به آرايه اي مي گويند كه شاعر براي هموزن ساختن يك لغت در شعر به كار مي برد تا هم وزن شعر رعايت شود و هم اينكه نوعي زيبايي كلام در شعر به وجود بيايد. مانند:
الا اي طوطي گوياي اسرار
مبادا خاليت شكّر ز منقار
((حافظ))
به آرايه اي گفته مي شود كه شاعر براي هم قافيه نمودن دو كلمه از آن استفاده مي كند و اعراب يكي را با ديگري تعطبيق مي دهد، و يا اينكه دو كلمه را كه از لحاظ نوشتاري با هم فرق دارند، هم قافيه مي نمايد.اين آرايه در شعر برخي شعراي قديم به كار مي رفته و در زمان معاصر نيز گاهي به كار مي رود. مانند:
شب قدر است و طي شد نامه ي هَجر
سلامٌ فيهِ حَتّي مطلعِ الفَجر
((حافظ))
الفاظ و لغات ذوالمعاني به الفاظ و لغاتي گفته مي شود كه گاهاً يك كلمه هستند، اما در جملات مختلف معاني مختلفي پيدا مي كنند. همانند لفظ شير كه در قسمت(( نكات مهم در مورد قافيه)) ذكر شد:
آن يكي شير است اندر باديه
وان يكي شير است اندر باديه
آن يكي شير است كادم، مي خورد
وان يكي شير است، كادم مي خورد
((مولانا))
و يا شعر ديگري كه به اين مضمون است:
جعفري ديدم كه بر جعفر سوار
جعفري مي خورد و جعفر مي فروخت
(شاعر اين شعر را هر كس دانست در قسمت نظرات به من اطلاع دهد) كه جعفر اول نام جنس مذكّر، جعفر دوم شتر ماده، جعفري هم كه مشخص است، نام يك سبزي خوردني، و جعفر سوّم به معناي همان شترهاي مادّه مي باشد.
البته دوستي براي ما نظر داده كه در جايي ديگر اين بيت را اين گونه ديده است:
جعفري ديدم كه بر جعفر نشست
جعفري مي خورد و از جعفر گذشت
كه در اين بيت جعفر اول نام جنس مذكّر، جعفر دوم شتر ماده، جعفري هم كه مشخص است، نام يك سبزي خوردني، و جعفر سوّم به معناي پُل مي باشد.
وَ يا باز هم در شعرمولانا كه مي گويد:
آتش است اين بانگ ناي و نيست باد
هر كه اين آتش ندارد، نيست باد
در لغت به معناي باز كردن و گشودن است و در اصطلاح اديبان، گرفتن الفاظ آيه اي از قرآن مجيد، يا حديثي از احاديث، يا مثلي از اَمثال در گفتار و نوشتار است با خارج ساختن عبارت آن از وزن يا صورت اصلي اش به طور كامل يا ناقص. مانند:
شب قدر است و طي شد نامه ي هَجر
سلامٌ فيهِ حَتّي مطلعِ الفَجر
((حافظ))
عشق جان طور آمد، عاشقا
طور، مست و ((خَرَّ موسي صَعِّقا))
((مولوي))
به آرايه اي مي گويند كه شاعر براي هموزن ساختن يك لغت در شعر به كار مي برد تا هم وزن شعر رعايت شود و هم اينكه نوعي زيبايي كلام در شعر به وجود بيايد. مانند:
الا اي طوطي گوياي اسرار
مبادا خاليت شكّر ز منقار
((حافظ))
به آرايه اي گفته مي شود كه شاعر براي هم قافيه نمودن دو كلمه از آن استفاده مي كند و اعراب يكي را با ديگري تعطبيق مي دهد، و يا اينكه دو كلمه را كه از لحاظ نوشتاري با هم فرق دارند، هم قافيه مي نمايد.اين آرايه در شعر برخي شعراي قديم به كار مي رفته و در زمان معاصر نيز گاهي به كار مي رود. مانند:
شب قدر است و طي شد نامه ي هَجر
سلامٌ فيهِ حَتّي مطلعِ الفَجر
((حافظ))
الفاظ و لغات ذوالمعاني به الفاظ و لغاتي گفته مي شود كه گاهاً يك كلمه هستند، اما در جملات مختلف معاني مختلفي پيدا مي كنند. همانند لفظ شير كه در قسمت(( نكات مهم در مورد قافيه)) ذكر شد:
آن يكي شير است اندر باديه
وان يكي شير است اندر باديه
آن يكي شير است كادم، مي خورد
وان يكي شير است، كادم مي خورد
((مولانا))
و يا شعر ديگري كه به اين مضمون است:
جعفري ديدم كه بر جعفر سوار
جعفري مي خورد و جعفر مي فروخت
(شاعر اين شعر را هر كس دانست در قسمت نظرات به من اطلاع دهد) كه جعفر اول نام جنس مذكّر، جعفر دوم شتر ماده، جعفري هم كه مشخص است، نام يك سبزي خوردني، و جعفر سوّم به معناي همان شترهاي مادّه مي باشد.
البته دوستي براي ما نظر داده كه در جايي ديگر اين بيت را اين گونه ديده است:
جعفري ديدم كه بر جعفر نشست
جعفري مي خورد و از جعفر گذشت
كه در اين بيت جعفر اول نام جنس مذكّر، جعفر دوم شتر ماده، جعفري هم كه مشخص است، نام يك سبزي خوردني، و جعفر سوّم به معناي پُل مي باشد.
وَ يا باز هم در شعرمولانا كه مي گويد:
آتش است اين بانگ ناي و نيست باد
هر كه اين آتش ندارد، نيست باد
((مولانا))
كه نيست باد اول يعني: باد نيست و نيست باد دوم يعني: نابود خواهد شد.
بعضي از افراد نا آگاه (حتي برخي از اديبان نوخاسته) ترانه را كه يك سبك است، قالب مي دانند. در صورتي كه ترانه قالب نيست، بلكه يك سبك شعري است كه بر روي برخي از قوالب شعري مي توان آن را پياده نمود. ازجمله قالب هايي مانند: دوبيتي، غزل، چهارپاره و مثنوي و... را وقتي كه به شكل عاميانه و محاوره اي دربياوريم و به عبارت ديگر آنها را به شكل ترانه دربياوريم به دوبيتي ترانه، غزلترانه،چهارپاره ترانه، مثنوي ترانه، و... تبديل مي شوند. (ظاهراً قوالب نو و سپيد از اين فرمول مستثني هستند.) پس ترانه عبارت است از سبكي محاوره اي كه قوالب كلاسيك شعر فارسي را به شكل عاميانه در مي آورد.
به آرایه ای گفته می شود که در آن كلمه يا كلماتي به شكل مسلسل وار، در بیت یا ابیاتی تکرار می شوند. مانند:
دل و دینم، دل و دینم، ببردست
بَر و دوشش، بَر و دوشش، بَر و دوش
دوای تو، دوای توست، حافظ
لَبِ نوشش، لَبِ نوشش،لَبِ نوش
به صنعتی گفته می شود که در شعر و همچنین داستان و برخی متون دیگر به کار می رود و آن این است که به هنگام خواندن آن متن یا شعر، در ذهن مخاطب تجَسُّم ایجاد می کند. یعنی اتفاقی که در شعر می افتد در ذهن مخاطب مجسّم می شود کَأنّه مخاطب دارد این تصویر را حضوراً ملاحظه می کند.
به آرايه اي گفته مي شود كه شاعر در شعر خود سجع ايجاد مي كند تا شعر حالت موسيقيايي و آهنگين تري به خود پيدا كند و در مخاطب گوشنواز باشد. و آن به اين صورت است كه بيت يا بيت هايي از شعر خود را به 4 قسمت تقسيم مي كند و در آخر سه پاره ي اول،قافيه هاي مانند هم را مي آورد و در آخر پاره چهارم قافيه اصلي را قرار مي دهد. معمولاً قافيه سه پاره اول با قافيه اصلي متفاوت است. مانند:
چون من گداي بي نشان، مشكل بُوَد ياري چنان
سلطان كجا عيش نهان، با رِندِ بازاري كند
زان طرّه ي پرپيچ و خم، سهل است اگر بينم ستم
از بند و زنجيرش چه غم، هر كس كه عياري كند
شد لشكر غم بي عدد، از بخت مي خواهم مدد
تا فخر دين عبدالصمد، باشد كه غمخواري كند
با چشم پر نيرنگ او، حافظ مكن آهنگ او
كآن چشم مست شنگ او، بسيار مكّاري كند
((حافظ))
شعر به اقسام مختلفي تقسيم مي شود كه ما به ذكر سه تقسيم بندي آن اشاره مي كنيم:
۱- شعر جوششي و شعركوششي. ۲- شعر موزون و غير موزون. ۳- شعر قالبي(قالب بندي شده) و شعر موضوعي (موضوع بندي شده) و شعر ساختاري (سازه بندي شده)
۱- شعر جوششي و شعر كوششي: به شعري كه از اعماق دروني و از ته دل شاعر برخيزد ( كه معولاً با جوشش همراه است) شعر جوششي و به شعري كه خود شاعر با سعي و كوشش و با كمترين احساس جوشش آن را مي سرايد شعر كوششي مي گويند.
۲- شعر موزون و ناموزون: به شعري كه بر پايه وزن عروضي سروده شود شعر موزون و به شعري كه فقط برپايه احساس باشد و معمولاً وزن عروضي در آن رعايت نشود شعر ناموزون (بدون وزن) مي گويند.
۳- شعر قالبي و شعر موضوعي: شعر قالبي به شعري گفته مي شود كه در قالب خاصي سروده شود. مانند دوبيتي هاي باباطاهر و مثنوي مولوي و امّا به شعري كه دربردارنده ي موضوع خاصّي باشد شعر موضوعي مي گويند. اقسام شعر موضوعي:
شعر موضوعي به دسته هاي مختلفي تقسيم مي شود. از جمله ۱- هزليات ۲- هجويات ۳-اخوانيات ۴- لغزيات ۵- مطايبات ۶- مضحكات ۷- مرثيات ۸- مناظرات ۹- شِكْويات ۱۰- مفاخرات ۱۱- شهر آشوب ۱۲-حبسيات و ... كه ما در اينجا به تعريف كلّي آنها مي پردازيم:
۱- هزليات: به اشعاري كه داراي كلمات زشت و ركيك است كه گاه براي توهين و گاه براي نقد كوبنده از يك چيز يا يك شخص به كار مي رود.امروزه به دليل ممنوعيت چاپ اين نوع شعر كمتر كسي به سراغ آن مي رود.
۲- هجويات: به اشعاري كه گاه براي توهين و گاه براي نقد كوبنده از يك چيز يا يك شخص به كار مي رود.
۳-اخوانيات: به نصايح و پندهاي منظوميكه برادرگونه به مخاطب القاء مي شود اخوانيات مي گويند.
۴- لغزيات: به شعري كه نام ديگر آن معمّا يا چيستان است لغزيات گفته مي شود. در اين نوع شعر شاعر در مورد چيزي يا كسي سخن مي گويد امّا نام آن چيز يا شخص را تا پايان شعر ذكر نمي كند تا خود مخاطب در آخرين بيت آن متوجه مي شود كه منظور شاعر چه بوده است.
۵- مطايبات: مطايبه به معناي شوخي مي باشد. مطايبات به شعري گفته مي شود كه دربردارنده ي يك سري مطالب شوخ طبعانه باشد و مخاطب را به خنده وادارد.
۶- مُضحَكات: همان شعر طنز است.
۷- مرثيات: به شعري كه از غم و اندوه و ناراحتي حكايت مي كند، مرثيات گويند. حال مي خواهد در مورد يك شخص يا يك واقعه يا چند شخص يا چند واقعه و رخداد باشد.
۸- مناظرات: به شعري گفته مي شود كه شاعر از صحبت و جدال لفظي بين دو چيز يا دو كس حكايت مي كند كه صحبت آنها به يك مناظره تبديل مي شود.
۹- شِكْويات: اشعاري كه از شكايت و گلايه ي شاعر از چيزي يا كسي يا رخدادي را حكايت مي كند شِكويات گفته مي شود.
۱۰- مفاخرات: به شعري كه شاعر در آن اقدام به خودستايي كند مفاخره مي گويند.
۱۱- شهرآشوب: به شعري كه شاعر، شهري را كه معمولاً موطن و زيستگاه خود است مورد انتقاد قرار مي دهد و آن را مدح يا ذم (يعني ستايش يا نكوهش) مي كند، شهرآشوب مي گويند. تعريف شعر سازه بندي شده مشخص است كه اقسام آن عبارتند از: ۱-مفردات ۲- تركيبات ۳- مقطّعات.
۱-مفردات: به شعري كه تك بيتي باشد حال فرقي نمي كند كه در مورد يك موضوع باشد يا در مورد موضوعات مختلف.
۲- تركيبات: به اشعار در هم آميخته از چند قالب شعري مختلف كه معمولاً موضوع واحدي ندارند تركيبات گفته مي شود.
۳- مقطّعات: به اشعار قطعه قطعه شده مقطّعات مي گويند. به طوري كه هر كس اين گونه شعر را بخواند گمان مي كند كه از وسط يك غزل يا قصيده يا مثنوي و... جدا و درآورده شده است.
۱۲:حبسيات: به شعري گفته مي شود كه شاعر آن را در دوران زندان و حبس سروده باشد.
به آرايه اي گفته مي شود كه شاعر در آن شعر حروف كلمه اي را تفكيك مي كند و گاه براي هر حرف تعريفي نمادين مي يابد.
محمّد (ميم) و (حاء) و (ميم) و (دال) است
تدارك بخش عدل واعتدال است
((آقاسي))
(راي) تو (راي) رشادت، (ضاي) تو (ضاي) ضياء
از (الف) گويم امامت، اي امام هشتمين
((فاتح))
به آرایه ای گفته می شود که در آن می توانید حدّ اقل یک یا نهایتاً سه کلمه بیگانه را در شعر بیاورید، به شرط آنکه آن کلمه رایج باشد و معنی آن در لفّافه نباشد و همچنین در شعر جا بیفتد. به عبارت دیگر اگر کلمه ای که از زبان خارجه به شعر فارسی می آید مبهم باشد و درون شعر هم خوب جای خود را نگرفته باشد آوردن آن جایز نیست.
مانند:
گفت: لا حول این چه سان ماخولیاست
ای عجب، کان آدم مشفق کجاست
((مولانا))
ماخولیا مخفف مالیخولیا و از لاتین Melankholia به معنی خلط سیاه است و آن مرضی است که خیالات باطل و بیهوده را در بیمار بر انگیزد.
نفرین به لیدر سوسیالیست باد، کو
دنبــال این سیــاست بی آبــرو گرفت
((میرزاده عشقی))
لیدر leader به معنای رهبر و سوسیالیست همان پیرو سوسیالیسم است.
به آرایه ای گفته می شود که در آن شاعر علی الظاهر خود را مورد پند و خطاب قرار می دهد، امّا در واقع دارد با مخاطب سخن می گوید.
مانند:
از فــلک تنگــدل مشو ((مسعود)) گــر فــراوان تو را بیــازارد
((مسعود سعد سلمان))
((مولانا))
كه نيست باد اول يعني: باد نيست و نيست باد دوم يعني: نابود خواهد شد.
بعضي از افراد نا آگاه (حتي برخي از اديبان نوخاسته) ترانه را كه يك سبك است، قالب مي دانند. در صورتي كه ترانه قالب نيست، بلكه يك سبك شعري است كه بر روي برخي از قوالب شعري مي توان آن را پياده نمود. ازجمله قالب هايي مانند: دوبيتي، غزل، چهارپاره و مثنوي و... را وقتي كه به شكل عاميانه و محاوره اي دربياوريم و به عبارت ديگر آنها را به شكل ترانه دربياوريم به دوبيتي ترانه، غزلترانه،چهارپاره ترانه، مثنوي ترانه، و... تبديل مي شوند. (ظاهراً قوالب نو و سپيد از اين فرمول مستثني هستند.) پس ترانه عبارت است از سبكي محاوره اي كه قوالب كلاسيك شعر فارسي را به شكل عاميانه در مي آورد.
به آرایه ای گفته می شود که در آن كلمه يا كلماتي به شكل مسلسل وار، در بیت یا ابیاتی تکرار می شوند. مانند:
دل و دینم، دل و دینم، ببردست
بَر و دوشش، بَر و دوشش، بَر و دوش
دوای تو، دوای توست، حافظ
لَبِ نوشش، لَبِ نوشش،لَبِ نوش
به صنعتی گفته می شود که در شعر و همچنین داستان و برخی متون دیگر به کار می رود و آن این است که به هنگام خواندن آن متن یا شعر، در ذهن مخاطب تجَسُّم ایجاد می کند. یعنی اتفاقی که در شعر می افتد در ذهن مخاطب مجسّم می شود کَأنّه مخاطب دارد این تصویر را حضوراً ملاحظه می کند.
به آرايه اي گفته مي شود كه شاعر در شعر خود سجع ايجاد مي كند تا شعر حالت موسيقيايي و آهنگين تري به خود پيدا كند و در مخاطب گوشنواز باشد. و آن به اين صورت است كه بيت يا بيت هايي از شعر خود را به 4 قسمت تقسيم مي كند و در آخر سه پاره ي اول،قافيه هاي مانند هم را مي آورد و در آخر پاره چهارم قافيه اصلي را قرار مي دهد. معمولاً قافيه سه پاره اول با قافيه اصلي متفاوت است. مانند:
چون من گداي بي نشان، مشكل بُوَد ياري چنان
سلطان كجا عيش نهان، با رِندِ بازاري كند
زان طرّه ي پرپيچ و خم، سهل است اگر بينم ستم
از بند و زنجيرش چه غم، هر كس كه عياري كند
شد لشكر غم بي عدد، از بخت مي خواهم مدد
تا فخر دين عبدالصمد، باشد كه غمخواري كند
با چشم پر نيرنگ او، حافظ مكن آهنگ او
كآن چشم مست شنگ او، بسيار مكّاري كند
((حافظ))
شعر به اقسام مختلفي تقسيم مي شود كه ما به ذكر سه تقسيم بندي آن اشاره مي كنيم:
۱- شعر جوششي و شعركوششي. ۲- شعر موزون و غير موزون. ۳- شعر قالبي(قالب بندي شده) و شعر موضوعي (موضوع بندي شده) و شعر ساختاري (سازه بندي شده)
۱- شعر جوششي و شعر كوششي: به شعري كه از اعماق دروني و از ته دل شاعر برخيزد ( كه معولاً با جوشش همراه است) شعر جوششي و به شعري كه خود شاعر با سعي و كوشش و با كمترين احساس جوشش آن را مي سرايد شعر كوششي مي گويند.
۲- شعر موزون و ناموزون: به شعري كه بر پايه وزن عروضي سروده شود شعر موزون و به شعري كه فقط برپايه احساس باشد و معمولاً وزن عروضي در آن رعايت نشود شعر ناموزون (بدون وزن) مي گويند.
۳- شعر قالبي و شعر موضوعي: شعر قالبي به شعري گفته مي شود كه در قالب خاصي سروده شود. مانند دوبيتي هاي باباطاهر و مثنوي مولوي و امّا به شعري كه دربردارنده ي موضوع خاصّي باشد شعر موضوعي مي گويند. اقسام شعر موضوعي:
شعر موضوعي به دسته هاي مختلفي تقسيم مي شود. از جمله ۱- هزليات ۲- هجويات ۳-اخوانيات ۴- لغزيات ۵- مطايبات ۶- مضحكات ۷- مرثيات ۸- مناظرات ۹- شِكْويات ۱۰- مفاخرات ۱۱- شهر آشوب ۱۲-حبسيات و ... كه ما در اينجا به تعريف كلّي آنها مي پردازيم:
۱- هزليات: به اشعاري كه داراي كلمات زشت و ركيك است كه گاه براي توهين و گاه براي نقد كوبنده از يك چيز يا يك شخص به كار مي رود.امروزه به دليل ممنوعيت چاپ اين نوع شعر كمتر كسي به سراغ آن مي رود.
۲- هجويات: به اشعاري كه گاه براي توهين و گاه براي نقد كوبنده از يك چيز يا يك شخص به كار مي رود.
۳-اخوانيات: به نصايح و پندهاي منظوميكه برادرگونه به مخاطب القاء مي شود اخوانيات مي گويند.
۴- لغزيات: به شعري كه نام ديگر آن معمّا يا چيستان است لغزيات گفته مي شود. در اين نوع شعر شاعر در مورد چيزي يا كسي سخن مي گويد امّا نام آن چيز يا شخص را تا پايان شعر ذكر نمي كند تا خود مخاطب در آخرين بيت آن متوجه مي شود كه منظور شاعر چه بوده است.
۵- مطايبات: مطايبه به معناي شوخي مي باشد. مطايبات به شعري گفته مي شود كه دربردارنده ي يك سري مطالب شوخ طبعانه باشد و مخاطب را به خنده وادارد.
۶- مُضحَكات: همان شعر طنز است.
۷- مرثيات: به شعري كه از غم و اندوه و ناراحتي حكايت مي كند، مرثيات گويند. حال مي خواهد در مورد يك شخص يا يك واقعه يا چند شخص يا چند واقعه و رخداد باشد.
۸- مناظرات: به شعري گفته مي شود كه شاعر از صحبت و جدال لفظي بين دو چيز يا دو كس حكايت مي كند كه صحبت آنها به يك مناظره تبديل مي شود.
۹- شِكْويات: اشعاري كه از شكايت و گلايه ي شاعر از چيزي يا كسي يا رخدادي را حكايت مي كند شِكويات گفته مي شود.
۱۰- مفاخرات: به شعري كه شاعر در آن اقدام به خودستايي كند مفاخره مي گويند.
۱۱- شهرآشوب: به شعري كه شاعر، شهري را كه معمولاً موطن و زيستگاه خود است مورد انتقاد قرار مي دهد و آن را مدح يا ذم (يعني ستايش يا نكوهش) مي كند، شهرآشوب مي گويند. تعريف شعر سازه بندي شده مشخص است كه اقسام آن عبارتند از: ۱-مفردات ۲- تركيبات ۳- مقطّعات.
۱-مفردات: به شعري كه تك بيتي باشد حال فرقي نمي كند كه در مورد يك موضوع باشد يا در مورد موضوعات مختلف.
۲- تركيبات: به اشعار در هم آميخته از چند قالب شعري مختلف كه معمولاً موضوع واحدي ندارند تركيبات گفته مي شود.
۳- مقطّعات: به اشعار قطعه قطعه شده مقطّعات مي گويند. به طوري كه هر كس اين گونه شعر را بخواند گمان مي كند كه از وسط يك غزل يا قصيده يا مثنوي و... جدا و درآورده شده است.
۱۲:حبسيات: به شعري گفته مي شود كه شاعر آن را در دوران زندان و حبس سروده باشد.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
به آرايه اي گفته مي شود كه شاعر در آن شعر حروف كلمه اي را تفكيك مي كند و گاه براي هر حرف تعريفي نمادين مي يابد.
محمّد (ميم) و (حاء) و (ميم) و (دال) است
تدارك بخش عدل واعتدال است
((آقاسي))
(راي) تو (راي) رشادت، (ضاي) تو (ضاي) ضياء
از (الف) گويم امامت، اي امام هشتمين
((فاتح))
به آرایه ای گفته می شود که در آن می توانید حدّ اقل یک یا نهایتاً سه کلمه بیگانه را در شعر بیاورید، به شرط آنکه آن کلمه رایج باشد و معنی آن در لفّافه نباشد و همچنین در شعر جا بیفتد. به عبارت دیگر اگر کلمه ای که از زبان خارجه به شعر فارسی می آید مبهم باشد و درون شعر هم خوب جای خود را نگرفته باشد آوردن آن جایز نیست.
مانند:
گفت: لا حول این چه سان ماخولیاست
ای عجب، کان آدم مشفق کجاست
((مولانا))
ماخولیا مخفف مالیخولیا و از لاتین Melankholia به معنی خلط سیاه است و آن مرضی است که خیالات باطل و بیهوده را در بیمار بر انگیزد.
نفرین به لیدر سوسیالیست باد، کو
دنبــال این سیــاست بی آبــرو گرفت
((میرزاده عشقی))
لیدر leader به معنای رهبر و سوسیالیست همان پیرو سوسیالیسم است.
به آرایه ای گفته می شود که در آن شاعر علی الظاهر خود را مورد پند و خطاب قرار می دهد، امّا در واقع دارد با مخاطب سخن می گوید.
مانند:
از فــلک تنگــدل مشو ((مسعود)) گــر فــراوان تو را بیــازارد
((مسعود سعد سلمان))
