فردوسی . [ ف ِ دَ / دُو ] (اِخ ) حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی ، بزرگترین حماسه سرای تاریخ ایران و یکی از برجسته ترین شاعران جهان شمرده میشود. در تذکره ها و تواریخی که تا اواخر قرن سیزدهم هجری تالیف شده است مطالب قابل توجهی که ما را از نظر تحقیق در زندگانی وی قانع سازد بسیار کم است . ناچار بیشتر باید به نوشته های دانشمندان قرن اخیر توجه کرد که با دقت در متن شاهنامه برای نظریات خود دلائل موثری آورده اند.
زادگاه او: مولد این شاعر بزرگ دهکده  «باژ» یا «باز» از طابران طوس است . دولتشاه سمرقندی او را از مردم دهکده  «رزان » دانسته است اما گمان میرود که اشتباه اوناشی از عبارت نظامی عروضی در چهارمقاله باشد که نویسد هنگامی که هدیه  سلطان محمود به طوس رسید «جنازه  فردوسی را به دروازه  رزان بیرون همی بردند».
تاریخ تولد: درباره  تاریخ تولد فردوسی روایات تذکره ها و تاریخ ها پریشان است . در نسخه های معتبر شاهنامه سالهای عمر او تا هفتادوشش و «نزدیک هشتاد» یاد شده است و با توجه به سال درگذشت فردوسی میتوان تاریخ نسبةً دقیقی برای تولد او یافت . در جایی میگوید:
کنون سالم آمد به هفتادوشش
غنوده همی چشم بیمارفش .
و در مورد دیگر گوید:
کنون عمر نزدیک هشتاد شد
امیدم به یکباره بر باد شد.
محققان معاصر گمان دارند که بیت اخیر پس از پایان شاهنامه بر آن افزوده شده است زیرا در همه  نسخه های خطی شاهنامه این بیت وجود ندارد و ظاهراً پس از سال 400 هَ .ق . فردوسی در شاهنامه تجدیدنظر کرده و ابیاتی بر آن افزوده است . بر طبق بیشتر نسخه های شاهنامه ، فردوسی در سال 400 هَ .ق . هفتادویک سال داشته است و در این صورت اگر هفتادویک سال از سال چهارصد هجری به عقب برگردیم تولد او به سال 329 و برابر با سال درگذشت رودکی میشود. این تاریخ رادلایل دیگری نیز تایید می کند: فردوسی بنا به گفته  خودش در هنگام روی کار آمدن محمود غزنوی پنجاه وهشت ساله بوده است زیرا میگوید:
بدان گه که بد سال پنجاه وهشت
جوان بودم و چون جوانی گذشت
خروشی شنیدم ز گیتی بلند
که اندیشه شد پیر و من بی گزند
که ای نامداران وگردنکشان
که جست از فریدون فرخ نشان ؟
فریدون بیداردل زنده شد
زمین و زمان پیش او بنده شد
بپیوستم این نامه بر نام اوی
همه مهتری باد فرجام اوی .
سال جلوس محمود 389 هَ .ق . است ولی دو سال پیش از آن ، سال 387، مطابق با غلبه  محمود برنوح بن عبدالملک سامانی و سپهسالاری او در خراسان است . اگر از این تاریخ 58 سال به عقب برگردیم باز سال تولد فردوسی 329 خواهد شد و تشبیه محمود به فریدون نیز میرساند که ابیات بالا مربوط به آغاز شهرت اوست .
کنیت و نام : کنیت فردوسی همه جا ابوالقاسم آمده است و صورت درست نام خود و پدرش روشن نیست .
خانواده  فردوسی : خانواده  او بنا بر نوشته  نظامی عروضی «از دهاقین طوس » و صاحب ثروت و آب و ملک بوده اند اما این توانگری و مکنت در طی سالیان دراز به تهی دستی گرایید و در روزگار پیری ، شاعرعالیقدر با تنگدستی و نیاز به سر می برده است . در خطاب به فلک وارونه گرد گوید:
چو بودم جوان برترم داشتی
به پیری مرا خوار بگذاشتی .
هنگامی که هنوز نیروی جوانی و مایه  زندگانی شاعر از میان نرفته بود اندیشه  نظم شاهنامه او را به خود مشغول داشت و روزی که بدین کار دست زد بیش از چهل سال از زندگانیش نمی گذشت .افسانه هایی که درباره  سبب نظم این اثر جاویدان در تذکره ها و تواریخ قدیم آمده است اغلب بی اساس و دور از حقیقت است و در این باره ضمن گفتگو از شاهنامه سخن خواهیم گفت .
سفرهای فردوسی : نظامی عروضی نویسد: «چون فردوسی شاهنامه تمام کرد نساخ او علی دیلم بود و راوی ابودلف و وشکرده حیی قتیبه که عامل طوس بود... شاهنامه علی دیلم در هفت مجلد نبشت و فردوسی بودلف را برگرفت و روی به حضرت نهاد، به غزنین و به پایمردی خواجه  بزرگ احمد حسن کاتب عرضه کرد و قبول افتاد...». صحت جزئیات این روایت با توجه به آنچه در شاهنامه و منابع دیگر آمده است تایید نمیشود، زیرا صاحب تاریخ سیستان نویسد که چون محمود وصف رستم را شنید گفت : «اندرسپاه من هزار مرد چون رستم هست » و فردوسی جواب داد:«زندگانی بر خداوند دراز باد. ندانم اندر سپاه او چند مرد چون رستم باشد اما این دانم که خدای تعالی خویشتن را هیچ بنده چون رستم نیافرید». این بگفت و زمین بوسه کرد و برفت . محمود وزیر را گفت : «این مردک مرابه تعریض دروغزن خواند». وزیرش گفت : «بباید کشت ». شاعر دل آزرده دربار محمود را ترک کرد و مینویسند که یکسر به سوی هرات رفت و در آنجا دیری میهمان اسماعیل وراق (پدر ازرقی شاعر) بود و کسان محمود که به دنبالش رفته بودند او را در طوس نیافتند و بازگشتند. آنگاه بنا به روایت نظامی سمرقندی «به طبرستان شد به نزدیک سپهبد شهریار که از آل باوند در طبرستان پادشاه او بود» و نسبتش به یزدگرد شهریار می پیوست . صد بیت در هجو محمود بر شاهنامه افزود و آن را به شهریار تقدیم کرد و باز نظامی عروضی نویسد که شهریار هجو محمود را به صدهزار دینار خرید و شست .
این داستان و هویت سپهبد شهریار و دیگر اجزاء آن اگر هم درست باشد بدین صورت نیست زیرا با تاریخ وفق ندارد. ۞ گروهی از محققان نوشته اند که فردوسی به بغداد و اصفهان نیز سفر کرده است . اشتباه این گروه از آنجا ناشی شده است که یک نسخه  خطی شاهنامه را کاتبی در سال 689 برای حاکم لنجان اصفهان نوشته و از خود ابیاتی سخیف و سست در پایان آن افزوده است . چارلز ریو ۞ در تاریخ استنساخ کتاب «ششصد» را «سیصد» خوانده و سال 389 را برابر با سفر فردوسی به اصفهان پنداشته است . از طرف دیگر کسانی که منظومه یوسف و زلیخا را از فردوسی میشمرده اند به دلیل اشاراتی که در مقدمه  این منظومه است چنین نتیجه گرفته اند که شاعر به بغداد نیز سفر کرده است و البته چنین نیست .
مرگ فرزند: در سالهای اواخر قرن چهارم هجری هنگامی که فردوسی به شصت وپنج سالگی رسیده بودمرگ فرزند جوانش پشت پدر را دوتا کرد و «به جای عنان عصا به دست وی داد»:
جوان را چو شد سال بر سی وهفت
نه بر آرزو یافت گیتی و رفت
...مرا شصت وپنج و ورا سی وهفت
نپرسید از این پیر و تنها برفت .
این حادثه باید در حدود سال 395 هَ .ق . اتفاق افتاده باشد.
تاریخ درگذشت : درگذشت فردوسی را حمداﷲ مستوفی در سال 416 و دولتشاه در سال 411 هَ .ق . دانسته اند. با توجه به سالهای عمر او و تاریخ تولدش میتوان سال 411 را درست تر دانست زیرا در سراسر شاهنامه بیتی نیست که عمر فردوسی را بیش از 80 سال بنماید و اگر به تاریخ تولد او 82 سال هم بیفزاییم از سال 411 بیشتر نمیشود. از طرفی بنا به روایت نظامی عروضی در سال مرگ او سلطان محمود در سفر هند بوده است و سال 411 هم سال فتح قلاع نور و قیرات به وسیله  محمود است . و در روایتی که نظامی نقل میکند در آن سفر خواجه احمد حسن میمندی نیز همراه سلطان بوده است در حالی که اگر سال مرگ فردوسی 416 باشد پس از عزل خواجه میمندی است . نظامی گوید که در راه بازگشت از هندوستان سلطان را دشمنی بود که حصاری استوار داشت . سلطان پیامی برای وی فرستاد که تسلیم شود و هنگامی که پیک او بازمیگشت از وزیرش پرسید: «چه جواب داده باشد؟». وزیر گفت :
اگر جز به کام من آید جواب
من و گرزو میدان و افراسیاب .
این بیت شاه را به یاد شاعر دل شکسته انداخت و هنگامی که به پایتخت آمد، بنابه نوشته  نظامی عروضی شصت هزار دینار برای فردوسی فرستاد، اما نوشداروی او هنگامی رسید که سهراب مرده بود و «جنازه  فردوسی را به دروازه  رزان بیرون همی بردند». تنها دختری که از او بازمانده بود صله  شاه را پس داد و ابوبکر کرامی مامور شد که از آن پول رباط چاهه را بر سر راه مرو و نیشابور بسازد.
آرامگاه فردوسی : امروز در 27هزارگزی مشهد و در شش هزارگزی راه مشهد به قوچان ، در کنار خرابه های طوس قدیم جایی است که آن را «شهر طوس » میخوانند و در دل این نقطه ، در میان باغی نسبةً بزرگ بنای سنگی آرامگاه فردوسی قرار دارد. این بنا به فرمان رضاشاه در سال 1313 هَ .ش . ساخته شد. نظامی عروضی نویسدکه پس از مرگ فردوسی یکی از مذکران متعصب طابران طوس مانع تدفین جنازه  وی در گورستان شهر شد و او را رافضی خواند. به ناچار جنازه را در باغی که کنار دروازه  شهر و متعلق به خود حکیم فردوسی بود به خاک سپردند و اگر این روایت درست باشد محل آرامگاه کنونی شاعررا باید ملک شخصی او شمرد.
مذهب فردوسی : فردوسی را برخی از محققان شعوبی دانسته اند ولی نمیتوان این عقیده را محقق و قاطع دانست . وی با وجود اینکه مسلمانی مومن است به اندیشه های زردشتی و دین بهی نظر تحسین دارد [درست مثل حافظ] و به نوشته  دکتر معین در کتاب مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات پارسی ،"هرموقع که توانسته است به کیش ایرانی گریز زند از سوزدل و شور باطنی سخن رانده است".  و با تاسف بسیار افزوده:
چو زین بگذری دور عُمَّر بود
سخن گفتن از تخت و منبر بود.
و همین حقیقت جویی یکی از موجبات بی اعتنایی درباریان متعصب سلطان محمود نسبت به وی بوده است اما در هر حال باید به خاطر داشت که او همواره مُوحِّد بوده و گفته است : "به ناگفتن و گفتن ایزد یکی است" و نیز خاطرنشان ساخته است که :
اگر خلد خواهی به دیگر سرای
به نزد نبی و وصی گیر جای .
هزاره  فردوسی : چون بعضی از محققان تولد فردوسی را در سال 313 حساب کرده بودند هزار سال پس از آن (1313) در زمان رضاشاه گروهی از بزرگان دانش ایران شناسی و محققان کشورهای دیگربه ایران دعوت شدند و کنگره ای با شرکت فضلای زمان درتهران تشکیل شد تا هزاره  فردوسی را جشن بگیرد. جلسه های این کنگره در دارالفنون تهران تشکیل می شد. مجموعه  ارزنده ای از سخنرانیهایی که در این کنگره ایراد گردید و اشعاری که خوانده شد زیر عنوان «هزاره  فردوسی » در سال 1322 از طرف وزارت فرهنگ منتشر شد. در پایان کنگره میهمانان ایران و اعضای ایرانی کنگره به خراسان سفر کردند و در همان سفر آرامگاه حکیم بزرگ به دست رضاشاه گشوده شد.
آثار فردوسی : بزرگترین حماسه  ایرانی و یکی از چند اثر کوه آسای ادبی جهان شاهنامه  فردوسی است . داستانهای حماسی وروایات تاریخی و افسانه های ما در قرون پیش از اسلام در کتب بسیاری پراکنده بود که از جمله  آنها باید کارنامه  اردشیر بابکان ، یادگار زریر، بهرام چوبین ، داستان رستم و اسفندیار، داستان پیران ویسه ، کتاب پیکار، پندنامه  بزرگمهر، اندرز خسرو پسر قباد (انوشیروان )، مادیگان شطرنج ، آئین نامه و گاهنامه را نام برد. اما برتر و جامعتر از همه  آنها «خداینامه » است که کارنامه  شاهان ایران کهن بوده است و تالیف آن را درزمان خسروپرویز دانسته اند و در مقدمه  بایسنقری شاهنامه آمده است که یزدگرد شهریار، دهقان دانشوری را به تکمیل آن مامور ساخت . این کتاب را ابن مقفع به عربی ترجمه کرده است اما از این ترجمه چیزی در دست نیست . باید این نکته را خاطرنشان کرد که خداینامه  پهلوی یا ترجمه  عربی آن مستقیماً در دست فردوسی نبوده است زیرا فردوسی از ماخذی دیگر استفاده کرده ، بدین معنی که پیش از شروع کار شاهنامه ، سپهسالار پاک نژاد خراسان ابومنصور عبدالرزاق وزیر خود ابومنصور معمری را به گردآوری دهقانان و تالیف کارنامه  شاهان مامور ساخته و شاهنامه  فارسی منثوری پرداخته بود و همین گرد آوردن دهقانان و موبدان ، که روایات را سینه به سینه آموخته بودند، نشان میدهد که متن خداینامه در دسترس ابومنصور نبوده است . علاوه بر ابومنصور معمری ، کسان دیگر و از جمله ابوالموید بلخی و ابوعلی محمد بن احمد بلخی نیز شاهنامه هایی به نثر نوشته بودند اما گمان نمی رود که ماخذ فردوسی کتابی جز شاهنامه  ابومنصوری بوده باشد و البته اطلاعات و معلومات شخصی و از همه مهمتر قدرت تصور بیمانندش در پرداختن کتاب بی اثر نبوده است . قسمتی از روایات شاهنامه را نیز از شخصی به نام «آزادسرو» نقل میکند ۞ و در این مورد به تحقیق نمیتوان گفت که آیا آزادسرو مستقیماً مطالب را برای وی گفته است یا جزو گردآورندگان شاهنامه  ابومنصوری بوده و فردوسی عین عبارت ابومنصوری را به نظم آورده است ؟
داستان نظم شاهنامه : در مورد داستانهای حماسه  ملی ایران باید گفت که در این کار فردوسی مبتکر نبوده و پیش از او دیگران بدان دست زده بودند: مسعودی مروزی قسمتی از شاهنامه رابه وزن ترانه های ساسانی ساخته بود که از تمام آن فقط چند بیتی از سرگذشت کیومرث مانده است . پس از مسعودی ، دقیقی طوسی سرگذشت گشتاسب و ظهور زردشت را به نظم آورد و چون دقیقی به دست غلامی کشته شد، شاهنامه  وی نیز ناتمام ماند و بنا به گفته  فردوسی :
ز گشتاسب و ارجاسب بیتی هزار
بگفت و سر آمد بر او روزگار
یکایک از او بخت برگشته شد
به دست یکی بنده بر کشته شد.
فردوسی که شاید پیش از مرگ دقیقی و حتی پیش از آنکه وی به کار شاهنامه دست بزند خود در این فکر بود کمر همت بر میان بست و اثری در حدود شصت برابر کار دقیقی به وجود آورد و هنگامی که به سرگذشت گشتاسب رسید، هزار بیت دقیقی را هم درشاهنامه  خود نقل کرد. فردوسی برای تالیف شاهنامه زحمات فراوان کشید و نیروی جسمی و مالی خود را هم برسر آن نهاد. میگوید که برای فراهم کردن متن داستانها «بپرسیدم از هر کسی بیشمار» و آنگاه دوست مهربانی که «تو گویی که با من به یک پوست بود» در این راه مرا یاری کرد و گفت :
نوشته من این نامه  پهلوی
به نزد تو آرم مگر بغنوی .
آنگاه بزرگان زمان مانند حیی قتیبه و علی دیلم که مقام و سرگذشت آنها روشن نیست ۞ وی را تشویق کردند و او در حدود سی سال در این کار پایداری کرد و از نظم خود «کاخی بلند پی افکند که از باد و باران نیابد گزند» و هنگامی که در حدود «پنج هشتاد بار از هجرت » می گذشت «نامه  شاهوار» وی به پایان رسید. به درستی نمیدانیم که ارتباط او با دربار محمود غزنوی چگونه بوده است . از مدایحی که در شاهنامه آمده است چنین استنباط میشود که فضل بن احمد اسفراینی وزیر سلطان محمود، نصربن سبکتکین برادر سلطان و گروهی دیگر از بزرگان خراسان به او نظر لطف داشته اند و در کار شاهنامه مشوق وی بوده اند. فضل بن احمد اسفراینی که تا سال 401 هَ .ق . وزیر محمود بود به زبان و فرهنگ ایران علاقه داشت و هم او بود که فردوسی درباره اش گفته است :
کجا فضل را مسند و مرقد است
نشستنگه فضل بِن احمد است
نبد خسروان را چنان کدخدای
به پرهیز و داد و به آیین و رای .
اما دریغ که هنگام سفر فردوسی به غزنین بر مسند فضل مردی نشسته بود که با وجود فضل و هنر، در دین تعصب داشت و آنچه را به ایران پیش از اسلام بازمی گشت به حکم تعصب باطل میشمرد. این شخص خواجه احمدبن حسن میمندی است که دفاتر دیوانی محمود را بار دیگر از فارسی به عربی گردانید و سخن و ادب پارسی را خوار کرد. پیداست که او هرگز برای فردوسی راهی به دربار نمی گشود و اگر می گشود، علل دیگری که گفته خواهد شد آن راه را می بست . موانع دیگری که در راه حکیم طوسی وجود داشت یکی حسادت شاعران دربار بود که او را از دور می شناختند و نزدیک شدن او را به شاه به زیان خود می دیدند و دیگر طرز فکر و تعصب محمود غزنوی بود که نه با مذهب و افکار فردوسی موافقت داشت و نه میتوانست غرور میهنی او را بپذیرد. حمله  فردوسی به تورانیان و بزرگداشت نژاد و تمدن ایرانی چیزی نبود که به مذاق محمود خوش آید و روایت تاریخ سیستان که در ذیل عنوان سفرهای فردوسی نقل شد، میتواند دلیل نزدیکتری برای این حقیقت باشد. به هرحال شاهنامه در بارگاه غزنین خوانده شد و دیر نپایید که حسادت بدگویان «بازار فردوسی را تباه کرد». خودِ وی میگوید:
مرا غمز کردند کآن پرسخن
به مهر نبی و علی شد کهن .
ترجمه های شاهنامه : شاهنامه  فردوسی به تمام زبانهای زنده  دنیای امروز ترجمه شده و درباره  آن کتابها و مقاله های بیشمار به رشته  تحریردرآمده است ، که از جمله  آنها این ترجمه ها و کتب قابل ذکر است : ترجمه  شاهنامه به زبان آلمانی توسط گورس ۞ ، ترجمه  رستم و سهراب به آلمانی به وسیله  فریدریش روکرت ۞ ، ترجمه  کامل شاهنامه به آلمانی به دست شاک ۞ ، کتاب حماسه  ملی ایران درباره  شاهنامه نوشته  تئودور نلدکه ۞ ، ترجمه های سر ویلیام جونز ۞ ، لومسدن ۞ ، ترنرمکان ۞ ، و کارهای جورج وارنر ۞ ، و برادرش ادموند وارنر ۞ در زبان انگلیسی ، ترجمه  منثور کریمسکی ۞ و ترجمه های منظوم و ناتمام لوزیمسکی ۞ و ژکفسکی ۞ در زبان روسی ، ترجمه  بی مانند ژول مول ۞ در زبان فرانسه ، ترجمه  لاتینی فولرس ۞ و بسیاری ترجمه های دیگر که یادآوری آنهاموجب اطاله  کلام خواهد شد. از برجسته ترین ترجمه های شاهنامه اثری است که قوام الدین فتح بن علی البنداری در سال 620 هَ .ق . به زبان عربی در شام انجام داده و به عیسی بن ابی بکربن ایوب حکمران عرب تقدیم داشته و دکتر عبدالوهاب عزام استاد جامعالازهر (در قاهره ) آن را تصحیح و چاپ کرده است .
اهمیت فردوسی وشاهنامه  او: فردوسی را باید پیشرو کسانی شمرد که به افتخارات ایران کهن جان داده و عظمت آن را آشکار ساخته اند. او مظهر وطن پرستی و ایران دوستی واقعی است ومی گوید که اگر ما:
ز بهر بر و بوم و فرزند خویش
زن و کودک و خرد و پیوندخویش
همه سربه سر تن به کشتن دهیم
از آن به که کشور به دشمن دهیم .
از طرف دیگر او را میتوان حافظ تاریخ ایران کهن دانست . مطالعه  منابع عربی دوره  اسلامی و آثار باقیمانده از روزگاران پیش از اسلام نشان میدهد که بسیاری از روایات شاهنامه درست مطابق خداینامه های پیشینیان است و حکیم طوسی در نقل آنها کمال امانت را مراعات کرده است . نکته  دیگر که نباید از آن غافل بود این است که در اثر گرانبهای فردوسی گاه رسوم و آداب و شیوه  زندگی مردم ایران کهن ، به نقل از منابع قدیم ، آورده شده و به این ترتیب میتوان بسیاری از آن رسوم را از طریق مطالعه  شاهنامه دانست و به عبارت دیگر شاهنامه ماخذی برای جامعه شناسی تاریخی است . یکی از بزرگترین امتیازهای فردوسی ایمان به اصول اخلاقی است . فردوسی هرگز لفظ رکیک و سخن ناپسند درکتاب خود نیاورده و همین امر باعث شده است که هجونامه  محمود غزنوی را بسیاری از دانشمندان مجعول بدانند. اندرزهای گرانبهای او گاه با چنان بیان موثری سروده شده است که خواننده نمیتواند خود را از تاثیر آن بر کنار دارد:
ز خاکیم باید شدن سوی خاک
همه جای ترس است و تیمار و باک
جهان سربه سر حکمت و عبرت است
چرا بهره  ما همه غفلت است ؟
سخن پردازی که درباره  او گفتگو می کنیم صاحب دلی حساس بوده و سوز و گداز و شیدایی عاشقانه را به خوبی در لابه لای ابیات پرهیمنه  این حماسه  بزرگ گنجانیده است . سرگذشت عشق زال و رودابه و داستان منیژه و بیژن دو نمونه از این گونه شعرهاست . گاهگاه صحنه  یک دیدار یا سلام و احوالپرسی را در عین سادگی چنان شرح میدهد که گویی خواننده ماجرا را به چشم می بیند. هنگامی که گیو برای آوردن کیخسرو به توران سفرمی کند، خسرو با شادی از او استقبال می کند. فردوسی میگوید:
ورا گفت :ای گیو شاد آمدی !
خرد را چو شایسته داد آمدی !
چگونه سپردی بر این مرز راه ؟
ز طوس و ز گودرز و کاوس شاه ،
چه داری خبر؟ جمله هستندشاد؟
همی در دل از خسرو آرند یاد؟...
جهانجوی رستم ، گو پیلتن
چگونه است ودستان آن انجمن ؟...
فردوسی در وصف منظره ها و نمایش پرده های مختلف رزم و بزم بر بسیاری از شاعران زبان پارسی برتری دارد. در وصف های او سادگی و دقت و لطافت بیان با هم آمیخته است . بنا بر تحقیق هانری ماسه  فرانسوی در سراسر شاهنامه بیش از دویست وپنجاه قطعه  توصیف وجود دارد که اغلب آنها بدیع و دلکش است . در زیبائی رودابه دخترمهراب و معشوقه  زال چنین سخن می گوید:
ز سر تا به پایش به کردار عاج
به رخ چون بهار و به بالا چو ساج
دو چشمش به سان دو نرگس به باغ
مژه تیرگی برده از پر زاغ
اگر ماه جویی همه روی اوست
وگر مشک بویی همه موی اوست
بهشتی است سرتاسر آراسته
پر آرایش و رامش و خواسته ...
سرود دلکشی که در وصف مازندران ساخته و در آن از «کوه و لاله و سنبل و هوای خوشگوار و زمین مشکبار» شمال ایران سخن گفته وصف دقیق و درستی از دیار مازندران است . آنجا که سیاهی شب را در آغاز داستان منیژه و بیژن نقاشی می کند بدیعترین و زنده ترین تصویر شب را در سخن او می بینیم :
سپاه شب تیره بر دشت و راغ
یکی فرش افکنده چون پر زاغ
چو پولاد زنگارخورده سپهر
تو گفتی به قیر اندر اندود چهر
نمودم ز هر سو به چشم اهرمن
چومار سیه باز کرده دهن ...
در بیان او گاه توصیف ، صورت مبالغه پیدا می کند اما هماهنگی لفظ و حسن تشبیه به قدری است که هرگز اغراق و مبالغه  شاعر را ناخوشایند جلوه نمی دهد. این چند بیت در وصف تهمینه دختر شاه سمنگان و مادر سهراب است :
دو ابرو کمان و دو گیسو کمند
به بالا به کردار سرو بلند
دو رخ چون عقیق یمانی به رنگ
دهان چون دل عاشقان گشته تنگ
دو برگ گلش سوسن می سرشت
دو شمشاد عنبرفروش از بهشت
بناگوش تابنده خورشیدوار
فروهشته زو حلقه گوشوار
لبان از طبرزد زبان از شکر
دهانش مکلل به دُرّ و گهر
ستاره نهان کرده زیر عقیق
تو گفتی ورا زهره آمد رفیق .
فردوسی را نباید تنها حماسه سرا شمرد. او در عین حال که بدین شیوه شهرت دارد، سخنوری است که در تغزل و رشته های دیگر شعر نیز میتوان او را بابزرگان آن فنون قیاس کرد.
آثار دیگر فردوسی : شاهنامه معیارو مشخص کامل خلاقیت طبع فردوسی است ولی کار او به همین اثر پایان نمی یابد. درباره  فردوسی به عنوان مصنف «یوسف و زلیخا» و همچنین برخی قطعات تغزلی میتوان سخن گفت ... انکار تعلق منظومه  یوسف و زلیخا شاید مشکل تر از اثبات آن باشد. دلیل اساسی به نفع مصنف بودن فردوسی این است که بعید مینماید مصنف چنین اثر منظومی مجهول و گمنام مانده باشد... شکی که برای برخی از دانشمندان ایران مبدل به نفی کامل مصنف بودن فردوسی گردید تقریباً مربوط به زمان ماست ... از طرفی اشاره به اینکه «یوسف و زلیخا» با زبان شاهنامه سروده نشده است نمیتواند ثابت کند که این کتاب اثر فردوسی نیست ،زیرا در خود شاهنامه هم زبان اسکندرنامه با قسمتهای اساطیری تفاوت دارد و طبیعی است که منظومه ای مذهبی و رمانتیک را که با قرآن رابطه دارد، فردوسی نمیتوانسته است با زبان شاهنامه بسراید و نیز اگر گوینده  این منظومه جز فردوسی بوده و گمنام مانده باشد باز هم مشکل میتوان قبول کرد که در نقلها و ادبیات کلاسیک ایران هیچ ذکری از او نرفته باشد، در حالی که در تذکره ها گاه از سراینده ای که فقط چند بیت شعر دارد نام برده شده است . درباره  یوسف و زلیخای منسوب به فردوسی نکاتی چند باید گفته شود تا کیفیت انتساب آن به حکیم طوسی روشن گردد: این منظومه در بحر متقارب مثمن مقصور و به وزن شاهنامه است و مطابق اکثر نسخ چاپی و خطی و از جمله نسخه  چ بمبئی به تاریخ 1344 هَ .ق . چنین آغاز میشود:
به نام خداوند هر دو سرای
که جاوید ماند همیشه به جای .
و به استناد ابیاتی که در مقدمه  آن آمده پیش از سراینده  این کتاب موضوع سرگذشت یوسف را کسانی دیگر از جمله ابوالموید بلخی و شاعری دیگر به نام بختیاری به نظم آورده اند. به موجب نسخه  خطی موجود در موزه  بریتانیا سراینده سفری به بغداد کرده و در آنجا این منظومه را به خواهش ابوعلی حسن بن محمدبن اسماعیل ساخته است . در آغاز تمام نسخ خطی و چاپی ابیاتی نیز دیده میشود که سراینده ضمن آن ابیات اظهار میدارد که پیش از این از داستانهای تاریخی و حماسی و عشقی سخن میگفته و اینک از آن کارهای بی ثمر و بی پایه دست کشیده و راه خدا پیش گرفته است و میخواهد داستانی از قرآن کریم را به نظم پارسی درآورد. اشتباه دیگری که کتابدار موزه  بریتانیا در مورد سفرفردوسی به اصفهان مرتکب شده بود و از آن یاد کردیم ،موجب شد که گروهی از محققان تصور کنند که فردوسی درهمان سال که به اصفهان رفته سری هم به بغداد زده و در آنجا داستان یوسف و زلیخا را ساخته است . اما در هر صورت بدین حدس ها نمیتوان اعتماد کرد و به دلایلی که ذیلاً بیان خواهد شد صحت انتساب این اثر به فردوسی بسیار بعید است : 1- نام فردوسی و ممدوحان و معاصران او در این منظومه نیست و فقط در پشت جلد کتاب ، فردوسی به عنوان سراینده  آن معرفی شده است . 2- مورخان و تذکره نویسان همزمان یا نزدیک به زمان فردوسی هرگز درباره  او به عنوان سراینده  «یوسف و زلیخا» سخن نگفته اند و تا نیمه  اول قرن نهم از یوسف و زلیخای فردوسی سخنی در میان نیست . 3- در مورد ابیاتی که مربوط به گذشته  سراینده است و چنین مینماید که این گوینده روزی حماسه سرا بوده ، میتوان احتمال داد که ابیات مذکور را ناسخی که اندک طبع شعری داشته است برای اثبات تعلق منظومه به فردوسی و یا برای آزمودن طبع خود الحاق کرده باشد و یا به قول یکی از دانشمندان معاصر شاید سراینده قبلاً در مجالس درباری راوی بوده و اشعار حماسه سرایان را در بزم شاهان می خوانده است . 4- بر اساس آنچه در اثبات درستی انتساب منظومه به فردوسی گفته اندبه آسانی نمیتوان پذیرفت که زنده کننده  زبان پارسی و پی افکن کاخ بلند شاهنامه اثر گرانبهای خود را بی ارزش شمارد و در مقدمه  یوسف و زلیخا بگوید که «نیرزد صد از آن به یک مشت خاک ». همین خود یکی از بزرگترین دلایلی است که برای رد نسبت منظومه  یوسف و زلیخا از فردوسی داریم . 5- تحقیر و تمسخر حماسه سرایی چیزی است که بر زبان شعرای بعد از فردوسی و به خصوص معاصران امیرمعزی و خود او بسیار دیده میشود. در عصر فردوسی با وجود رواج مدح و ستایش ، حماسه هرگز منفور نبوده است که فردوسی هم در شمار مخالفان آن درآید. 6- گوینده  «یوسف و زلیخا» خلفای راشدین را یکسان مینگرد و هرگز خود را مانند فردوسی «خاک پی حیدر» نمیداند و به همین دلیل میتوان گفت که این منظومه از فردوسی نیست زیرا فردوسی دارای روح ملی و حماسی است و هرچه باشد سنی نمیشود. 7- بالاتر از همه  دلایل ، سستی ابیات «یوسف و زلیخا» است که به حقیقت از مقام معنوی و حکمی فردوسی به دور است و انتساب بسیاری از آنها به فردوسی درحکم فروداشت و تحقیر اوست . 8- در چند نسخه  خطی معتبر، از جمله نسخه  کتابخانه  ملی پاریس ، ابیاتی در مدح شمس الدوله طغانشاه پسر الب ارسلان حاکم هرات آمده است بدین صورت :
... سپهر هنر آفتاب امل
ولی النعم شاه شمس الدول
ملک بوالفوارس پناه جهان
طغانشاه خسرو الب ارسلان .
و این ابیات اثبات می کند که گوینده در حدود شصت سال پس از فردوسی میزیسته است و هیچ دلیلی وجود ندارد که مدح طغانشاه را اضافی و الحاقی بدانیم و میتوان گفت در نسخه های دیگر، کاتبان به تصور اینکه منظومه از فردوسی است ، این ابیات را زائد پنداشته و حذف کرده اند. درباره  اینکه «شاعر معاصر طغانشاه و سراینده  یوسف و زلیخا که بوده است ؟» پاسخ قاطعی نمیتوان داد. تنها نوشته  سعید نفیسی که خلاصه  آن نقل میشود قابل تعمق است : در میان ابیات مدح طغانشاه دوبیت بدینگونه دیده میشود:
اما نیست بسیار مدت به جای
که از ورج سلطان و لطف خدای
از این ورطه دلشاد بیرون شود
به نزدیک شاه همایون شود...
سعید نفیسی «اما نیست » را «امانی است » خوانده و بدین نتیجه رسیده است که «امانی » تخلص شاعر است و این شاعر چون طبعسرشار و قدرت فراوانی نداشته فراموش شده است . در هرصورت سراینده  «یوسف و زلیخا» هرکه باشد فردوسی نیست .
علاوه بر شاهنامه و منظومه  یوسف و زلیخا که ذکر آنها گذشت قطعات غنائی جداگانه و حتی اشعار کامل و قصایدی چند به مصنف شاهنامه نسبت داده اند. و اگر قطعات مستخرج «اته » ۞ کتابشناس و محقق آلمانی و نیز قطعاتی را که بهار و وحید دستگردی از مجموعه های خطی بیرون کشیده اند بر هم بیفزاییم در حدود بیست قطعه شعر غنایی به فردوسی منسوب است . معروفترین قطعه  منسوب به او، شعری است که عوفی در لباب الالباب آورده و چنین است :
بسی رنج بردم ، بسی نامه خواندم
ز گفتار تازی و از پهلوانی
به چندین هنر شصت وسه سال ماندم
که توشه برم ز آشکار و نهانی
بجز حسرت و جز وبال گناهان
ندارم کنون از جوانی نشانی
به یاد جوانی کنون مویه آرم
بر این بیت بوطاهر خسروانی
«جوانی من از کودکی یاد دارم
دریغا جوانی ! دریغاجوانی ».
در نسخه  خطی «مجمعالبحرین » قطعه  دیگری بدو منسوب است که وحید دستگردی آن را در مجله  ارمغان به چاپ رسانیده است . زبان این قطعات غنایی با شاهنامه فرق دارد و در آنها لغات عربی بیشتر است و میتوان گفت که پاره ای از قسمتهای شاهنامه خود سرشار از «لیریسم » است ، مثلاً این قطعه  معروف آن در ستایش لذت و توصیف باده :
عروسی است می ، شادی آیین او
که باید خرد کرد کابین او
به روز آنکه با باده کشتی کند
فکنده شود گر درشتی کند
ز دل برکشد می تف و دود و تاب
چنان چون بخار زمین آفتاب
چو عود است و چون بید تن را گهر
می آتش که پیدا کند زو هنر
گهر چهره شد آینه چون نبید
که آید در او خوب و زشتی پدید
دل تیره را روشنایی می است
که را کوفت تن ، مومیایی می است
بدان می کند بددلان را دلیر
پدید آرد از روبهان کار شیر...
در نوشتن این مبحث از منابع زیر استفاده شده است : 1- مقالات استاریکف درباره  «فردوسی و شاهنامه » ترجمه  رضا آذرخشی . 2- تاریخ ادبیات در ایران به قلم ذبیح اﷲ صفا. 3- فردوسی طوسی تالیف محمد استعلامی . 4- شاهنامه  فردوسی چ بروخیم . 5- معجم الانساب زامباور ج 2 در موضوع آل باوند. رجوع به مآخذ شود.