روابط ایران و اردن؛ از دوستی نزدیک با محمدرضا شاه تا ساقط کردن پهپادهای سپاه
بخش عربی بی‌بی‌سی
روابط ایران و اردن پیچیدگی‌ها و تحولات بسیاری را تجربه کرده که تحت تاثیر تغییرات توازن قدرت، بحران‌های منطقه‌ای و پروژه‌های کشورهای بزرگ در منطقه بوده است. در حال حاضر جنگ غزه بر روابط دو کشور سایه انداخته است، به ویژه با در نظر گرفتن حملات متقابل ایران و اسرائیل که اردن نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش تحت تاثیر آن قرار گرفته است.
تنش‌ها میان دو کشور، پس از آن که در جریان حمله ایران به اسرائیل در ماه آوریل، صدها پهپاد ایران از آسمان اردن عبور کرد، شدت گرفت. ایران این حمله را در پاسخ به بمباران ساختمان کنسولگری خود در دمشق انجام داد که به کشته شدن چندین نفر از جمله یک فرمانده ارشد سپاه پاسداران منجر شد.
اردن که به عنوان متحد اصلی آمریکا و غرب شناخته می‌شود، در آن زمان اعلام کرد که پرتابه‌هایی را که به حریم هوایی‌اش نفوذ کرده بودند، سرنگون کرده و دیگر اجازه نخواهد داد چنین اتفاقی رخ دهد. این امر موجب خشم مقام‌های ایرانی شد که در اظهاراتی در رسانه‌های نزدیک به سپاه پاسداران، اردن را «هدف بعدی» خواندند. امان، در واکنش به این سخنان، سفیر ایران را احضار کرد و مقام‌های اردن این اظهارات را «دخالت در امور داخلی» این کشور توصیف کردند.
ایران از طریق سفارت خود در امان، تهدید اردن را تکذیب کرد و تاکید کرد که اظهارات منتشر شده درباره این موضوع، نادرست و از منابع غیر رسمی بوده و نمایانگر موضع ایران نیست. جمهوری اسلامی گفت که ایران مواضع رسمی خود را از طریق وزارت امور خارجه اعلام می‌کند.
با ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس در تهران، بار دیگر نگرانی‌ها از گسترش جنگ در منطقه، به‌‌ویژه بعد از تهدید ایران برای واکنش شدید به اسرائیل، بالا گرفته است. اسرائیل درباره مسئولیت خود در ترور اسماعیل هنیه اظهارنظری نکرده است.
اردن اعلام کرد که ایمن صفدی، وزیر خارجه این کشور، پیامی درباره اوضاع منطقه و روابط دوجانبه از طرف عبدالله دوم، پادشاه اردن، به مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران منتقل کرده و مذاکرات مفصلی با علی باقری، همتای ایرانی خود داشته است.
در این گزارش، مهم‌ترین تحولات و نقاط عطف تاریخی در روابط بین ایران و اردن را در طی حدود صد سال گذشته مرور می‌کنیم.
اختلاف بر سر به رسمیت شناختن اسرائیل و اتحاد برای مهار انقلاب جمال عبدالناصر
تا سال ۱۹۲۵، روابط ایران با اردن، که در آن زمان با عنوان امارت فرا-اردن شناخته می‌شد، به مبادلات تجاری محدود بود. این روابط تا پایان دوره سلطنت رضا شاه پهلوی (۱۹۲۵- ۱۹۴۱ میلادی) و تا زمان جانشینی پسرش، محمدرضا شاه ادامه یافت.
به نوشته فواز ذنون، در نشریه مرکز مطالعات منطقه‌ای دانشگاه موصل، در دوران پهلوی دوم اولین کنسولگری ایران در بیت‌المقدس افتتاح شد تا با کشورهای منطقه و امارت فرا-اردن، که در آن زمان ملک عبدالله اول بر آن حاکم بود، ارتباط برقرار کند.
اردن در سال ۱۹۴۶ استقلال خود را به دست آورد و به یک پادشاهی تحت رهبری عبدالله اول تبدیل شد. اردن و ایران شروع به برقراری روابط دیپلماتیک کردند و کنسولگری‌هایی در پایتخت‌های یکدیگر افتتاح کردند.
بعد از آن در دوران پادشاهی حسین بن طلال (ملک حسین)، و بعد از سفر محمدرضا پهلوی به اردن در سال ۱۹۵۹، ایران سفارت خود را در امان افتتاح کرد. در ۲۳ ژوئیه ۱۹۶۰، روابط ایران و اردن به دلیل به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی ایران دچار تنش شد. شاه ایران در آن زمان گفت که این اقدام، گام جدیدی نیست، بلکه تاکیدی بر شناسایی قبلی اسرائیل در سال ۱۹۵۰ است. اما ملک حسین بلافاصله واکنش نشان داد و با فرستادن پیامی برای شاه ایران در ۲۶ ژوئیه ۱۹۶۰، او را تشویق به لغو این تصمیم کرد.
در سال ۱۹۶۵، ملک فیصل، پادشاه عربستان، پروژه‌ای به نام «ائتلاف اسلامی» برای مهار انقلاب جمال عبدالناصر، رئیس جمهوری وقت مصر، راه‌اندازی کرد. شاه ایران از این ایده استقبال کرد و اردن نیز از آن حمایت کرد، چون نگران ناآرامی‌های سیاسی در کشورهای همسایه بود و قصد داشت در برابر جریان انقلابی جمال عبدالناصر بایستد.
بعد از آن که اردن در جنگ ۱۹۶۷ اعراب با اسرائیل، بخشی از سرزمین‌های خود را در کرانه غربی از دست داد، شاه در کنار اردن ایستاد و حمایت خود را از این کشور و حقوقش در بازپس‌گیری آن سرزمین‌ها اعلام کرد.
روابط اردن و ایران در همان مسیر ادامه یافت تا این که در ۲۰ نوامبر ۱۹۷۳، ملک حسین به ایران سفر کرد. این بازدید تاثیر بسیار مثبتی بر روابط دو کشور داشت و در جریان آن ایران با موافقت آمریکا، ۲۴ فروند جنگنده آمریکایی اف-۵ به اردن تحویل داد.
روابط ایران و اردن تا زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی و سرنگونی حکومت پهلوی، در بهترین وضعیت بود. ملک حسین در نوامبر سال ۱۹۷۸، تنها سه ماه قبل از انقلاب، به ایران سفر کرده بود تا حمایت کامل خود را از شاه اعلام کند.
بعد از اعلام حکومت جمهوری اسلامی در ایران، اردن در ابتدا واکنشی نشان نداد اما بعدا ملک حسین پیام تبریکی به مناسبت سالگرد انقلاب اسلامی فرستاد که به عنوان شناسایی رسمی نظام اسلامی و حکومت جمهوری اسلامی تلقی شد.
ضربه جنگ ایران و عراق به روابط تهران و امان
روابط بین دو کشور پس از آغاز جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۰ به شدت آسیب دید. اردن خود را در میان دو تهدید بزرگ یافت: ایران که سیاست «صدور انقلاب اسلامی» را در پیش گرفته بود، و اسرائیل که کرانه غربی را اشغال کرده بود و در آن زمان هیچ توافق صلحی با اردن نداشت.
ملک حسین حمایت کامل خود را از عراق اعلام کرد که باعث قطع روابط دیپلماتیک با ایران در ژانویه سال ۱۹۸۱ شد.
سال ۱۹۸۲، ملک حسین به بغداد سفر کرد و با صدام حسین، رئیس‌جمهور عراق، دیدار کرد. بر اساس مطالعه‌ای با عنوان «موضع کشورهای عربی در جنگ ایران و عراق» که در مجله «آداب ذی قار» منتشر شد، حمایت اردن از عراق بسیار چشم‌گیر بود و از جمله شامل تامین نیروهای داوطلب برای عراق می‌شد. اردن ۱۵ مرکز جذب نیروهای داوطلب در امان ایجاد کرد که با عنوان قوای یرموک شناخته می‌شدند و از این طریق ۲۵۰۰ داوطلب جذب کرد.
بعد از درگذشت آیت‌الله خمینی، رهبر و بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، و معرفی علی خامنه‌ای به عنوان رهبر جدید جمهوری اسلامی در سال ۱۹۸۹، اکبر هاشمی رفسنجانی به ریاست جمهوری رسید و تلاش کرد سیاست خارجی ایران را از طریق عادی‌سازی روابط با کشورهای عرب منطقه تعدیل کند.
اردن به دنبال از سرگیری رابطه با ایران، تحت حکومت رهبران جدید بود و به همین دلیل، دفاتر «مجاهدین خلق»، گروه مخالف جمهوری اسلامی را در آن کشور تعطیل کرد و تمامی امتیازات قبلی آنها را در اردن لغو کرد.
در ۹ دسامبر ۱۹۹۱، ملک حسین در حاشیه ششمین اجلاس سران کشورهای اسلامی در شهر داکار سنگال، با اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور ایران، دیدار کرد. این ملاقات به بازسازی اعتماد و تقویت همکاری اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور کمک کرد.
اما مدتی بعد روابط بین دو کشور بار دیگر قطع شد. اردن اعلام کرد که سازمانی به نام «جیش محمد» را کشف کرده و چندین عضو آن را به اتهام آتش زدن مرکز فرهنگی فرانسه، تیراندازی به یک بانک بریتانیایی و منفجر کردن دو خودرو، متعلق به یک افسر اطلاعاتی و یک فرد مسیحی، دستگیر کرده است.
تعدادی از اعضای این سازمان اعتراف کردند که از طرف ایران حمایت شده‌اند، اما حسن روحانی که در آن زمان دبیر شورای عالی امنیت ملی بود، در سفر به اردن هرگونه دخالت ایران در حمایت از این سازمان را تکذیب کرد و بر حمایت تهران از امان و احترام به امور داخلی آن تاکید کرد. آن طور که ولید عبد الناصر، پژوهشگر مصری نوشته، زندانیان جیش محمد بر اساس یک فرمان عفو عمومی در سال ۱۹۹۲ آزاد شدند.
اما این پژوهشگر اشاره می‌کند که تنش بین دو کشور در سال ۱۹۹۲ به دلیل کشف انبارهای اسلحه در اردن دوباره شدت گرفت. اردن این حادثه را تلاش برای سرنگونی نظام پادشاهی این کشور دانست و ایران را به تامین مالی و تسلیح گروه‌های اسلامی فلسطینی متهم کرد. ایران هرگونه دخالت در این حادثه را تکذیب کرد.
به نوشته ویل فالتون، آریل فرار ولمن و رابرت فراسکو در مقاله‌ای درباره «روابط خارجی اردن و ایران»، تنش بین دو کشور زمانی به بالاترین حد خود رسید که اردن در سال ۱۹۹۴ پیمان صلح «وادی عربه» را با اسرائیل امضا کرد، پیمانی که با انتقاد شدید ایران روبرو شد. پس از آن اردن احمد دستمالچیان، سفیر وقت ایران در امان و ۲۱ دیپلمات ایرانی را به اتهام تشکیل یک «هسته تروریستی برای حماس و حزب‌الله در اردن» اخراج کرد.
سال ۱۹۹۶، ایران اردن را به پناه دادن به اعضای سازمان مجاهدین خلق متهم کرد و از این کشور خواست اعضای این گروه را اخراج کند.
سال ۱۹۹۷، پس از انتخاب محمد خاتمی به عنوان رئیس‌جمهور ایران، اردن و ایران روابط خود را از سر گرفتند و دیپلمات‌های ارشد دو کشور با هم دیدار کردند.
«تبدیل اردن به پایگاهی برای حمله به اسرائیل»
در حاشیه نشست سازمان ملل متحد در ۶ سپتامبر ۲۰۰۰ در نیویورک، ملک عبدالله دوم برای اولین بار با محمد خاتمی، رئیس‌جمهور ایران دیدار کرد و او را دعوت کرد تا در زمانی مناسب به اردن سفر کند. دو طرف توافق کردند که روابط دوجانبه را توسعه دهند و در همه سطوح بهبود بخشند.
اما روابط اردن و ایران بار دیگر پس از دستگیری چهار فلسطینی که از ایران آمده بودند، تیره شد. آنها با مقدار زیادی پول دستگیر شدند که به گفته مقام‌های اردنی می‌خواستند از آن برای تدارک عملیات علیه اسرائیل استفاده کنند.
شش ماه بعد، اردن یک هسته عملیاتی دیگر را با ۱۶ عضو کشف کرد و ۸۳ اردنی را هم که در ایران آموزش دیده بودند دستگیر کرد.
ملک عبدالله دوم از قصد ایران برای تبدیل اردن به پایگاهی برای حمله به اسرائیل ابراز نگرانی کرد و در مصاحبه‌ای با روزنامه واشنگتن پست گفت که ایرانی‌ها برای برپایی یک جمهوری اسلامی در عراق تلاش می‌کنند که متحد آنها باشد، و اشاره کرد که مقام‌های ایرانی از فعالیت‌های خیریه متعددی در عراق حمایت مالی می‌کنند تا وجهه کشورشان را در آنجا بهبود بخشند.
پادشاه اردن در دیداری با جورج دبلیو بوش، رئیس‌جمهور وقت آمریکا در واشنگتن، تاکید کرد که تندروهای حکومت ایران به دنبال دامن زدن به نزاع فلسطینی-اسرائیلی هستند و تلاش می‌کنند دو هسته عملیاتی ایجاد کنند: یکی حزب‌الله در لبنان و دیگری در اردن. این امر باعث شد که روزنامه جمهوری اسلامی، اردن را به تحریک آمریکا علیه ایران متهم کند. با وجود این، به گفته فواز ذنون، اختلاف و تنش بین دو کشور در حد کنترل‌شده‌ای باقی ماند.
روز ۲ سپتامبر ۲۰۰۳، ملک عبدالله دوم به تهران سفر کرد. او اولین پادشاه اردن بود که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی به ایران سفر می‌کرد. روزنامه‌هایی مانند الوطن سعودی این بازدید را به عنوان تلاشی برای میانجیگری اردن بین ایران و آمریکا، برای از سرگیری روابط و آغاز مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای ایران، تلقی کردند.
«هلال شیعی» و نگرانی از گسترش نفوذ ایران در منطقه
سال ۲۰۰۳، اردن و ایران مستقیما تحت تاثیر جنگ آمریکا در عراق قرار گرفتند. اردن جنگ را به عنوان یک بحران انسانی دیگر و موج جدیدی از پناهجویان می‌دید، در حالی که ایران آن را به عنوان دروازه‌ای برای یک پیروزی استراتژیک بزرگ ارزیابی می‌کرد که باعث می‌شد راه برای گروه‌های متحدش در عراق هموار شود.
نفوذ ایران در عراق رشد کرد و همین مسئله، ملک عبدالله دوم را به بیان نگرانی‌هایش درباره دخالت ایران در عراق واداشت. او این نگرانی‌ها را با ابداع اصطلاح «هلال شیعی» برای توصیف قدرت در حال ظهور ایران در منطقه برجسته کرد. این اصطلاح در مقاله‌ای در روزنامه واشنگتن پست منتشر شد.
سلیمان احمد، پژوهشگر، در مقاله‌ای با عنوان «سیاست خارجی ایران در قبال کشورهای عربی» نوشته است که پس از حمله اسرائیل به جنوب لبنان در سال ۲۰۰۶، دو ائتلاف متقابل در خاورمیانه شکل گرفت. اولین ائتلاف، به نام «محور مقاومت»، شامل ایران، سوریه، حزب‌الله و گروه‌های مسلح فلسطینی بود و دومین ائتلاف با عنوان «محور اعتدال» شامل عربستان سعودی، اردن و مصر بود.
اردن در سال ۲۰۱۵ از توافق هسته‌ای ایران با غرب در وین استقبال کرد. با این حال، محاکمه خالد الرباعی، متهم عراقی-نروژی، در دادگاه امنیت اردن به اتهام همکاری با سپاه پاسداران و برنامه‌ریزی برای حملات تروریستی در اردن در ژوئیه ۲۰۱۵ باعث تنش دوباره در روابط دو کشور شد.
در ۴ اوت همان سال، عربستان و اردن مخالفت خود را با رویکرد ایران ابراز کردند که می‌گفتند باعث عمیق‌تر شدن اختلافات و نزاع‌ها در منطقه و به خطر انداختن ثبات آن می‌شود. این مسئله روی روابط ایران و اردن تاثیر منفی بیشتری گذاشت.
در ماه ژانویه ۲۰۱۶، اردن درخواست ایران برای اعطای نیم میلیون ویزا به مسافران ایرانی، برای بازدید از مکان‌های مقدس شیعه در اردن را رد کرد و دلیل آن را عدم پذیرش هرگونه مداخله در امور داخلی خود خواند.
پس از حمله به سفارت عربستان در تهران، اردن حمایت خود را از عربستان اعلام کرد و سفیر ایران در امان را احضار کرد تا رسما به تهران اعتراض کند.
در ماه آوریل ۲۰۱۶، عربستان و اردن درباره دخالت ایران در امور کشورهای منطقه هشدار دادند و هرگونه اقدام علیه امنیت و ثبات خود را محکوم کردند. آنها ایران را به حمایت از تروریسم و تحریک درگیری‌ها در منطقه متهم کردند.
در طی دهه گذشته و به دلیل بحران سوریه، که متحد اصلی ایران در منطقه است، اردن مسئولیت حفاظت از مرزهای خود را به صورت یک‌جانبه بر عهده گرفته و با ده‌ها مورد حمله گروه‌های مسلح مقابله کرده است.
مقام‌های اردنی شبه‌نظامیان مرتبط با حکومت ایران را به انجام حملات و تلاش برای قاچاق اسلحه و مواد مخدر از طریق زمینی و همین طور با استفاده از پهپاد، متهم کرده‌اند.
افزایش این حملات باعث شد ارتش اردن در سال ۲۰۲۱ اعلام کند که قواعد درگیری خود را تغییر داده است. مهند مبيضین، سخنگوی دولت، اخیرا وضعیت را به این صورت توصیف کرده است که اردن «به نیابت از کشورهای منطقه» در حال جنگ علیه «شبه‌نظامیان قاچاقچی مواد مخدر است که با حمایت قدرت‌های منطقه‌ای برای قاچاق و حمله به اردن تلاش می‌کنند».
گروه شبه نظامی کتائب حزب‌الله عراق، که متحد جمهوری اسلامی است، در ماه آوریل امسال اعلام کرد که برای ۱۲ هزار جنگجو در اردن، تحت نام «مقاومت اسلامی در اردن»، تجهیزات متشکل از اسلحه، پرتابگرهای ضد زرهی و موشک‌های تاکتیکی فراهم کرده است.
این تحولات تنش بین دو طرف را افزایش داده است، در حالی که به نظر می‌آید اردن به دنبال کاهش تنش و جلوگیری از درگیری مستقیم است. با این حال، تلاش‌های دیپلماتیک از سوی هر دو طرف ادامه دارد تا از قطع دائمی روابط جلوگیری شود. از جمله آخرین نمونه‌های آن، شرکت نماینده دولت اردن در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران بود.
