نگاهی به ۴۰ سال مخالفت دین با موسیقی در ایران
نظام سیاسی، فقهی و فرهنگی جامعه ایران به اقتضای ایدئولوژی حاکم بر فرهنگ و هنر به خصوص موسیقی، بیش از ۴۰ سال است که فشار مضاعفی را بر هنرمندان اعمال می‌کند.
فصلنامه «تحقیقات فرهنگی ایران»، وابسته به موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم به تازگی تحقیق مفصلی از تاریخ پر فراز و نشیب موسیقی در تاریخ ۴۴ ساله جمهوری اسلامی منتشر کرده و نشان داده که چطور اختلاف‌ها در برداشت از متون دینی، این هنر خیال‌انگیز را در این سال‌ها به بند کشیده است.
***
موسیقی، پیکرتراشی و هنر به معنای عام کلمه پس از به قدرت رسیدن روحانیون شیعه در ایران همواره از قرائت‌های سفت و سخت فقهی در رنج بوده‌‌اند، اما حیات و پیشرفت خود را، هرچند با موانع زیاد و حرکتی کُند، همچنان ادامه داده‌اند.
آسیب‌های این ممنوعیت‌ها حتی در بدنه کلان نظام جمهوری اسلامی نیز خود را نشان داده است. به طوری که با گذشت بیش از ۴۰ سال از برقراری حکومت دینی در ایران، سیاست یک‌پارچه و واحدی در برخورد با حوزه‌های هنری به معنای کلان آن وجود ندارد و هر دولتی در برخورد با مقوله موسیقی، راه و روش تقریبا متفاوتی را در پیش گرفته است.
این اختلاف‌ها و سردرگمی‌ها از همان روز‌های ابتدایی انقلاب سال ۱۳۵۷ در بدنه مدیریتی و فقهی نظام نوپای جمهوری اسلامی خود را نشان داد و رفته‌رفته قرائت فقه از موسیقی و هنر غلبه‌ای معنا‌دار پیدا کرده و تا پایان جنگ به تسلط خود ادامه داد، هرچند که در میان فقها هم اختلاف بر سر موسیقی و ریز و بم و حرام و حلال بودن آن ادامه داشته و همچنان ادامه دارد.
تاریخ موسیقی در جمهوری اسلامی از هر نوع و جنسش، تاریخی پر فراز و نشیب و تلخ و متضاد با فقه شیعه حاکم بر قوانین چنین نظامی داشته است. موسیقی را شاید بتوان بزرگ‌ترین قربانی جهان هنر در نظام دینی جمهوری اسلامی دانسته، هنری که پیش از سایر هنر‌ها زیر ذره‌بین فقه‌های شیعی بود و هست و همچنان از حساس‌ترین ابعاد هنر در ایران محسوب می‌شود.
موسیقی در سالهای نخستین انقلاب
دنیای موسیقی و اهالی آن در ایران پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ با چندان محدودیت‌های سیاسی و فقهی همراه شدند که تا سال‌ها نتوانستند نفس راحتی بکشند.
در دهه شصت که با بحران جنگ و مشکلات اقتصادی همراه بود، موسیقی پاپ به کلی از علم هنر حذف شد و بسیاری از خوانندگان دوران پهلوی از کشور خارج و مجبور شدند فعالیت‌های هنری خود را در جایی به غیر از ایران دنبال کنند.
در این دوران، موسیقی در بسیاری از ابعاد و اشکالش زیرزمینی شده و مردم آثار خوانندگان خارج کشور را دور از چشمان ناظران حکومتی تهیه و گوش می‌کردند.
بین سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ هم بسیاری از فعالیت‌های موسیقی در وزارت ارشاد تعطیل شد؛ به طوری که ارکستر سمفونیک هم هیچ فعالیت تولیدی و اجرایی نداشت، اما در عوض با ایجاد مرکز سرود و آهنگ‌های انقلابی در وزارت ارشاد، تلاش شد تا مفهوم موسیقی تقویت شود و اغلب آثاری مجوز می‌گرفت که در قالب و مرتبط به جنگ ساخته می‌شد و صدور هرگونه مجوز به سایر آثار «مبتذل» تشخیص داده و از تولید و اجرای آن جلوگیری شد.
از سوی دیگر شرایط جنگ باعث شد موسیقی حزن‌انگیز از مطلوبیت بالایی در میان روحانیون حاکم بر ایران برخوردار باشد و سفر اعضای ارکستر سمفونیک تهران به مناطق جنگی از مهم‌ترین رویداد‌های موسیقی در آن ایام بود.
پس از پایان جنگ هشت ساله، یک فتوای آیت‌ا‌لله «روح‌الله خمینی» در مورد خرید و فروش آلات موسیقی باعث شد که این هنر کمی رونق بگیرد و وزارت ارشاد هم به دنبال تولید «موسیقی ارزشمند» رفت.
موسیقی در دهه ۷۰
در دهە هفتاد، موسیقی به عنوان یک موضوع فرهنگی و اجتماعی در جامعه مطرح شد. حجم فعالیت‌ها در این حوزه کمی گسترش یافت و حوزه‌های هنری و شوراهای موسیقی وزارت ارشاد بیشتر از گذشته در این حوزه فعال شدند.
در این دهه موسیقی نواحی و فعالیت‌های ارکستر سمفونیک هم گسترش و توسعه یافت.
در اواسط این دهه و با شروع دوره موسوم به اصلاحات، موسیقی پاپ آرام‌آرام زنده شده و مورد توجه قرار گرفت. موسیقی پاپ ابتدا از طریق رادیو و تلویزیون پخش می‌شد، اما به تدریج به شکل آلبوم و در قالب نوار کاست به بازار عرضه شد.
سیاست وزارت ارشاد در این در دوره به گونه‌ای بود که منجر به رشد موسیقی پاپ در کشور شد.
موسیقی در دهه ۸۰
در دهە هشتاد بود که میل و گرایش به اجرای کنسرت در جامعه گسترش یافت و بار اقتصادی کنسرت‌ها باعث شد دولت بیشتر به فکر گسترش موسیقی باشد، هرچند که این سیاست‌ها مخالفان سرسختی هم در میان روحانیون متعصب و صاحب نفوذ هم داشت.
در این دهه برگزاری کنسرت وارد مرحلە جدیدی شد و تحت شرایطی نیز برگزاری کنسرت جرم محسوب شد و پای قوه قضاییه و نهاد‌های اطلاعاتی و امنیتی با هدف نظارت و برخورد با عوامل و مجریان برگزاری کنسرت‌ها به صورتی جدی وارد دنیای موسیقی شد و ده‌ها کنسرت لغو مجوز شد و منجر به برخی بازداشت‌ها گردید.
تک‌خوانی زنان از دیگر موارد چالش‌برانگیز دنیای موسیقی در این دوران بود که با مخالفت‌های بسیاری از سوی روحانیون مواجه شد و فشار آن‌ها همچنان مانع از فعالیت مستقل زنان در حوزه خوانندگی شده است.
موسیقی در دهه ۹۰
ابتدای دهه ۹۰ و سالهای پایانی دوره «محمود احمدی‌نژاد» باز هم موسیقی زیرزمینی با خاطر بسیاری از فشار‌ها و محدودیت‌ها، رونق گرفت و بسیاری از آثار بدون نظارت و مجوز وزارت ارشاد راهی بازار سیاه شد.
در این دوران به بسیاری از آثار موسیقی مجوز داده نشد و بسیاری از کنسرت‌ها هم لغو و اجازه برگزاری پیدا نکرد.
یکی از مهم‌ترین مواردی که منجر به لغو کنسرت‌های مجوزدار می‌شد، موضوع تفکیک جنسیتی در سالن‌های برگزاری کنسرت بود که بهانه به دست مخالفان می‌داد تا مانع از برگزاری چنین برنامه‌هایی شوند.
یکی دیگر از چالش‌های مهم موسیقی در دهە نود، برگزاری کنسرت در شهر قم بود که نارضایتی‌ها و مخالفت مذهبیون را به همراه داشت و با خشم تعدادی از مراجع تقلید در قم هم همراه شد.
فصلنامه «تحقیقات فرهنگی ایران»، وابسته به موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هم به تازگی تحقیق مفصلی از تاریخ پر فراز و نشیب موسیقی در تاریخ ۴۴ ساله جمهوری اسلامی منتشر کرده و نشان داده که چطور اختلاف‌ها و تضاد‌ها از برداشت دولت‌مردان از متون دینی و قانونی و اسلامی، این هنر خیال‌انگیز را در این سال‌ها به بند کشیده است.
این تحقیق با عنوان «چالش‌های دین و موسیقی در ایران معاصر» در تازه‌ترین شماره فصلنامه مذکور منتشر شده و تقریبا نگاهی آماری به ۴۴ سال فعالیت دنیای موسیقی در ایران داشته است.
موسیقی کلاسیک
آمار‌های رسمی می‌گوید که در مجموع ۱۱ اثر موسیقی کلاسیک بین سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۴ مجوز تولید دریافت کرد و بین سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ نسبت به دورە قبل حجم تولیدات دو واحد افزایش یافت و به ۱۳ اثر در این دوره رسید.
در آغاز دورە چهار ساله نخست ریاست‌جمهوری «اکبر هاشمی رفسنجانی» رشد چشمگیری در تولید موسیقی کلاسیک رخ داد و افزایش ۱۹۳ واحدی در سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ منجر به تولید و نشر ۲۰۶ اثر موسیقی کلاسیک طی این مدت شد.
اما این روند ادامه نیافت و کاهش ۱۵۹ واحدی (۷۷ درصدی) در تولید موسیقی کلاسیک طی سالهای ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶ منجر به نشر تنها ۱۵۹ اثر در این مدت شد.
موسیقی آموزشی
آمارها می‌گوید که ۶۴ اثر موسیقی آموزشی بین سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۴ موفق به دریافت مجوز شد و در دورە چهار سال دوم ریاست‌جمهوری «علی خامنه‌ای» یعنی بین سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ حجم تولیدات ۵۹ درصد کاهش یافت و به ۲۲ اثر تقلیل یافت.
در آغاز دورە چهارساله نخست ریاست‌جمهوری «اکبر هاشمی رفسنجانی»، آثار تولیدی ۶۳ درصد رشد یافت و به ۳۶ مورد رسید و در دور دوم ریاست‌جمهوری وی این آثار به ۶۲ مورد افزایش یافت.
موسیقی کودک
آمارها همچنین می‌گوید که دور اول ریاست‌جمهوری «علی خامنه‌ای» ۱۰۰ اثر در حوزە موسیقی کودک تولید و منتشر شد و در دوره دوم ریاست‌جمهوری وی این آثار با ۸۴ درصد کاهش به ۱۶ اثر تقلیل یافت.
در دور اول ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی تولید این آثار بار دیگر رشد یافت و با ۸۱ درصد رشد به ۲۹ مورد رسید که در دور دوم ریاست‌جمهوری وی به ۲۴ مورد تقلیل یافت.
موسیقی سنتی
آمارها همچنین می‌گوید که در دور نخست ریاست‌جمهوری علی خامنه‌ای ۲۳ اثر در حوزه موسیقی سنتی تولید شد که در دور دوم با ۲۸۲ درصد رشد به ۸۸ اثر افزایش یافت.
این آمارها می‌گوید در دور نخست ریاست‌جمهوری هاشمی ۱۹۶ اثر و در دور دوم نیز ۲۳۲ اثر در حوزه موسیقی سنتی تولید شده است.
موسیقی پاپ
آمارها می‌گوید بین سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۸ یعنی دوران ریاست‌جمهوری علی خامنه‌ای هیچ اثر پاپ تولید و مجوز نگرفته و در دوره ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی هم فقط ۳۳ اثر تولید شده است.
اجرای صحنه‌ای موسیقی
بررسی آمار‌های رسمی همچنین نشان می‌دهد که که در دوران ریاست‌جمهوری «محمد خاتمی» بیش از پنج هزار و ۳۰۰ کنسرت موسیقی در ایران روی صحنه اجرا شد که در دوره نخست ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد به ۴۵ درصد کاهش به هزار و ۷۴۰ مورد تقلیل یافت و این رقم در دور دوم به بیش از دو هزار و ۲۰۰ مورد رسید.
این آمارها همچنین تعداد برگزاری کنسرت در دوره نخست ریاست‌جمهوری «حسن روحانی» را بیش از شش هزار و ۲۰۰ مورد اعلام کرده است.
تعداد آلبوم‌های موسیقی
بررسی آمار‌های رسمی همچنین نشان می‌دهد که در تمام دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی بیش از دو هزار و ۵۰۰ آلبوم موسیقی منتشر شده که در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد به بیش از سه هزار آلبوم افزایش نشان می‌دهد.
تعداد جشنواره‌های موسیقی
تعداد جشنواره‌های موسیقی برگزار شده در دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی ۲۳ مورد در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد ۲۹ مورد بوده است.
در دوره نخست ریاست‌جمهوری حسن روحانی هم ۴۱ جشنواره موسیقی برگزار شده است.
آلبوم تصویری موسیقی
آمارها همچنین نشان می‌دهد که در تمام دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی و در دوره نخست ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد هیچ مجوزی برای تولید و انتشار آلبوم‌های تصویری موسیقی صادر نشده است.
این آمار در دور دوم ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد به ۵۵ مورد و در دور نخست ریاست‌جمهوری حسن روحانی ۱۳۹ مورد بوده است.
موسیقی از نظر نخبگان
بخش دیگری از این تحقیق مربوط به نظر نخبگان موسیقی در مورد ۴۴ سال فراز و فرود موسیقی در ایران تحت حاکمیت روحانیون شیعه است.
این نخبگان گفته‌اند که نقش موسیقی در زندگی مردم در دهە ۶۰ به شدت کم‌رنگ شد، سخت‌گیری‌ها در این دهه بسیار زیاد بود، در سال ۱۳۶۱ موسیقی به اجبار ممنوع شد، هیچ کنسرتی برگزار نشد، اما در دهه ۷۰ وضع موسیقی کمی بهتر شد و دولت توجهی بیشتر به فعالیت‌ها در این حوزه کرد.
نظرات این نخبگان و یافته‌های‌های این تحقیق را برخی دیگر از پژوهش‌هایی که در این سال‌ها در مورد تاریخ موسیقی منتشر شده، تایید می‌کند.
نتایج یک تحقیق که سال ۱۳۹۹ منتشر شده هم می‌گوید که موسیقی در ایران در بعد «سیاست‌گذاری» بسیار تنگ‌نظرانه و تحدیدکننده است.
رعایت حقوق مالکیت معنوی خالقان آثار موسیقی در ایران «متوسط»، تعریف شرعی از موسیقی «نامطلوب»، قدرت رسانه‌های داخلی برای تبلیغ موسیقی «غیرقابل قبول» و مقوله‌ای دیگر همچون آموزش، فیلترینگ و انگیزه‌های فرهنگی هم در این حوزه «نامطلوب» ارزیابی شده است.
