بلسان

بَلَسان ، درختچه ای خاردار، به نام علمی کُمّیفُرا اُپوبالسامُم (خانوادة بورْسِرائیان )، که از صَمغِ (شیرة ) آن ، روغنی خوشبو دارای خواص درمانی می گیرند.

واژگان . واژه های بلسان و بَلْسَم (= روغن / مرهمِ بلسان ) و بَشام (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) در عربی ، bolesem یا em § s ¦ be عبری ، bؤlsamon یونانی ، و balsamum لاتینی با واژة اکّدیِ mu § bas و سُریانی ma ¦ rsa ¦ appu ، همه به یک معنی ، همریشه اند (رجوع کنید به تعلیقات لیوی بر اَقراباذینِ کِندی ، ش 43، ص 245؛ محمد سعید، ص 23ـ24).

پیشینه . بلسان از روزگار باستان در خاورمیانه و نزدیک و در حوزة دریای (مدیترانه ) شناخته شده بوده است . شاید قدیمترین وصف گیاهشناختی بلسان از آنِ حکیم و طبیعیدان یونانی ، تئوفراستوس (ح 371ـ287 ق م ) باشد، که می گوید: «درختِ همیشه سبزِ آن به بلندی یک ] درختچة [ انارِ نسبتاً بزرگ و دارای شاخه های بسیار است ؛ برگش مانند برگ سَداب ولی بسیار کمرنگتر از آن است ؛ میوه (دانه )اش در اندازه و شکل و رنگ مانند میوة بُطْم ] = درخت سقّز [ است ؛ این ] میوه [ هم بسیار خوشبو است و بویش حتی از بوی صمغ درخت تندتر است » (ج 2، ص 245ـ246). همین وصف با تفصیلی بیشتر از طریق ترجمة عربی کتاب ادویة مفردة پزشک و گیاهداروشناس یونانی دیوسکوریدس (سدة اول میلادی ) و شاید از منابع دیگری به حکمای دورة اسلامی رسیده است (مثلاً رجوع کنید به وصف حکیم مؤمن ، پزشک شاه سلیمان صفوی ، ص 176، 270؛ نیز رجوع کنید به تصویر).

دربارة رویشگاههای باستانی بلسان گزارشهای متفاوتی در نوشته های پیشینیان یافت می شود. ظاهراً قدیمترین منبع اطلاع حکمای دورة اسلامی در این باب ، گزارش دیوسکوریدس (ترجمة عربی به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 107؛ ترجمة قدیم انگلیسی ، ص 18ـ19) بوده است ، که می گوید بلسان فقط در «غَوْرِ» ] درّة رود اُردن [ بلاد یهود ] = فلسطین ، به معنای گسترده تر قدیم [ می روید (در ترجمة انگلیسی : «فقط در درّه ای در یهودیّه و در مصر»). اما برخی از این حکما (از جمله ماسرْجویة بصری و ارّجانی ، هردو به نقل ابوریحان بیرونی ، ص 125؛ ابن بیطار، همانجا؛ و انطاکی ] متوفی 1008 [ ، ص 121) و، به تبع اینان ، برخی از متأخّران (مثلاً مؤلفان برهان قاطع و منتهی الارب ، ذیل «بلسان »)، رویشگاه بلسان را فقط در مصر و آن هم در «روستا»یِ عین شمس (= شهر عین شمسِ کنونی ، نزدیک قاهره ) ذکر کرده اند. زکریای قزوینی (قرن هفتم )، بی ذکر مأخذ خود، می گوید: «رویشگاه بلسان جز در مطریّه ] روستایی در مصر قدیم ، دارای چاهی معروف [ در هیچ جای جهان نمی باشد و فقط در آنجاست که روغن آن را به دست می آورند» (ص 180ـ 181). انطاکی (همانجا) دربارة چاه مذکور از «کتب نصاری '» (؟) نقل می کند که حضرت مریم ، علیهاالسلام ، «وقتی که با ] فرزند خود [ مسیح گریخت ، به مطریه پناه برد و در کنار این چاه اقامت کرد، و وقتی که جامه های مسیح را شست و آب آنها را چلانید، بلسان ] در کنار آن چاه [ رویید. نصاری این درخت را بزرگ می دارند، روغن آن را به چند برابر وزن آن به زر می خرند، آن را در آب غسل تعمید می اندازند، و بطریقها و راهبان آن را ذخیره می کنند»، و قزوینی (همانجا) می افزاید که «در مطریه مردی نصرانی هست که ] شیرة [ بلسان را می پزد و با تصفیة آن ، روغن بلسان به دست می آورد، و هیچکس را از ] راز این [ صناعت آگاه نمی کند». برخلاف اینها، احمدبن محمد غافقی ، گیاهداروشناس اندلسی (متوفی 560) ادعا کرده است که بلسان در مصر نمی روید (ص 17). اما مصریان باستان روغن بلسان را از پونْت (= نام مصری قدیم برای بخشی از شرق افریقا، احتمالاً شامل سومالیِ امروزی و بخشی از حبشه ) و شاید از جایهای دیگر وارد می کردند (تعلیقات لیوی ، همانجا).

دربارة دیگر رویشگاههای قدیم بلسان این گزارشها را می یابیم : روغن بلسان در بابل بسیار شایع بود و مانند سَگْبینَج در پزشکی به کار می رفت (تعلیقات لیوی ، همانجا)؛ «بلسان در بادیة سوریا می رود؛ می گویند فقط دو باغ ] در آنجا [ هست که بلسان در آنها کاشته می شود... و بلسان در هیچ کجا خودرو نیست ... صمغ ناب ] حاصل از این دو کشتزار [ به دو برابر وزن خود به سیم فروخته می شود» (تئوفراستوس ، همانجا)؛ در روزگار عبرانیان ، بلسان در باغهایی نزدیک بحرالمیّت کاشته می شد؛ فاتحان رومیِ فلسطین این باغها را تصرف کردند و، از آن پس ، باغهای بلسانِ اریحا و عین جَدی منبع درآمد مهمی برای رومیان گردید ( د. جودائیکا ، ذیل "Balsam" ، به نقل از پلینیوس اصغر ] = پلینیوس اکبر؟ [ ؛ نیز رجوع کنید به گفتة نیقلاوس ] = نیکلائوسِ دمشقی ، سدة اول ق م [ ، به نقل ابوریحان بیرونی ، ص 125ـ 126: «بلسان در شام در نزدیکی بحرالزَّفت ] = بحرالمیّتِ مذکور [ می باشد»). به روایت جیمز هاکس (ص 186)، «بلسان ... در بلاد حَبَش ] ظاهراً منظور همان پونت است [ می روید؛ در قدیم ، بَلْسَمِ جِلْعاد ] ناحیه ای کوهستانی در فلسطین در مشرق رودخانة اُردن [ به خوبی و خوشبویی معروف بود و بازرگانان آن را خریده به مصر می بردند و اهالی مصر آن را برای تدهین اموات به کار می بردند... پس از چندی کمیاب شد... به طوری که به دوبرابر وزن با نقره فروخته می شد.»

بلسان گونه های بسیاری دارد، که برخی از آنها در سومالی و یَمَن یافت می شود؛ به حال خودرو در بادیة مکّه نیز می روید و در آنجا به آن ، بِشِم می گویند ( د. جودائیکا ، همانجا). واژة بشم صورت امروزین بَشام است که وصف مدلول آن در آثار برخی از پیشینیان یافت می شود. قدیمترین وصف آن شاید نوشتة کوتاه ابوحنیفة دینوری (قرن سوم ؛ ج 1، ص 46ـ47) باشد، که گیاهان عربستان را خوب می شناخت ، ولی او متعرّض قرابت بشام و بلسان نشده است . وصف گیاهشناس نامدار اندلسی ، ابوالعباس نباتی معروف به ابن الرومیّة (561ـ637)، صریحتر است (به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 95): «...بشام در کوههای مکّه بسیار است . شاخه ها و برگهای آن مانند آنِ بلسان ... ولی خود درختش بسی بزرگتر از بلسان است ... تازیان بادیه نشین میوه های آن را که مانند میوة مَحْلَب ] = گونه ای آلبالوی وحشی [ است ، می خورند... ] گذشته از شیرة سفید لزج خوشبوی آن [ ، همة درخت خوشبو و برگهای آن شیرین است ... حَبّ البلسان را به مکه می برند و می فروشند و از آنجا به کشورهای دیگر برده می شود» (نیز رجوع کنید به وصف انطاکی از بشام ، ص 112ـ113، که از جمله ، می گوید: «گیاهی در اصل حجازی که اکنون در بیت المقدس و عراق و مصر کاشته می شود و به جای بلسان به کار می رود»). این همان دانه ای است که دیوسکوریدس درباره اش گفته است (همانجا): «دانه هایی از بلادِ موسوم به بِتْراء (در متن عربی ، ناخوانا؛ شهری باستانی در شمال غربی عربستان ، در قسمت «صَخْریّة » ] سنگی [ آن ؛ اکنون در جنوب غربی اُردن ) آورده می شود، مانند دانه های هوفاریقون که دانه های بلسان را با آنها غِش می کنند...». «بَلسمِ مکّه » که هنوز هم مانند «بلسم جلعاد» شهرتی دارد ظاهراً از این گونة حجازی بلسان به دست می آید.

شیوة گرفتن و آزمودنِ روغن بلسان . تئوفراستوس در عهد باستان دربارة شیوة استحصال صمغ بلسان روایت کرده است (همانجا) که مؤلفان سپسین کمابیش نقل کرده اند: «گویند در وقت ] ظهورِ/طلوعِ ستارة [ کَلْب ] = شِعرای یَمانی [ که آفتابْ سوزان است ، شکافهایی با ابزار آهنیِ سَرْکج در تنه و در قسمتهای بالای درخت می دهند. گردآوری صمغ در سراسر تابستان ادامه دارد، اما مقداری که جاری می شود زیاد نیست ؛ در یک روز یک نفر می تواند به قدر یک صدف گرد آورد» (در دیوسکوریدس ، همانجا:«صمغ آن چندان اندک می چکد که سالی بیش از شش یا هفت رَطل یا اَوقیه نمی توانند به دست آورند») ابونصرحسن خطیبی (؟؛ به نقل ابوریحان بیرونی ، ص 126) می گوید: «در اواخر تابستان درخت را شکاف می دهند و قاروره هایی ] شیشه هایی [ در محل شکافها می آویزند که آنچه جاری می شود در آنها گرد آید.»

به سبب کمیابی و گرانی روغن بلسان ، در قدیم آن را به روشهای مختلف غِش می کردند، مثلاً با درآمیختن آن به عسل ، شمع ، تربانتین یا روغنهایی مانند روغن مَصْطَکی و سوسن (دیوسکوریدس ، همانجا). شیوه هایی که دانشمندان دورة اسلامی برای آزمودن نابی روغن بلسان ذکر کرده اند، عمدتاً همان گفته های دیوسکوریدس است : اگر تکّه ای پشم را به روغن ناب بلسان بیالایند و سپس با آب بشویند، اثری از روغن نمی ماند، اما در مورد روغن مغشوش ، روغن به پشم می چسبد. دیگر اینکه روغن ناب به آسانی در آب یا شیر حل می شود و آبْ شیرْ مانند می گردد، اما صمغ مغشوش بر روی آب می ماند...یا بر سطح آب پراکنده می شود. ماسَرجویه (به نقل ابوریحان بیرونی ، همانجا) می افزاید: «اگر آن را بر شیر بچکانند، شیر را دَلَمه می کند.» بیرونی نیز پدیدة شگفت انگیزی را از محمدِ زکریای رازی نقل کرده (همانجا) که اگر روغن ناب بلسان «بر کُرّاث (= گندِنا، تَره ) و آهن ] نهند [ شعله ور می شود» (رجوع کنید به شهمردان رازی ، ص 238ـ239، که در شرح این نکته می گوید: «جوالدوز بِدو ] = به روغن ناب بلسان [ فرا زنند و به چراغ یا آتش دارند، بیفروزد و اگر بر گندنا نهند، همچنین بسوزد»).

مصارف . در روزگار قدیم ، روغن بلسان بهترین و گرانبهاترین «اَطْیاب » (موادّ خوشبوی ) گیاهی به شمار می آمد، اما امروزه دیگر چنین مصرفی ندارد ( د. جودائیکا ، همانجا). شاخه های نازک خوشبوی بشام را تازیان بادیه نشین به عنوان مسواک و برگهایش را برای سیاه کردن موی سر به کار می بردند (دینوری ، همانجا).

مصارف درمانی بسیاری برای اجزای گوناگون بلسان (میوه / دانه ، چوب ، برگ و، بویژه ، صمغ آن ) ذکر کرده اند. حسب المعمول ، تجویزات حکمای دورة اسلامی در این خصوص هم عمدتاً برگرفته از نوشته های جالینوس و دیوسکوریدس (یا پیروان او) است (با تغییراتی در عبارات ). به تشخیص جالینوس (به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 108)، بلسان ، بویژه روغن آن ، در درجة دوم «مُجفِّف » (خشکاننده ) و «مُسخِّن » (گرم کننده ) و، با وجود این ، «لطیف » است . دیوسکوریدس (همانجا) بیش از بیست مورد درمانی برای اجزای بلسان ذکر کرده است : 1) روغن بلسان «چیزهایی را که باعث تیرگی مردمک چشم می شود، می زداید» (در هروی ، ص 61ـ62: «چشم را روشنی بیفزاید» و «بَصَررا تیز کند») سَردی زِهدان را درمان می کند؛ جنین و مَشیمه را بیرون می راند (در هروی ، ص 62: «کودک را بیرون می آورد»)؛ ریم کورَکها را می زداید (در هروی ، همانجا: «ریشهای گَسْت ] = زشت و چرکین [ را پاک گرداند»)؛ مُدرِّ پیشاب و برای عُسرالبَول سودمند است ؛ «پادزهر اقونیطُن (= خانِق النِّمِر رجوع کنید به بیش * ) و زهر افعی است » (در هروی ، همانجا: «کسی را که خانق النمر خورده باشد یا افیون یا فُطر ] = قارچ سمّی [ سود کند»)؛ از اخلاط بعض روغنها و مرهمها و معجونهاست ؛ 2) دانة بلسان برای درمان «شَوْصَة » (= ذات الجنب ؟)، آماس گرم در شُش ، سرفه ، عِرق النَّسا (= سیاتیک )، صرع ، سرگیجه ، نفسْتنگی ، عسرالبول ، گزش افعی ، مَغْص (= درد و پیچش روده )، درد زهدان ، و غیره سودمند است ؛ 3) چوب بلسان برای سوءهاضمه ، گزش افعی ، تشنج عصب ، زخمهای سَر، و ادرار پیشاب سودمند است ؛ برای غلیظ کردنِ روغنها و مرهمها به آنها آمیخته می شود. در حالی که بعض حکیمان دورة اسلامی (مثلاً، ابن سینا، ج 1، ص 420ـ 421؛ هروی ، ص 61ـ62؛ انصاری شیرازی ، ص 72ـ73؛ حکیم مؤمن ، ص 176، 270، 395ـ396، 617ـ618) عمدتاً همین مطالب را تکرار کرده اند. موارد استعمال جدیدی هم در نوشته های برخی دیگر یافت می شود، مثلاً (همه به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 108ـ 109)؛ سنگ کلیه و مثانه را خُرد می کند؛ به بارداری کمک می نماید (محمد زکریای رازی )؛ برای کژدم گزیدگی سودمند است ؛ چکاندن آن در گوش ، گوشْ درد را آرام می کند (علی بن سهلِ طبری )؛ مالیدن آن بر «بَیاض » (= بَهَق ؛ رجوع کنید به بَرَص * ) آن را می زداید؛ (عصارة برگ آن ) زالوی به گلو چسبیده را بَر می کَنَد، و طِلای پوست سوختة چوب آن ، آمیخته به سرکه ، زگیل را رفع می کند (اسحاق بن سلیمان اسرائیلی )؛ روغن بلسان یکی از اجزای اصلی «تِریاق فاروق » (رجوع کنید به تِریاق * ) است ؛ برای درمان سکتة مغزی ، ابتدا «نزول آب » (= آب مروارید)، «اختلاج » (تشنج )، رَعشه ، لَقوه ، ضعیفی نبض ، کُندی و سنگینی حرکت ، و جز آنها، سودمند است (ابن أبی الاشْعَث ).

در روزگار ما، بسیاری از مصارف درمانی بلسان در شرق متروک شده است . روغن بلسان را بیشتر به عنوان مرهمی برای زخمها و به عنوان پادزهر مار و عقرب گزیدگی ( د. جودائیکا ، همانجا) و، در ایران ، برای درمان همه گونه زخم و ضربدیدگی (شلیمر ، ص 72) به کار می بردند. به گزارش د. هوپر (ص 104)، در ایران و عراق «دانه های بلسان را به عنوان بادشکن ، مقوّی معده ، خلط آور و محرّک به کار می برند و، در اصفهان ، چند دانة آن را برای جلوگیری از سرماخوردگی و لَرزه ، دُرُسته می بلعند».

منابع : ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة والاغذیة ، بولاق 1291؛

ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوار القش ، بیروت 1408/1987؛ محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛ علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی : قسمت مفردات ، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛ داوودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب

العجاب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛ محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمدمعین ، تهران 1361 ش ؛ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ] 1360 ش ؟ [ ؛ احمد بن داوود دینوری ، کتاب النبات ، ج 1، چاپ برنهارد لوین ،

اوپسالا 1953؛ شهمردان رازی ، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362 ش ؛ عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری ، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست تهران 1377؛ احمد بن محمد غافقی ، منتخب کتاب جامع المفردات ، انتخبه ابوالفرج غریغوریوس المعروف بابن العبری ،

نشره مع ترجمة الانجلیزیة و شروحات ماکس مایرهوف و جورجی صبحی ، قاهره 1932ـ 1938؛ زکریا بن محمد قزوینی ، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد ، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848ـ1849، چاپ افست ویسبادن 1967؛ جیمز هاکس ، قاموس کتاب مقدس ، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349 ش ؛ موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، بتصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛

Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1655, ed. R. T. Gunther, Oxford 1934; Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "Balsam" (by Jehuda Feliks): David Hooper, Useful plants and drugs of Iran and Iraq , with notes by Henri Field, ed. B. E. Dahlgren, Chicago 1937; Ya`qub b. Ish ¤ a ¦ q Kind ¦ â , The medical formulary or Aqra ¦ ba ¦ dh i ¦ n of al-Kind i ¦ , ed, & tr. Martin Levey, Madison 1966; Mohammad Sa`id, "Medicinal and aromatic plants in history", in The History of medicinal and aromatic plants , ed. Abdallah Adly, Karachi 1982, 13-31; J. L. Schlimmer, Terminologie mإdico- pharmaceutique et anthropologique fraµaise- persane , Tehran 1874 (litho), repr. Tehran 1970; Theophrastus, Peri phyton istorias = Enquiry into plants , ed, and tr. Arthur Hort, London 1916, repr. 1948.

/ هوشنگ اعلم /