شکند گمانیک ویچار
شکند گمانیک ویچار یا گزارش گُمان‌شکن (به معنی گزارشی برای رفع شبهه) کتابی به زبان پهلوی و از کتاب‌های مهم زرتشتیان به شمار می‌رود. این کتاب برای اثبات بنیادهای دین زرتشت و در رد دین‌های یهودی، مسیحیت، آیین مانوی و تا اندازه‌ای (با اندکی پایِش‌مندی) دربارهٔ اسلام نوشته شده‌است. نویسندهٔ این کتاب مردان‌فرخ پسر اورمزدداد است که در میانه سده نهم میلادی همزمان با نیمهٔ نخستین سده سوم هجری و در زمان فرمانروایی مأمون خلیفه عباسی دست به کار نوشتن این کتاب زده است. او در این کتاب برای دین زرتشتی و رد ادیان دیگر پُرسمان‌های فلسفی بسیاری را پیش کشیده است که به پی بردن به باورهای ایرانیان در مسائل فلسفی و دینی یاری می‌رساند. پژوهشگران همچنین توانسته‌اند به یاری این کتاب بسیاری از واژه‌های فلسفی در زبان پهلوی را بشناسند.[۱]
نویسنده این کتاب کوشیده است برای دفاع از دین زرتشت از برهان‌آوری‌های سازگار با خرد سود بجوید.[۲] وی در کتاب خویش با نیکی از پیشینیان یاد می‌کند و می‌گوید که این کتاب بذری است که کسانی چون آذرباد پسر مهر اسپند و آذرفرنبغ پسر فرخزاد در گذشته افشاندند.
این نوشته پهلوی نشان می‌دهد که چگونه تا زمان‌ها پس از چیرگی تازی‌ها بر ایران، کسانی بودند که جلای وطن نکرده و در ایران زیر لوای دین رسمی تازه زندگی می‌کردند و برای اُستوانش کیش و آیینِ دیرینهٔ خود و دفاع از آن در برابر دین رسمی کشور و دیگر دین‌هایی که در آن زمانه در سرزمین ایران روایی داشتند می‌کوشیدند. پژوهش‌های فریدون فضیلت بر روی گستره کتاب دینکرد نشان از نزدیکی تنگاتنگ میان «مردان فرخ» با «آذرباد پسر اِمید»، آخرین تدوین‌گر کتاب دینکرد دارد، بطوری که فرگرد نهم کتاب شکند گمانیک ویچار را باید، قطعه گمشده‌ای از کتاب سوم دینکرد دانست که فرنامهٔ آن در دینکرد و نوشتار آن در فرگرد نهم شکند گمانیک ویچار است.[۳] برخلاف دیگر نویسندگان پهلوی که از دیدگاه شیوه نگارش بیشتر هَناییده از متن پهلوی یسنا هستند، مردان فرخ بیشر هناییده از ادبیات کتاب بزرگ دینکرد است. نبوغ بی‌مانند وی در فرگردهای اول تا پنجم کتاب به شکلی درخشان دیده می‌شود.[۴]
مردان فرخ، در فرگردهایی از کتاب به پرسش‌های مهریار پسرِ مهماد اصفهانی پاسخ می‌گوید.
برگردان‌های کتاب
گزارش گمان‌شکن را یک دانشمند زرتشتی هندی به نام دستور نریوسنگ دهاول به زبان سانسکریت ترجمه کرد و این کتاب سپس به پازند برگردانده شد. دو نسخه قدیمی خطی از همین متن پازند با ترجمه سانسکریت را، ادوارد ویلیام وست اساس کار خود قرارداده و در سال ۱۸۸۵ میلادی، آن را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است و در سال ۱۸۸۷ متن پازند و ترجمه سانسکریت را با تصحیح و فرهنگ واژگان، با همکاری دستور هوشنگ جاماسب جی جاماسب آسانا در بمبئی به چاپ رسانیده است. مناش، استاد دانشگاه فریبورگ هم این کتاب را با آوانویسیِ صورت پهلوی آن و ترجمه به فرانسه و شرح و توضیح به همراه فرهنگی از صورت پهلوی واژه‌های آن، به سال ۱۹۴۵ میلادی در سویس به چاپ رسانیده است.
صادق هدایت چهار بخش پایانی آن کتاب را در کتابی به نام «گزارش گمان شکن» به پارسی برگردانده و بر آن مقدمه‌ای در ۱۴ صفحه نوشته است.[۵]
واپسین ویراست این کتاب از آنِ رهام اشه است که به همراه برگردان انگلیسی آن به سال ۲۰۱۵ از سوی Erman در فرانسه چاپ شده است.
منابع
- پروین شکیبا (۱۳۸۰)، شرح و ترجمه کامل متن پازند «شکند گمانیک ویچار»، ایلینوی، آمریکاشرح و ترجمهٔ متن پازند «شکند گمانیک ویچار»
- محمد رضا خسروی، استاد راهنما دکتر مهشید میرفخرایی، ترجمه پنج فصل نخست کتاب شکند گمانیک ویچار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد
- صادق هدایت (۱۳۲۲)، چهار باب از کتاب گزارش گمان شکن، انتشارات جاویدان
- E. W. West, translator, Sikand-gûmânîk Vigâr, in his Pahlavi Texts, Part III (Oxford University Press 1885; reprint: Motilal Banarsidass, Delhi 1994). Volume 24 of the Sacred Books of the East, edited by Max Müller.
- Hoshang Dastur Jamaspji Asana and E. W. West, editors, [ŠGV] (Bombay 1887). Texts in Pazand, Sanskrit, and Pahlavi (I-V).
- Neryosang, translator, [ŠGV], in Ervad Shariarji D. Bharucha, editor, Collected Sanskrit writings of the Parsis, Pt. IV (Bombay 1913).
