بیهقی ، ابوجعفر احمدبن علی معروف به بوجعفرک ، از دانشمندان بلندپایة لغت ، نحو، قرائت و تفسیر در سده های پنجم و ششم و صاحب کتاب تاج المصادر . وی در حدود 470 زاده شد (یاقوت حموی ، ج 4، ص 49؛ صفدی ، ج 7، ص 214؛ سیوطی ، 1384، ج 1، ص 346). هیچیک از منابع از زادگاهش یاد نکرده اند، ولی با توجه به اشاره ای که ابوالحسن علی بن زید بیهقی * ، معروف به ابن فندق (ص 288) به کلیماباد بیهق کرده که زادگاه جدّ او به نام محمد است و عبارت «نزیل ( =میهمان ) نیشابور» (قفطی ، ج 1، ص 89؛
سیوطی ، 1960، ص 4) و نیز نسبت بیهقی که همه در آن اتفاق دارند، به نظر می رسد که در بیهق زاده شده و سپس به نیشابور کوچیده و در آنجا اقامت گزیده باشد.
در منابع دربارة تحصیلات و استادان و زندگانی وی جز این نمی یابیم که از محضر قاضی ابونصراحمدبن محمدبن صاعد حنفی (متوفی 482) و واعظ معتزلی ، ابوالحسن علی بن حسن صندلی (متوفی 484) بهره گرفت و صحاح اللغة جوهری ( تاج اللغة و صحاح العربیة ) و کتابهای بسیار دیگری را نزد ابوالفضل احمدبن محمد میدانی (متوفی 518) خواند و از برکرد (یاقوت حموی ، ج 4، ص 49ـ 50، ج 5، ص 48؛
سیوطی ، 1960؛
صفدی ، همانجاها). به روایت ابن فندق (ص 289) در 514، امام جامع قدیم نیشابور و دارای کُتّاب (مدرس ، مکتب ) بوده است . جز ابن فندق که کتاب تاج المصادر او و چند کتاب دیگر را نزد او خوانده ، شاگردان بسیار دیگری نیز در مکتب او تعلیم دیده اند که منابع با اوصافی نظیر «اصحاب نجباء» و «تلامذة نجباء» از آنان یاد می کنند (یاقوت حموی ، ج 4، ص 49؛
قفطی ؛
صفدی ؛
سیوطی ، 1384، همانجاها). در منابع آمده است که جز در اوقات نماز از خانه خارج نمی شد و به دیدار کسی نمی رفت ، اما مردم به قصد تعلّم وتبرک به دیدار او می شتافتند. عبارت قفطی (همانجا) ـ اگر سهوی رخ ننموده باشد ـ دلالت بر این دارد که خانة او در مسجد بوده است . بوجعفرک بیهقی پس از نمازعصر روز سه شنبه ، آخرین روز از ماه رمضان 544 براثر بیماری کوتاهی درگذشت و در روز عیدفطر در مقبرة نوح به خاک سپرده شد (یاقوت حموی ؛
صفدی ، همانجاها؛
قفطی ، ج 1، ص 89 ـ90).
آثار باقیمانده از بیهقی عبارت است از: 1) المحیط بلغات القرآن ، نسخه ای از این کتاب به کوشش حسین شفیعی فریدنی ، در مجموعه ای به چاپ رسیده است ( میراث اسلامی ایران ، دفتر سوم ، ص 751ـ836)؛
2) ینابیع اللغة ، در واقع همان صحاح اللغة جوهری است که بیهقی آن را از شواهد پیراسته و مطالب مفیدی از تهذیب اللغة ازهری و الشامل ابومنصور جبّان و معجم مقاییس اللغة ابن فارس بدان افزوده است . این اثر
کتابی مفید و تقریباً هم حجمِ الصحاح است ؛
3) تاج المصادر ( رجوع کنید بهادامة مقاله ). یاقوت حموی (ج 4، ص 50) کتاب دیگری به نام المحیط بعلم القرآن را از تألیفات بیهقی دانسته است که ظاهراً همان المحیط بلغات القرآن است . دکتر احمد عبدالغفور عطّار در مقدمة صحاح جوهری (ج 1، ص 163ـ 164) و نیز در الصحاح و مدارس المعجمات العربیة (ص 194ـ 195) که در واقع چاپ دوم و مستقل همان مقدمة صحاح اللغة است ، دو کتاب المحیط بلغات القرآن و ینابیع اللغة بیهقی را، به سبب ارتکاب خطا در فهم منابع ، به تاج الدین خواری (متوفی 580) نسبت داده و علینقی منزوی نیز براثر خطایی مشابه ، کتابی به نام الفرائد را به بیهقی نسبت داده است که اصلی ندارد ( رجوع کنید بهاحمد بیهقی ، مقدمة عالم زاده ، ص پنجاه و شش ـ پنجاه ونه ).
از میان آثار بیهقی تاج المصادر مشهورتر و به سبب اشتمال بر غالب مصادر عربی (نزدیک به هفده هزار مصدر) و برابرهای فارسی آنها پیوسته منبعی غنی و موثّق برای فرهنگ نویسان فارسی زبان بوده است . به گفتة مؤلّف ، مواد عربی تاج المصادر از قرآن کریم و احادیث و نیز افعال کثیرالاستعمال دیوانهای عرب گردآمده و در شرح و معنای این مواد از چند کتاب نظیر دیوان الادب فارابی ، صحاح اللغة جوهری ، تهذیب اللغة ازهری ، الغریبین هروی و المصادر زوزنی بهره گرفته شده است (همان ، ص شصت وشش ، شصت وهشت ـ شصت ونه ). تاج المصادر در دوبخش بزرگِ مصادر ثلاثی مجرد و مصادر ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید تدوین یافته است . بخش نخستین ، خود براساس حرکت عین الفعل در ماضی و مضارع ، به شش باب و آنگاه هریک از این ابواب به بخشهای فرعی سالم ، مضاعف ، اجوف ، ناقص و مهموز منقسم گردیده که این بخشهای فرعی نیز دارای بخشهای کوچک دیگری چون مضاعف مهموزاللام است . سپس مصادر، برحسب حرف آخر و ترتیب الفبایی ، در این بخشهای اصلی و فرعی و ابواب جای یافته است . در هریک از ابواب مصادر بخش دوم (ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید) نیز همین تقسیمات عیناً اعمال شده است . در این تقسیم و ترتیب هم تأثیر دیوان الادب فارابی دیده می شود و هم تأثیر الصحاح جوهری و المصادر زوزنی (همان ، ص شصت وهشت و فهرست ). تاج المصادر یک بار در 1301 به خط ملک الکتاب میرزامحمد شیرازی در بمبئی در 229 صفحة کوچک و دو بخش در یک مجلّد چاپ شده و باردیگر به تصحیح و تحشیه و تعلیق هادی عالم زاده ، در تهران و در دو جلد (جلد اول ، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، 1366ش ، و جلد دوم ، پژوهشگاه علوم انسانی ، 1375ش ) همراه با فهارس گوناگون نشر یافته است .
احمدبن علی بیهقی ، تاج المصادر ، چاپ هادی عالم زاده ،
(1) تهران 1366 ش ؛
(2) علی بن زید بیهقی ، کتاب تاریخ بیهق ، چاپ کلیم الله حسینی ، حیدرآباد 1388/1968؛
اسماعیل بن حماد جوهری ، الصّحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران
(3) 1368 ش ، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛
(4) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، مصر 1384؛
(5) همو، کتاب طبقات المفسرین ، چاپ مورسینگ ، لیدن 1839، چاپ افست تهران 1960؛
(6) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 7، چاپ احسان عباس ، ویسبادن 1389/ 1969؛
(7) احمدبن عبدالغفور عطار، الصحاح و مدارس المعجمات العربیة ، بیروت 1386/1967؛
(8) علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، ج 1، قاهره 1369/1950؛
(9) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .
/ هادی عالم زاده /
