سالی که گذشت
تا پیش از آنکه استاد بهاءالدین خرمشاهی در پی‌گفتار واپسین جلد دایرةالمعارف تشیع، که امیدوارم به‌زودی منتشر شود، از سر لطف با صفت «مرجع‌نگار» از من یاد کند، متوجه نبودم که بیشترین فعالیتم در سال ۱۴۰۰ صرف دانشنامه‌نگاری شده بود.
آخرین مجلد ترجمه فارسی دائرةالمعارف قرآن، شامل حدود ۶۰۰ صفحه انواع نمایه، در همین سال نهایی شد - امید دارم آن نیز به‌زودی منتشر شود. گزارشی دربارهٔ این مجموعه ارزشمند در شماره ۱۴۳ مجله بخارا منتشر کرده‌ام.
کار شانزدهمین و آخرین جلد دائرةالمعارف تشیع اوایل سال به انجام رسیده بود، اما به پیشنهاد آقای خرمشاهی نزدیک به صد مدخل درباره شخصیت‌های تازه‌درگذشته و موضوعات از قلم افتاده برگزیدیم و سفارش دادیم و دریافت کردیم - که شرح آن در پست جداگانه‌ای خواهد آمد. دو نمایه شامل نام مؤلفان و همهٔ مدخل‌ها نیز به آن افزوده شده و حجم آن به حدود ۸۵۰ صفحه رسیده است.
در طراحی و تدوین و به انجام رساندن کار کتاب «دانشنامه و دانشنامه‌نگاری: تاریخچه، نمونه‌ها، روش‌ها» با محمدمنصور هاشمی همکاری کردم، که در واپسین ماه سال خبر آمد که شایستهٔ تقدیر در سی‌ونهمین دوره کتاب سال شده است - گزارشی درباره آن را در یکی از پست‌های پیشین آورده‌ام.
کتاب «دانشنامه و دانشنامه‌نگاری» قرار بود زوجی داشته باشد شامل گزیده‌ای موضوعی دربردارندهٔ مهمترین مقاله‌هایی که در این موضوع به فارسی منتشر شده است. حجم این مجموعه مقاله به هزار صفحه می‌رسید، که هنوز نمی‌دانم چرا با انتشار حتی الکترونیکی آن موافقت نشد.
یکی از بخش‌های مهم این کتاب منتشرنشده فهرستی از تمام مطالبی بود که به فارسی درباره دانشنامه‌نگاری منتشر شده است. این فهرست را دوست و همکارم آقای مهدی صفری با نمایه‌های متعدد تهیه کرده بود. پیشنهاد تکمیل و به‌روزرسانی آن را دادم و حجم آن را تقریباً به دوبرابر رساندم که امیدوارم در همین سال جدید به طور مستقل در قالب یک مقاله منتشر شود.
فعالیت در «دانشنامهٔ جهان اسلام» نیز همچنان ادامه دارد. مهمترین مدخلی که در سال گذشته از من منتشر شد مقاله «صابئین» در جلد بیست‌وهشتم بود، که در پستی جداگانه دربارهٔ آن توضیح خواهم داد.
بد نیست همین‌جا اشاره‌ای کنم به دائرةالمعارف ناکام اسماعیلیه. این دائرةالمعارف شامل همه مدخل‌های مربوط به اسماعیلیه، عمدتاً در دو گروه کلام و تاریخ «دانشنامه جهان اسلام» بود که غالب مدخل‌های آن به واسطهٔ دکتر فرهاد دفتری به متخصصان مطالعات اسماعیلیه در سراسر جهان سفارش داده شده بود. این مجموعه به پیشنهاد من و با حمایت محمدمنصور هاشمی سامان گرفت و زیر نظر دکتر دفتری به شکل دائرةالمعارفی مستقل تدوین شد (از جمله گزیده‌ای از مهمترین منابع اسماعیلیه‌پژوهی را در انتهای آن آوردم). کار به مراحل نهایی رسیده بود و حتی دکتر حداد عادل نیز، علاوه بر دکتر دفتری، مقدمه‌ای بر آن نگاشته بود، اما بی‌تمیزی برخی از اعضای تازه-وارد-شده به هیئت امنای بنیاد دایرةالمعارف مانع از انتشار آن شد. خوشبختانه از همان آغاز دکتر دفتری پیگیر ترجمه و انتشار نسخه انگلیسی آن بود و قرار است در انتشارات بریل به طبع برسد.
دانشنامه معرفت درجه دوم پدید می‌آورد که مسبوق به گزارش‌های پیشین و پیشینیان است. بنابراین، دانشنامه‌نگاری را نباید فعالیتی مستقل در نظر گرفت، گو اینکه در کشور ما، به دلایلی که در جای خود توضیح داده شده است، دست‌کم در دو دائرةالمعارف مهم کشور، مقاله‌های بلند دانشنامه‌ای عملاً شکل مقاله‌های پژوهشی را به خود گرفته است. مدیریت، تدوین و سامان دادن به کاروبار تهیه و انتشار یک دانشنامه البته خود چیزی دیگر است.
حسین خندق آبادی
