چوگان . [ چ َ / چُو ] (اِ مرکب )(از: چوب + گان ، پسوند نسبت ) در پهلوی چوپگان ۞ ، چوپگان ۞ ، چوبکان ۞ ، معرب آن صولجان است و کلمه ٔ فرانسوی شیکان ۞ از فارسی مأخوذ است . (حواشی برهان ). چوب بلند سرکجی است که در بازی گوی بکار برند. (جهانگیری ). چوب گوی بازی . (آنندراج ). چوب کجی که بدان گوی زنند. (انجمن آرا). چوب کفچه مانندی که با آن گوی بازی میکردند. (فرهنگ نظام ). چوب دستی سرخمیده ای که بدان گوی بازی کنند. (ناظم الاطباء). چوبی که دسته ٔ آن راست و باریک و سرش کمی خمیده است و بدان در بازی مخصوصی (چوگان بازی ) گوی زنند. (فرهنگ فارسی معین ). مؤلفان فرهنگ غیاث و به تبع او آنندراج مینویسند که چوگان مخفف چولگان ، است مرکب از چول «به لام » بمعنی خمیده و گان که کلمه ٔ نسبت است و چویگان بتحتانی بعد الواو که بدین معنی آورده اند تحریف اینست و نیز لفظ صولجان دلالت دارد بر آنکه معرب همین چولگان به لام باشد و معرب چوگان بدون لام و درست نیست . سیدمحمدعلی داعی الاسلام مؤلف فرهنگ نظام مینویسد: شاید چولگان بمعنی منسوب به چوله لفظی بوده که الف و نون نسبت ملحق به چوله شده و «ها» مبدل بگاف شده اگرچه خود لفظ چولگان از میان رفته ، لیکن معرب آن صولجان دلیل بر وجود اوست و چوله (بمعنی کج ) هنوز وجود دارد و استعمال میشود. این نظر هم درخورتأمل است . کفچه . پهنه . و اما چوگان قدیم با امروز فرق داشته است . در قدیم چوگان صورت کفچه داشته که گوی داخل آن بتواند قرار گیرد چه در قدیم گوی را با چوگان از هوا می گرفته اند و سپس باز بهوا پرتاب میکرده اند. اما امروز سر چوب چوگان یا کمی انحنا دارد و یا آنکه چوب کوتاه دیگری بطور متقاطع بر سر چوب دسته ٔ چوگان نصب میشود که بتواند گوی را از روی زمین بغلطاند یا با ضربه بهوا پرتاب کند :
بدانگه که گیرد جهان گرد و میغ
گل پشت چوگانْت گردد ستیغ.
گل پشت چوگانْت گردد ستیغ.
شه هندوان باره ای برنشست
بمیدان خرامید چوگان بدست .
ز چوگان او گوی شد ناپدید
تو گفتی سپهرش همی برکشید.
همه بزم و نخجیر بد کار اوی
دگر اسب و میدان و چوگان و گوی .
سیاوش چنین گفت با شهریار
که کی باشدم دست و چوگان بکار.
هنر نماید چندانکه چشم خیره شود
به تیر و نیزه و زوبین و پهنه و چوگان .
ز دست هاشان پهنه ز پایها چوگان
ز گرد سرها گوی ، اینْت جاه و اینْت جلال .
عجب نباشد اگر شد شکسته گوی دلم
ز بس که میشکند زلف تو بر او چوگان .
چو چوگان خمیده ست بدگوی ما
نباشم بچوگان بدگوی گوی .
سپرکردار سیمین بود و اکنون
برآمد بر فلک چون نوک چوگان .
ز من وز اهل دین میدانْت خالیست
بیفکن گوی و هین بگذار چوگان .
طمعت گرد جهان خیره همی تازد
گوی گشتستی ای پیر و طمع چوگان .
گوییست این حدیث و بر او هر کس
برداشت دست خویش بچوگانی .
سرگشته چو گوی شد دل من
تا زلف تو گشت همچو چوگان .
مرا چون گوی سرگردان اگر دارد عجب نبود
چنین گوئی که الا زخم چوگان را نمی شاید.
دلت خاقانیا زخم فلک راست
که آن چوگان جز این گوئی ندارد.
هرکه چوگان سر زلف تو دید
همچو گوئی بر سر چوگان بماند.
او جان عالم آمددر صحن عالم جان
چوگان و گوی او را میدان تازه بینی .
روزی که سر زلف چو چوگان داری
آسیمه دلم چو گوی میدان داری .
جز تو فلک را خم چوگان که داد
دیگ جسد را نمک جان که داد؟
آدم نوزخمه درآمد به پیش
تا برد آن گوی بچوگان خویش .
یکی گوی و چوگان بقاصد سپرد
قفیزی پر از کنجد ناشمرد.
ای چو گوئی گشته در چوگان او
تا ابد چون گوی سرگردان او.
همچو گوئی مانده در چوگان چنین
چند خواهم بود سرگردان چنین ؟
من چو گوئی پا و سر گم کرده ام تا تو مرا
زلف بفشانی و پس از حلقه چوگانی دهی .
پای را بربست و گفتا گو شوم
در خم چوگانْش غلطان میروم .
بچندین حیلت و حکمت که گوی از همگنان بردم
بچوگانها نمی افتد چنین گوی زنخدانی .
پستان یار در خم گیسوی تاب دار
چون گوی عاج در خم چوگان آبنوس .
ز خلق گوی لطافت تو برده ای امروز
که دل بدست تو گویی است در خم چوگان .
چوگان حکم در کف و گوئی نمیزنی
باز ظفر به دست و شکاری نمیکنی .
گوی زمین ربوده ٔ چوگان عدل اوست
دامن کشیده ٔ گنبد نیلی حصار هم .
ای صبا با ساکنان شهر یزد از ما بگوی
کای سر حق ناشناسان گوی چوگان شما.
بود گوی سرم را با خم چوگان تو حالی
به یک چوگان چه باشد گر بحال گوی پردازی .
مرا بس بر سر میدان عشاق این سرافرازی
که روزی پیش چوگانت کنم چون گوی سربازی .
- ازخم چوگان بیرون شدن ؛ رها شدن . آزادی یافتن . آزاد شدن . رهایی یافتن :
چندانکه چو گوی میدوم از هر سوی
می نتوان شد از خم چوگان بیرون .
- بچوگان افتادن ؛ اسیر و گرفتار شدن . مجازاً، بدست افتادن و نصیب قسمت شدن :
بچندین حیلت و حکمت که گوی از همگنان بردم
بچوگانم نمی افتد چنین گوی زنخدانی .
- بچوگان انداختن ؛ با چوگان انداختن . بوسیله ٔ چوگان پرتاب کردن :
همی باش با کودکان تازه روی
بچوگان به پیش من انداز گوی .
- بچوگان بردن ؛ با چوگان بردن . بوسیله ٔ چوگان بردن . ربودن با چوگان :
آدم نوزخمه درآمد به پیش
تا برد آن گوی بچوگان خویش .
- بچوگان کسی یا چیزی گوی بودن ؛ مطیع و منقاد کسی یا چیزی شدن . اسیر سرپنجه ٔ قدرت کسی بودن . بفرمان کسی بودن :
چو چوگان خمیده ست بدگوی ما
نباشم بچوگان بدگوی گوی .
- بچوگان گرفتن گوی ؛ با چوگان گوی را گرفتن و از حرکت بازداشتن :
یکی بنده را گفت شاه اردشیر
که رو گوی ایشان بچوگان بگیر.
- چوگان زر ؛ چوگان که از زر ساخته باشند.
- چوگان کهربائی ؛ چوگان که برنگ کهربا زرد باشد.
- چوگان مشکین ؛ چوگان که از مشک بود. مجازاً، سیاه رنگ .
- در چوگان کسی گشتن ؛ مطیع و منقاد کسی بودن . سر به فرمان کسی نهادن و از فرمان وی اطاعت کردن :
ای چو گوئی گشته در چوگان او
تا ابد چون گوی سرگردان او
همچو گوئی خویشتن تسلیم کن
پس بسر می گرد در میدان او.
- در خم چوگان فکندن ؛ رام کردن و بفرمان آوردن . مطیع کردن . اسیرکردن . بیچاره و زبون کردن :
چنان در خم چوگانم فکندند
که پا و سر چو گوئی می ندانم .
- در خم چوگان کسی یا چیزی بودن ؛ اسیر سر پنجه ٔ قدرت کسی یا چیزی بودن . گرفتار قدرت کسی بودن :
ای گوی حسن برده ز خوبان روزگار
مسکین کسی که در خم چوگان چو گو بود.
- در خم چوگان ماندن ؛ گرفتار ماندن . اسیر ماندن :
وانکه چوگان سر زلف تو دید
همچو گوئی در خم چوگان بماند.
- زخم از چوگان کسی خوردن ؛ از او آسیبی و صدمتی تحمل کردن :
بگفت ار خوری زخم چوگان او
بگفتا بپایش درافتم چو گو.
- زخم چوگان ؛ ضربه ٔ چوگان :
مرا چون گوی سرگردان اگر دارد عجب نبود
چنین گوئی که الا زخم چوگان را نمی شاید.
- فلک چوگانی ؛ فلک بازیگر. فلک حیله ساز. فلک غدار. فلک کجرفتار :
در سه سال آنچه بیندوختم از شاه و وزیر
همه بربود به یک دم فلک چوگانی .
- گوی در چوگان فکندن کسی را ؛ او را بمراد رساندن . قرین موفقیت ساختن :
ملک را گوی در چوگان فکندند
شگرفان شور در میدان فکندند
ز چوگان گشته بیدستان همه راه
زمین زآن بید صندل سود بر ماه .
|| بازی چوگان ؛ بازی گوی و چوگان . گوی و چوگان بازی :
همه کودکان را بچوگان فرست
بیارای گوی و بمیدان فرست .
بمیدان اسب تازی نیک تازی
بچوگان گوی و پهنه نیک بازی .
چون برنشستند بتماشای چوگان محمد و یوسف بخدمت در پیش امیر مسعود بودندی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 107).
بچوگان خود چنان چالاک بودند
که گوی از چنبر گردون ربودند.
رجوع به چوگان بازی شود. || گوژ. دوتا. چنگ . خمیده . قلابی مقوس . منحنی :
قدم کرد چوگان و در خم اوی
ز میدان عمرم بسر برد گوی .
- از زلف چوگان ساختن ؛ سر زلف را خم دادن . سر زلف را به پیچ و تاب افکندن . پیچ و تاب بر سر زلف افکندن :
بهر کویی پریرویی بچوگان میزند گویی
تو خودگوی زنخ داری بساز از زلف چوگانی .
- چوگان زلف ؛ با زلف خم اندر خم . با زلف پرتاب . رجوع به همین ماده در ردیف خود شود.
- چوگان زلف ؛ خم زلف . تاب زلف . حلقه ٔ زلف .
- چوگان سر زلف ؛ حلقه ٔ سر زلف . تاب سر زلف . خمیدگی سر زلف :
وآنکه چوگان سر زلف تودید
همچو گوئی در خم چوگان بماند.
- چوگان سنبل ؛ کنایه از زلف معشوق باشد. (برهان ) (آنندراج ) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء).
- چون چوگان ؛ خمیده . منحنی . پشت دوتا.
- چون چوگان بودن ؛ خمیدن و دوتا شدن :
دی بدشت از سر چون گوی همی گشتم
وز جفای فلک امروز چو چوگانم .
- قد کسی را چوگان کردن ؛ خماندن بالای آخته ٔ او. پشت کسی رادوتا کردن . کوژ کردن . مجازاً، پیر کردن :
قدم کرد چوگان و در خم اوی
ز میدان عمرم بسر بردگوی .
- کسی یا چیزی را چو چوگان کردن ؛ خماندن و دوتا کردن . منحنی کردن و کوژ کردن :
چون روی خویش زی سخن آرم بقهر
پشتش به پیش خویش چو چوگان کنم .
گرد گردان و فریبانت همی برد چو گوی
تا چو چوگانت بکرد این فلک چوگان باز.
|| هر چوب سرکج را گویند. (برهان ) (فرهنگ نظام ). چوب خمیده و سرکج . (آنندراج ). هر چوبی که سرش کج و خمیده باشد. (انجمن آرا). هر چوب دستی سرکج . (ناظم الاطباء). هر چوب سرکج عموماً. (فرهنگ فارسی معین ) :
یکی را بچوگان مه دامغان
بزد تا چو طبلش برآمد فغان .
شب از درد چوگان و سیلی نخفت
دگر روز پیرش بتعلیم گفت .
|| هر چوب سرکج را گویند که بدان نقاره بنوازند. (جهانگیری ). چوب سرکجی که دهل و نقاره بدان نوازند. (برهان ) (از انجمن آرا) (از فرهنگ نظام ) (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ). چوب دهل نوازی و نقاره نوازی . (آنندراج ). مِقرَعَه ؛ چوگان طبل .(زمخشری ) (دهار) :
خردمندان نصیحت میکنندم
که سعدی چون دهل بیهوده مخروش
ولیکن تا بچوگان میزنندش
دهل هرگز نخواهد بود خاموش .
- پوست کسی یا چیزی را بچوگان دریدن ؛ کسی یا چیزی را تا سرحد مرگ زدن :
دشمن که نمیخواست چنین کوس بشارت
همچون دهلش پوست بچوگان بدریدیم .
|| چوب بلند و سرکجی باشد که گوی فولادی از آن آویخته باشد و آن را کوکبه خوانند و آن نیز مانند چتر از لوازم پادشاهی است . (جهانگیری ) (برهان ) (از آنندراج ) (انجمن آرا) (از فرهنگ نظام ) (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ). || از (اصطلاح تصوف ) مقادیر احکام را گویند نسبت بعاشق . فخرالدین گوید، مراد از چوگان تقدیر جمیع امور است بطریق جبر و قهر :
کی بمیدان تو یابم این دو سه گوی جهان
در خم چوگان وحدت ناگهان انداخته .
عراقی (فرهنگ مصطلحات عرفاء تألیف سیدجعفرسجادی ).
