پشت صحنه انتخاب رهبر جدید حماس چه بود؟
رشدی ابوالعوف، خبرنگار غزه - گزارش از دوحه، بی‌بی‌سی
در طی هفته گذشته رهبران ارشد حماس به قطر رفتند تا رهبر سیاسی جدیدی برای این گروه انتخاب کنند.
این رهبران و نمایندگان، بعد از ده ماه جنگ میان اسرائیل و حماس در غزه، از سراسر خاورمیانه راهی دوحه شده بودند.
برخی از آنها هنوز بهت‌زده بودند، چون چند روز پیش خبر رسید که اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس، در انفجاری در تهران کشته شده است؛ تروری که به اسرائیل نسبت داده می‌شود.
هنیه که مذاکره‌کنندگان گروه خود را در گفت‌وگوها با اسرائیل رهبری می‌کرد، نقشی حیاتی در حماس داشت. او بین خواسته‌های شاخه نظامی برای مبارزه با اسرائیل، و درخواست‌های گروهی که خواهان رسیدن به توافق و پایان دادن به درگیری‌ها بودند، موازنه برقرار می‌کرد.
روشن بود که جایگاه او باید به سرعت پر شود.
در مراسم سوگواری او در دوحه، رهبران حماس شانه‌به‌شانه در چادر بزرگی با فرش‌ها و صندلی‌های لوکس ایستاده بودند که با تصاویر اسماعیل هنیه تزئین شده بود. صدها نفر برای ادای احترام به رهبر کشته‌شده جنبش و محافظ او گرد هم آمده بودند.
این صحنه تنها یک مراسم بزرگداشت نبود، بلکه پایان یک دوره و آغاز مرحله‌ای جدید و افراطی‌تر را نشان می‌داد.
این اولین بار نبود که شاهد جمع شدن مقام‌های ارشد حماس برای انتخاب رهبر جدید آن پس از یک تشییع جنازه غیرمنتظره بودم. سال ۲۰۰۴، بعد از ترور شیخ احمد یاسین، بنیان‌گذار گروه به دست اسرائیل، آنها را دیدم که در خانه او در غزه گرد آمده بودند. کمتر از یک ماه بعد، اسرائیل عبدالعزیز رنتیسی، جانشین احمد یاسین را هم کشت.
اما این بار بحث‌های پشت صحنه نشان‌دهنده عمق بحران و چالش‌هایی بود که مقام‌های حماس با آن روبرو بودند.
حماس در روز ۷ اکتبر سال گذشته به جنوب اسرائیل حمله کرد، حدود ۱۲۰۰ نفر را کشت و ۲۵۱ گروگان را به غزه برد. از آن زمان، طبق گزارش وزارت بهداشت حماس در غزه، عملیات تلافی‌جویانه اسرائیل بیش از ۳۹ هزار و ۶۰۰ نفر را کشته و ده‌ها هزار نفر دیگر را زخمی کرده است.
بیش از نیمی از ساختمان‌های غزه آسیب دیده یا ویران شده و تقریبا تمام جمعیت آن آواره شده‌اند. نارضایتی علیه حماس، که از سال ۲۰۰۷ کنترل غزه را در دست دارد، در حال افزایش است. خود گروه نیز متحمل خسارات سنگینی شده است.
علاوه بر این، کشته شدن اسماعیل هنیه در تهران -جایی که همیشه در آن احساس امنیت می‌کرد- برای سازمان یک شوک واقعی بود.
حماس می‌گوید که هنیه هنگام استفاده از تلفن همراهش، با یک موشک ضد نفر کشته شده است. سپاه پاسداران می‌گوید در این عملیات از یک پرتابه با کلاهک ۷ کیلوگرمی استفاده شده است. اما بعضی رسانه‌های غربی گزارش داده‌اند که او با بمبی کشته شده که قبلا در اتاقش کار گذاشته شده بود.
در مراسم سوگواری هنیه در دوحه، مردی در اواسط ۶۰ سالگی با موهای سفید و ریش کوتاه در گوشه‌ای دور از توجه ایستاده بود.
یک مشاور رسانه‌ای حماس به من گفت: «حواستان به او باشد.» او که بود؟ مشاور گفت: «او ابو عمر حسن، مرد سایه‌ها است.»
ابو عمر حسن یا محمد حسن درویش، رئیس شورای عالی، بالاترین نهاد مشورتی در حماس است. طبق اساس‌نامه این گروه او با این مقام در موقعیت مناسبی بود که تا زمان انتخابات که قرار بود ماه مارس آینده برگزار شود، سرپرستی موقت سازمان را بر عهده بگیرد.
به من گفتند که او «مرد ماموریت‌های بزرگ است».
با پایان مراسم سوگواری، کار واقعی این رهبران آغاز شد. به مدت دو روز چهره‌های کهنه‌کار و افراد سایه‌نشین جنبش، در شهر دوحه که از سال ۲۰۱۲ میزبان دفتر سیاسی حماس بوده، نشست‌هایی برگزار کردند تا رهبر جدید را انتخاب کنند.
آنها یحیی سنوار را که از سال ۲۰۱۷ رهبر این گروه در غزه بوده، انتخاب کردند. این انتخاب ممکن است برای بسیاری تعجب‌آور باشد، اما کسانی که از زمان آزادی او در جریان تبادل زندانیان فلسطینی با گیلعاد شالیت، سرباز اسرائیلی در سال ۲۰۱۱، فعالیت‌های او را دنبال کرده‌اند، می‌دانستند که همیشه این احتمال وجود داشت که روزی رهبری حماس را بر عهده بگیرد.
هیچ‌یک از رهبران سیاسی حماس تا امروز، به اندازه او به شاخه نظامی گروه نزدیک نبوده‌اند. برادرش محمد، بزرگترین گردان نظامی حماس را فرماندهی می‌کند، و محمد ضیف همسایه، دوست و هم‌کلاسی او بود که در اردوگاه پناهجویان خان یونس در غزه با هم بزرگ شده بودند. ضیف از رهبران قدیمی و مرموز حماس بود که حدود دو دهه فرماندهی شاخه نظامی این گروه را بر عهده داشت تا اینکه اسرائیل در ماه ژوئیه ۲۰۲۴ اعلام کرد که او را کشته است.
با وجود این، بسیاری ممکن است انتصاب یحیی سنوار به عنوان مهم‌ترین مقام حماس را اقدامی به شدت نامعقول بدانند. آژانس‌های امنیتی اسرائیل معتقدند که سنوار رهبری برنامه‌ریزی و اجرای حمله به جنوب اسرائیل را بر عهده داشته و او را در صدر فهرست افراد تحت تعقیب خود قرار داده‌اند.
یک مقام ارشد حماس به من گفت: «همه افراد در کادر رهبری حماس موافق این تصمیم نبودند. تعدادی از آنها نگرانی‌های خود را مطرح کردند، و بعضی هم برای انتخاب فردی میانه‌روتر فشار آوردند. اما در نهایت او اکثریت آرا را به دست آورد.»
یک مقام دیگر حماس که در این جلسات شرکت داشت، گفت که جنبش احساس کرد نمی‌تواند ابو عمر حسن، کارگزار سایه‌نشین و قدرتمند حماس را انتخاب کند چون او خارج از جنبش فردی ناشناخته بود، در حالی که حملات ۷ اکتبر به یحیی سنوار شهرت جهانی داده بود.
این مقام حماس گفت: «سنوار پس از ۷ اکتبر به چهره‌ای مشهور تبدیل شد و در جهان عرب و اسلامی محبوبیت زیادی پیدا کرد. او روابط نزدیکی با محور مقاومت دارد که از سوی ایران حمایت می‌شود، و انتصاب او در میانه جنگ پیام مبارزه‌خواهی به اسرائیل می‌فرستد.»
«محور مقاومت» شبکه‌ای از گروه‌های مسلح است که از سوی ایران حمایت می‌شود. اعضای دیگر آن مانند حزب‌الله لبنان نیز تهدیدی برای اسرائیل به شمار می‌آیند.
بسیاری از مقام‌های عرب و بعضی از مقام‌های غربی به حماس توصیه کرده بودند که سنوار را به دلیل ارتباطش با حملات ۷ اکتبر، به عنوان رهبر این گروه انتخاب نکند. بسیاری از دولت‌های غربی، او و سازمانی را که اکنون رهبری می‌کند، به عنوان تروریست طبقه‌بندی کرده‌اند.
یک مقام حماس گفت: «یکی از دلایلی که ما به او رای دادیم این است که می‌خواهیم از او به خاطر برنامه‌ریزی این حملات ستایش کنیم. ۷ اکتبر به او تعلق دارد، بنابراین او شایسته رهبری جنبش است.»
ده ماه از آن حمله می‌گذرد و تمام تلاش‌ها برای رسیدن به آتش‌بس تا الان شکست خورده است. بی‌بی‌سی دریافته است که دو میانجی اصلی -قطر و مصر- در حال کار روی یک پیشنهاد آتش‌بس جدید هستند.
اخباری که درز شده نشان می‌دهد که این طرح بر متقاعد کردن ایران به عدم پاسخ نظامی به ترور هنیه در خاک خود، در ازای پایان دادن اسرائیل به جنگ در غزه و عقب‌نشینی نیروهای آن از محور فیلادلفی (محور صلاح‌الدین) است.
محور فیلادلفی منطقه حائلی است که عرض آن در بعضی نقاط تنها به حدود ۱۰۰ متر می‌رسد و در مرز ۱۳ کیلومتری نوار غزه با مصر قرار دارد. تنها مرز زمینی دیگر غزه، با خود اسرائیل است.
یک مقام فلسطینی آگاه از مذاکرات آتش‌بس در دوحه به من گفت: «سازمان اطلاعاتی مصر قبلا تیمی به دوحه فرستاده و جلساتی برای تدوین برنامه‌ای عملی بر اساس جلوگیری از پاسخ احتمالی ایران، در ازای آتش‌بس در حال برگزاری است.»
فعلا با یحیی سنوار، افراطی‌ترین چهره حماس، که قرار است -اگر زنده بماند- این گروه را در پنج سال آینده رهبری کند، صدای طبل جنگ تنها بلندتر می‌شود.
