سپهسالاری که میرزا حسین‌خان ساخت
مدرسه سپهسالار یا مدرسه ناصری نام مدرسه‌ای است که میرزا حسین‌خان سپهسالار (صدر
اعظم دورهء ناصری) در تهران ساخت.
در این مدرسه، بیشتر، علوم اسلامی تدریس می‌شد. پس از تشکیل دانشگاه تهران، مدرسه
سپهسالار به دانشکده علوم معقول و منقول تبدیل شد و پس از شهادت مرتضی مطهری نام
آن به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر یافت و اداره آن از طرف آیت الله خمینی به محمد
امامی کاشانی سپرده شد.
مسجد و مدرسه سپهسالار كه پس از انقلاب اسلامی به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام
داد در تاریخ 25 خرداد 1315 به شماره 260 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این بنا با قدمتی 130 ساله یكی از آثار مذهبی، علمی و فرهنگی شهر تهران به شمار می‌رود
كه به لحاظ تزیینات كم نظیر و تناسبات موزون در آن، اثری ارزشمند در معماری ایران
محسوب می‌شود و از نظر معماری از مسجد سید اصفهان و مسجد جامع سلطانی سمنان الهام
گرفته است.
مسجد سید اصفهان
مسجد جامع سلطانی سمنان (امروزه، "مسجد امام")
در این مدرسه از ابتدا بهره‌گیری از علوم
جدید در پیشبرد معارف اسلامی مد نظر واقف بوده به طوریكه در یك دوره، پیش از تاسیس
دانشگاه تهران، دانشكده معقول و منقول و سپس موسسه وعظ و خطابه در این مدرسه
تاسیس گردید و هم اینك نیز مدرسه عالی شهید مطهری كانونی مهم و برجسته در آموزش
معارف اسلامی چون فقه، حقوق، فلسفه و كلام محسوب می‌شود. تلفیق ویژگی‌های مذهبی و
فرهنگی با معماری خلاقانه و ارزشمند آن، این مجموعه را شایسته تامل و توجه خاص
كرده است.
واقف این بنای با‌شكوه مرحوم حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار است. وی فرزند ارشد مرحوم
میرزا نبی‌خان، امیر دیوانخانه عدلیه، اواخر سال 1241ه.ق در قزوین متولد شد. پدرش
از رجال دربار قاجاریه فرند ابوالقاسم‌خان مازندرانی است كه به قزوین آمده از
آنجا، همسری برگزید و در آنجا سكونت كرد و بعدا فرزندان او به قزوینی اشتهار یافته‌اند.
سپهسالار، تحصیلات ابتدایی خود را در قزوین و طهران مطابق مقتضیات آن زمان انجام
داده و برای تكمیل تحصیلات به فرانسه رفت و در پرتو تربیت میرزا تقی‌خان امیر‌كبیر،
استعداد ذاتی وی ظهور كرد و او در سن 26 سالگی تا سال 1270 ه.ق به كار پردازی
بمبئی مامور شد.
در سیزدهم رجب المرجب سال 1288 ه.ق كه مصادف با روز تولد حضرت علی ابن ابی طالب
بود ناصر‌الدین شاه هنگام سلام عام در تالار تخت مرمر میرزا حسین‌خان را به
سپهسالاری قشون منصوب كرد. به سبب حسن خدمت و شایستگی در روز 29 شعبان همان سال
سپهسالار به منصب صدارت عظمی انتخاب گردید و از همان هنگام به اصلاح امور قشون و
دادگستری پرداخت و برای بیداری مردم به نشر روزنامه و تاسیس مدرسه و تشكیل دار‌الترجمه
و ایجاد كارخانه چراغ گاز [کارخانه تولید گاز و ایجاد شبکه کوچک گاز رسانی به
خیابان چراغ گاز و کاخ گلستان] و اصلاح دربار و وزارتخانه‌ها و وصول و ایصال
مالیات و ازدیاد عوائد كشوری و جلوگیری از حیف ومیل مالیه مملكت مبادرت و حقوق و
مستمریات بی‌مورد را حذف كرد.
اوایل سال 1271 ه.ق به پیشنهاد صدراعظم وقت، سپهسالار با رتبه ژنرال قونسولگری
مامور تفلیس شد. در سال 1275 ه.ق از طرف دولت به منصب وزیر مختاری و اقامت در
دربار عثمانی مامور گردید. در سال 1280 ه.ق موقتا از استانبول به طهران احضار شده
و به عضویت شواری كبرای دولتی انتخاب گردید. در اواخر سال 1280 ه.ق مجددا از طرف
دولت ایران به عنوان وزیر مختاری به استانبول برگشت. از این سفر كه سپهسالار به
طهران آمد، باغ بهارستان و زمین‌های اطراف آن را از پاشاخان امین الملك خرید و بعد
در آنجا ساختمان ساخت. گفته می‌شود قسمتی از این زمین موروثه او بوده است.
در سال 1282 ه.ق از طرف دولت لقب مشیرالدوله به حاج میرزا حسین‌خان اعطا گردید.
در سال 1285 ه.ق از استانبول به عنوان مرخصی به طهران آمده، در مراجعت به عنوان
سفیر كبیر مفتخر گردید.
در 29 رمضان 1287 ه.ق ناصر‌الدین شاه طی دستخطی وزارت عدلیه را بضمیمه وزارت وظایف
و موقونات به مشیرالدوله واگذار كرد.
در سیزدهم رجب المرجب سال 1288 ه.ق كه مصادف با روز تولد حضرت علی ابن ابی طالب
بود ناصر‌الدین شاه هنگام سلام عام در تالار تخت مرمر میرزا حسین‌خان را به
سپهسالاری قشون منصوب كرد. به سبب حسن خدمت و شایستگی در روز 29 شعبان همان سال
سپهسالار به منصب صدارت عظمی انتخاب گردید و از همان هنگام به اصلاح امور قشون و
دادگستری پرداخت و برای بیداری مردم به نشر روزنامه و تاسیس مدرسه و تشكیل دار‌الترجمه
و ایجاد كارخانه چراغ گاز و اصلاح دربار و وزارتخانه‌ها و وصول و ایصال مالیات و
ازدیاد عوائد كشوری و جلوگیری از حیف ومیل مالیه مملكت مبادرت و حقوق و مستمریات
بی‌مورد را حذف كرد. در سال 1289 ه.ق مدرسه مجانی دولتی به اسم مدرسه مشیریه را
افتتاح كرد كه در آن اعیان زاده‌ها و اولاد رجال دولت و شاهزادگان زبان خارجه و
علوم جغرافیا و ریاضی و هندسه تحصیل می‌كردند.
در رجب 1291 ه.ق به موجب دستخط شاه علاوه بر منصب وزارت خارجه عنوان سپهسالاری
دوباره به او اعطا گردید تا آنكه در سال 1293 ه.ق امور ایالت خراسان و بعدا
استرآباد و فارس هم ضمیمه مشاغل فوق‌الذكر به سپهسالار واگذار گردید. در سال 1295
ه.ق مجددا به همراهی شاه عازم اروپا شد.
در سال 1296 ه.ق در بخش جنوبی باغ بهارستان سپهسالار شروع به ساختمان مسجد و مدرسه
نمود و در موقع ساخت شخصا حاضر و امور بنایی را مراقبت و مواظبت می‌كرد. در سال
1297 ه.ق با سیاست و دسایس مخالفین، سپهسالار از امور لشگری و مشاغل وزارت خارجه
بركنار و به قزوین رهسپار شد و از آن وقت بنا نیمه كاره ماند. ولی بر اثر فتنه شیخ
عبید الله كرد، كردستان و آذربایجان دچار آشوب و اغتشاش شد و ناصر‌الدین شاه چنین
صلاح دانست كه دوباره میرزا حسین‌خان با همان عنوان سپهسالاری فتنه را بخواباند.
از همان موقع عملیات بنایی دوباره به جریان افتاد و كتابخانه مدرسه را تاسیس نمود
و بر این مكان هم نام مسجد _ به اعتبار مسجد، شبستان و نماز خانه _ و هم نام مدرسه
_ به اعتبار حجره‌های درس و سكونت طلاب و مدرس‌ها _ داده شد.
در ماه ربیع الثانی سال 1298 ه.ق ناصر‌الدین شاه سپهسالار را برای تسلیت كشته شدن
امپراتور و تهنیت به الكساندر سوم به دربار روسیه مامور كرد. سپهسالار در هفتم ماه
شعبان 1298 ه.ق از طهران به مشهد عزیمت نمود. در آن هنگام بعضی از ابنیه تحتانی
مدرسه قابل سكونت شد. در ماه ذی القعده همان سال برحسب دستور ناصر‌الدین شاه برای
سركشی و مشاهده سرحدات به كلات رفت و در پنجم ذی‌الحجه به مشهد مراجعت و در لیله
سه شنبه 21 ماه ذی الحجه سال 1298 ه.ق در مشهد به سن پنجاه و هفت سالگی جهان را
بدرود گفت و به قولی به دستور ناصر‌الدین شاه به قتل رسید. وی در مقبره‌ای كه قبلا
آنرا ساخته بود دفن گردید و از تكمیل و اتمام این بنای با شكوه محروم ماند. چون
ترتیب مدرسه و مسجد برحسب وقف نامه بعهده سلطان عصر و پادشاه وقت بود ناصر‌الدین
شاه برای اتمام و انجام ساختمان این آثار برجسته تاریخی یحیی‌خان مشیرالدوله
برادر او را كه در آن موقع وزارت عدلیه را داشت با نظارت خاصه مشارالیه مامور
انجام و تكمیل بنا گردانید.
در سال 1313 ه.ق مرحوم حاج میرزا ابوالفضل مجتهد تهرانی از طرف شاه برای عمل به
وقف‌نامه تعیین شد. وی تكالیف مدرسه و مسجد را از درس و بحث و محراب و منبر و غیره
معین و پنجاه نفر طلبه را در حجرات تحتانی مدرسه سكنی داد. در این هنگام حجرات
فوقانی با یك وقفه ده ساله ساخته شد.
در اوایل سال 1324 ه.ق زمان صدارت عین‌الدوله، حاج سید جواد ظهیرالاسلام به نیابت
تولیت از طرف دربار منصوب شدند و در این دوره موضوع مشروطیت و انقلاب به میان آمده
توپ بستن مجلس و مسجد اتفاق افتاد و تا مدتی مدرسه به حالت تعطیل بود. در روز جمعه
هفتم ذیقعده سال 1325 ه.ق بعد از ترور امین‌السلطان و فوت مشیرالدوله از هر انجمنی
چند نفر در مدرسه سپهسالار اجتماع كرده و در باب عزل امیربهادر عریضه‌ای به شاه نوشته
شد تا این كه شاه جواب داد به مجلس مراجعه شود. در همین موقع خسروخان مقتدر نظام و
سید محمد خان صنیع‌حضرت از اجزای قورخانه با عده‌ای اوباش و الواط به مسجد
سپهسالار رفته و مردم را به رگبار بستند و در روز 23 جمادی‌الاول 1326 ه.ق بر اثر
تیراندازی و شلیك توپ به سوی جمعیتی كه در مسجد سنگر گرفته بودند قسمتی از
كاشیكاری‌های گنبد اصلی و مناره‌های شمالی و جایگاه ساعت آسیب دید.
در زمان تصدی ظهیرالاسلام در بنای مسجد و مدرسه تعمیراتی انجام و كاشی‌ها مرمت
گردید. صحن مدرسه از آجر مفروش و حجرات آن سفیدكاری و سیم‌كشی شد و باغچه‌بندی صحن
و غرس اشجار آن انجام پذیرفت.
در 27 تیر ماه 1304 ه.ش مرحوم آقا سیدحسین مدرس از طرف ریاست وزرا و دربار در امور
مدرسه و موقوفات آن مداخله نموده و اقداماتی كرده‌اند. مرحوم مدرس بیشتر همّ خود
را معطوف به تكمیل بنای مدرسه نموده و دكاكینی نیز در جنب مدرسه ساخته و در داخله
مدرسه ایوان غربی و ایوان جنوبی طرف مقصوره را با قسمت‌های مختلف دیگر مرمت و كاشی‌كاری
كرده نام مدرسه را مدرسه عالی سپهسالار گزاردند.
در 27 ربیع‌الثانی 1307 ش، صادق صادقی (مستشارالدوله) از طرف مقام سلطنت به نیابت
تولیت مدرسه انتصاب گردید و در دوره او گنبد مقصوره مسجد كه كاشی‌های آن ریخته و
رو به خرابی می‌رفت تعمیر و مجددا گنبد كاشی‌كاری شد.
در شهریور ماه 1312 "علی‌اصغر حكمت" وزیر فرهنگ عهده‌دار نیابت تولیت
مدرسه شد.عمارت فرهنگستان را كه برای كتابخانه مدرسه و محل سخنرانی‌ها ساخته شده
بود، بنا نهاد و دانشكده معقول و منقول و سپس موسسه وعظ و خطابه را در ساختمان
فرهنگستان تاسیس نمود .از سال 1324 ش دانشكده معقول و منقول از مدرسه سپهسالار
منتزع شد و قسمت معقول آن به دانشگاه تهران منتقل گردید.
فراوری:سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منبع:
میراث خبر/ فریدون برومندی
دانشنامه آزاد ویکی پدیا
