اوکالیپتوس
به فارسی «اوکالیپتوس» گفته می‌شود. به فرانسوی آن راEucalyptus وArbra la fievre و به انگلیسیGum tree وEucalyptus وAustralian fever tree می‌نامند. گیاهی است از خانوادهMyrtaceae بیش از چهارصد گونه دارد که تنها چند گونه آن به ایران وارد شده و در مناطق مختلف که زمستان سرد ندارند، نظیر نواحی شمال و جنوب ایران کاشته شده است. درختانی که در شمال کاشته شده‌اند هرچند سال یکبار که سرمای سختی رخ می‌دهد سرمازده می‌شوند. در چاه‌بهار نام محلی اوکالیپتوس «آلگ» است. ذیلا اسامی علمی چند گونه آنکه در ایران کاشته شده نامبرده می‌شود.
1. گونهEucalyptus camaldulensis Dehn . و مترادف آنE .rostrata Schlecht . و به انگلیسی این‌گونه راRed gum وMurray red gum گویند. این درخت در شمال ایران در اوایل مرداد شکوفه می‌کند و گلهای آن لیمویی رنگ است و تخم آن در اوایل زمستان می‌رسد. در خوزستان کاشته می‌شود. از این درخت صمغی به نام کینوی استرالیا گرفته می‌شود که در بخش صمغ کینو خواص آن شرح داده شده است.
2.Eucalyptus globulus Labill . به فرانسویGommier bleu de Tasmanie وEucalyptus commun و به انگلیسیBluegum وTasmanian bluegum نامیده می‌شود. این درخت نیز حدود 50 سال قبل به ایران وارد شده و در
معارف گیاهی، ج6، ص: 56
شمال کاشته شده است. مقاومت آن به سرما کم است. در استرالیا و تاسمانی از بلندترین اوکالیپتوسها بوده و بلندی آن تا 100 متر می‌رسد ولی در ایران به علت نامساعد بودن شرایط اقلیمی زیاد بلند نمی‌شود. از این درخت نیز صمغ کینو گرفته می‌شود.
3..Eucalyptus microtheca F .Muell . این درخت به انگلیسیCoolibah eucalyptus وFlooded box گفته می‌شود. این‌گونه نیز دهها سال قبل به ایران وارد شده و در خوزستان در آبادان کاشته می‌شود و در مقابل شوری خاک حساسیت کمتری از سایر گونه‌ها نشان می‌دهد.
4. اخیرا گونه‌های دیگری وارد شده و از نظر تطابق با شرایط اقلیمی ایران، در شمال تحت بررسی می‌باشند.
مشخصات کلی
اوکالیپتوس درختی است بزرگ و در شرایط اقلیمی استرالیا، موطن خود، تا 100 متر نیز می‌رسد. برگهای آن دو جور هستند، برگهای جوان آن به شکل قلب، متقابل، افقی ولی برگهای مسن و کهن آن متناوب است. به‌طور کلی برگهای اوکالیپتوس دایمی، همیشه سبز، ناخزان، داسی شکل، اغلب سبز مایل به کبود و کمی مومی است.
درختی است که در اراضی خیلی مرطوب و یا با مصرف آب فراوان رشد سریع خواهد داشت، به همین جهت اغلب برای خشک کردن باتلاقها و مبارزه با اراضی باتلاقی مالاریاخیز از آن استفاده می‌شود. تکثیر این درخت از طریق کاشت تخم آن صورت می‌گیرد. ابتدا تخم یا بذر را که خیلی کوچک و ظریف است در جعبه‌هایی که خاک آن نرم و خوب تهیه شده، می‌کارند و پس از اینکه نهالهای جوان 6- 5 برگ دادند آنها را به گلدانهای سبدی یا بامبویی منتقل می‌کنند. در مناطق حارّه انتقال به محل اصلی در فصل باران باید انجام گیرد و در مناطق معتدل ماههای آبان و آذر مناسب است.
درخت اوکالیپتوس در برابر سرما مقاومت ندارد و اغلب ارقام آن اگر مدت طولانی در سرمای کمتر از صفر درجه بمانند صدمه می‌بینند. کما اینکه در شمال ایران تا به حال سرما به این درختان چندین بار صدمه زده است. اوکالیپتوس به شوری خاک نیز حساسیت دارد.
این درخت بومی اوقیانوسیه است و جنگلهای وسیعی از آن در استرالیا و تاسمانی
معارف گیاهی، ج6، ص: 57
می‌روید و از این مناطق به سایر نقاط عالم گسترش یافته است. در حال حاضر در هندوستان، مراکش و سایر کشورهای افریقای شمالی جنگلهای وسیعی از اوکالیپتوس ایجاد شده است. در ایران کمتر از یک قرن است که وارد شده و در شمال و جنوب ایران کاشته شده است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی ماده عامل و مهم دارویی اوکالیپتوس اسانس آن است که مقدار آن در برگهایE .globulus در حدود 6 درصد است. در این اسانس در حدود 70 درصد اوکالیپتول 103] که سینئول 104] و کاژه پوتول 105] نیز گفته می‌شود وجود دارد]G .I .M .P[ . به علاوه در برگهای آن یک ماده تلخ و تانن یافت می‌شود. در برگهای اوکالیپتوس گونهE .globulus که در هندوستان روییده و مورد تجزیه قرار گرفته است در حدود 2/ 1- 9/ 0 درصد اسانس وجود داشته که در این اسانس 62 درصد سینئول، 24 درصد پی‌نن 106]، مقداری الکل و سسکی‌ترپن یافت می‌شود]G .I .M .P[ .
صمغی که از گونهE .globulus گرفته می‌شود دارای خاصیت ضد باکتری 107] است.
اسانس اوکالیپتوس با روش تقطیر از برگهای انواع گونه‌های اوکالیپتوس گرفته می‌شود.
مهمترین ترکیب شیمیایی اوکالیپتوس که در طب مصرف دارویی دارد و ماده عامل اصلی آن است ماده اوکالیپتول است. این ماده یک نوع الکل است که در اسانس بعضی از گیاهان بخصوص در اسانس اوکالیپتوس، هل، کافور، برگ بو، مورد، اکلیل الجبل، لاواند و برخی دیگر از گیاهان وجود دارد. اوکالیپتول مایعی است بی‌رنگ یا کمی زردرنگ که در 176 درجه سانتی‌گراد جوش می‌آید و بوی کافور می‌دهد.
خواص- کاربرد
در هند: از اسانس برگهای اوکالیپتوس به عنوان ضدعفونی‌کننده در موارد
معارف گیاهی، ج6، ص: 58
عفونتهای مجاری تنفسی و برخی بیماری‌های جلدی مصرف می‌شود. اگر به‌طور مساوی با روغن زیتون مخلوط شود، مرهم قرمزکننده پوست به دست می‌آید که آن را برای تسکین روماتیسم به روی مواضع می‌مالند. این مرهم را برای التیام سوختگی نیز مصرف می‌کنند. در مصرف داخلی به عنوان محرّک و برای نرم کردن سینه و در موارد برونشیتهای مزمن و آسم مصرف می‌شود. از تنطور برگ خشک آن در موارد آسم و برونشیت مزمن و سل ریوی 108] کاربرد دارد. از جوشانده برگهای آن به عنوان حشره‌کش برای گریزانیدن و پراکنده کردن حشرات به کار می‌رود. ریشه آن مسهل است.
در چین و ژاپن اسانس برگ اوکالیپتوس به عنوان تب‌بر، کرم‌کش و آنتی‌بیوتیک مصرف می‌شود و در موارد معالجه انفلوانزا تجویز می‌شود [کاریونه کیمورا].
اوکالیپتول موجود در اسانس آن به عنوان معرّق، ضدعفونی‌کننده، نرم‌کننده سینه تجویز می‌شود [چیو]. اسانس آن در استعمال خارجی به عنوان بی‌حس‌کننده ملایم موضعی و ضدعفونی‌کننده و در استعمال داخلی محرّک و نرم‌کننده سینه است [کوئی زمبینگ . استعمال اسانس اوکالیپتوس برای برطرف کردن التهاب بینی و برای معالجه برونشیت مزمن و سل و آسم اثر بسیار مفید دارد. [بلمونت . و به علاوه برای معالجه برخی ناراحتی‌های پوستی و به عنوان تب‌بر نیز تجویز می‌شود.
وجود اوکالیپتول در اسانس آن موجب تسهیل خروج اخلاط سینه و قطع سرفه است. قند را در ادرار مبتلایان به بیماری قند کم می‌کند. از نظر خاصیت میکرب‌کشی آن، اوکالیپتول در بیماری سل در مواردی که با تب همراه نیست برای اخراج اخلاط سینه مفید است و به علت قابض بودن برای بند آوردن خون در مورد خونروی‌ها به کار می‌رود و اسهال را نیز بند می‌آورد. در استعمال خارجی برای شست‌وشوی زخمها و حفره‌های چرکین مانند گوش و نظایر آن به کار می‌رود.
مصرف دارویی آن به اشکال مختلف جوشانده، دم‌کرده، شربت که از برگ آن تهیه می‌شود، گرد برگ و در آخر به شکل کپسول از است.
برای دم‌کرده آن 40- 20 گرم برگ اوکالیپتوس را در یک لیتر آب جوش دم کرده و پس از صاف کردن روزانه 5- 4 فنجان می‌خورند.
معارف گیاهی، ج6، ص: 59
شاخه اوکالیپتوس با گل رسیده
معارف گیاهی، ج6، ص: 60
به عنوان ضد زکام 4- 2 گرم برگ را در 100 گرم آب می‌جوشانند و می‌خورند.
در استعمال خارج از دم‌کرده 10 گرم برگ در 1000 گرم آب جوش به صورت بخور و یا از مایع آن برای شست‌وشو و پانسمان زخم استفاده می‌شود. جویدن برگ اوکالیپتوس برای رفع درد لثه و دندان مفید است.
توجه: مصرف زاید بر حد مجاز اوکالیپتوس و اوکالیپتول ایجاد ورم معده، روده و کلیه می‌کند و موجب سردرد، پیدایش خون در ادرار و پایین آوردن فشار خون می‌شود و باید مصرف آن به مقدار مجاز و زیر نظر پزشک باشد و خیلی باید احتیاط کرد.
از تعدادی از گونه‌های اوکالیپتوس صمغی به نام کینو[109] تهیه می‌شود. این صمغ دارای تانن فراوان است. صمغی که از گونهE .camaldulensis گرفته می‌شود قرمزرنگ است و صمغی که از گونهE .globulus گرفته می‌شود آبی‌رنگ می‌باشد.
صمغ کینو قابض و ضد باکتری است و از نظر خواص شباهت زیادی به کات هندی دارد و برای ناراحتی‌هایی که رفع آنها با کات هندی میسر است به‌طور ضعیف‌تر می‌توان از صمغ کینو اوکالیپتوس نیز استفاده نمود. خواص مشروح آنها در بخش صمغ کینو و کات هندی در این کتاب آمده است.
سایر بررسی‌ها و تحقیقات علمی که در مورد گیاه اوکالیپتوس در جهان به عمل آمده است.
اگر تا به حال از داروهایی نظیرListerine (محلول شست‌وشوی دهان) و یا برای کاهش احتقاق و حساسیت ازVicks Vaporub و یاDristan یاSine -off استفاده کرده‌اید قطعا با بوی معطر و خنک‌کننده اوکالیپتوس آشنا شده‌اید. اوکالیپتوس سمبول استرالیا می‌باشد و از گیاهان مورد تأیید سازمان نظارت بر دارو و خوراک امریکا(FDA) برای درمان سرماخوردگی و انفلوانزا است. ریشه‌های درخت اوکالیپتوس محتوی مقدار زیادی آب است و بومی‌های استرالیا در فصول خشکی شدید آن را برای رفع تشنگی می‌خورند و برای کاهش تب نیز از دم‌کرده برگهای آن استفاده می‌کنند. زمانی که حکومت انگلیس استرالیا را در سال 1780 به عنوان تبعیدگاه محکومین و مجرمین انتخاب و کلیه مجرمین را به محلی که در حال حاضر شهر
معارف گیاهی، ج6، ص: 61
سیدنی شده است، می‌فرستاد مدتها طول کشید تا مهاجران و تبعیدی‌ها به رمز پرآبی ریشه‌های اوکالیپتوس پی ببرند و عده زیادی از آنها در کنار جنگلهای وسیع اوکالیپتوس به علت عدم اطلاع از این خاصیت ریشه اوکالیپتوس در هوای خشک آن دیار از تشنگی تلف شدند. اوایل سال 1840 کارکنان یک کشتی فرانسوی که در سیدنی پیاده شدند مبتلا به نوعی بیماری با تب شدید گردیدند ولی با تقلید از بومی‌ها همه آنها با خوردن دم‌کرده برگ اوکالیپتوس شفا یافتند و پس از مراجعت که خواص این داروی شفابخش را برای اروپایی‌ها تعریف کردند، برای این گیاه نام دم‌کرده ضد تب استرالیایی 110] را انتخاب نمودند. در سال 1860 که بیماری تب نوبه (مالاریا) تمامی منطقه مدیترانه را فراگرفته بود برگ اوکالیپتوس مؤثرترین دارو برای درمان این بیماری شناخته شد. تعدادی از پزشکان معتقد بودند که اوکالیپتوس درمان‌کننده مالاریا می‌باشد ولی عده‌ای دیگر تردید داشتند و استدلال می‌کردند که اوکالیپتوس چنین اثری ندارد و حالا پس از سالها تجربه و تحقیق معلوم شده است که اوکالیپتوس به‌طور مستقیم اثری روی نابودی عامل مالاریا ندارد ولی وجود درختان اوکالیپتوس باعث شد که بیماری خانمان‌برانداز مالاریا در مناطق وسیعی از ایتالیا و سیسیل و الجزایر بکلی ریشه‌کن شود. چرا؟ زیرا عامل انتقال مالاریا پشه‌ای است که در باتلاقها و مردابها زندگی می‌کند و اروپایی‌ها در اراضی باتلاقی و مردابهای منطقه مدیترانه اوکالیپتوس کاشتند و بتدریج با رشد این درختان ریشه‌های آنها بسرعت آب راکد این باتلاقها را جذب کرده و موجب زهکشی طبیعی و خشک شدن مردابها گردیده و در نتیجه از بین رفتن محیط زیست مناسب زندگی پشه مالاریا، پشه‌های ناقل عامل بیماری نابود و مآلا بیماری مالاریا ریشه‌کن شده است.
در قرن نوزدهم از اسانس روغنی اوکالیپتوس به عنوان ضد عفونی کننده مجاری ادرار در بیمارستانهای انگلستان استفاده می‌کردند و از طریقCatheter [111] مجاری ادرار را ضد عفونی می‌نمودند، به این جهت به اسانس اوکالیپتوسCatheter oil می‌گفتند. همچنین در قرن نوزدهم در امریکا کارشناسان گیاه‌درمانی از روغن اسانس
معارف گیاهی، ج6، ص: 62
اوکالیپتوس برای ضد عفونی کردن زخمها استفاده کرده و بخور آن را برای برونشیت و آسم و سیاه‌سرفه توصیه می‌نمودند. کارشناسان فعلی و معاصر امریکا از اوکالیپتوس به عنوان ضد عفونی کننده موضعی، به صورت غرغره برای ضد عفونی گلو و به صورت بخور برای آرام کردن آسم و برونشیت و خنّاق و ناراحتی‌های بینی در اثر سرماخوردگی و انفلوانزا استفاده می‌کنند.
اسانس اوکالیپتوس دارای ماده شیمیایی است به نام اوکالیپتول که بوی معطر مطبوع گیاه از آن ناشی می‌شود. اوکالیپتوس موجب شل کردن بلغم و اخراج آن با سرفه از سینه می‌باشد. طبق پژوهشهایی که دانشمندان روسی در مورد جانوران به عمل آورده‌اند نشان داده شده است که اوکالیپتوس ویروس انفلوانزا که عامل شدیدترین شکل گریپ می‌باشد می‌کشد و به علاوه اوکالیپتول تعدادی از باکتری‌ها را نیز معدوم می‌نماید و در نتیجه از حدوث برونشیتهای باکتریایی که معمولا پس از گریپها ظاهر می‌شود، جلوگیری می‌نماید.
خاصیت ضد باکتری بودن اوکالیپتول برای ضد عفونی کردن و التیام زخمهای حاصل از بریدگی و خراشها نیز به کار می‌رود.
مقدار و طرز مصرف
برای تهیه بخور مشتی از برگهای اوکالیپتوس را خرد کرده و بجوشانید و یا چند قطره از اسانس آن را در آب بریزید و استنشاق کنید.
در مورد زخمها و بریدگی‌ها پس از اینکه محل بریدگی با آب و صابون خوب شسته و تمیز شد، یک یا دو قطره اسانس روغنی اوکالیپتوس را در محل بریدگی بریزید و بمالید. برای تهیه حمام اوکالیپتوس مشتی برگ اوکالیپتوس را در پارچه‌ای ریخته و در وان پر از آب‌جوش بیندازید و با آن آب حمام کنید. برای تهیه دم‌کرده اوکالیپتوس در موارد سرماخوردگی و انفلوانزا 2- 1 قاشق مربّاخوری برگ خشک و خرد شده اوکالیپتوس را در یک پیمانه آب‌جوش بریزید که ده دقیقه خیس بخورد و 2 پیمانه در روز بخورید. اگر از قطره اسانس اوکالیپتوس برای تهیه دم‌کرده استفاده می‌کنید 2- 1 قطره بیشتر مصرف نکنید.
اوکالیپتوس به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و در مورد کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال با دم‌کرده رقیق آن شروع و بتدریج غلظت دم‌کرده را تا
معارف گیاهی، ج6، ص: 63
حد مجاز برسانید. اگر خانه شما با حشرهCock roache [112] آلوده شده و نمی‌خواهید از حشره‌کش‌های شدید برای دفع آن استفاده کنید ممکن است تکه پارچه‌های کوچکی را با اسانس اوکالیپتوس آغشته کرده و در نقاط مختلف کابینتهای خود بگذارید.
معارف گیاهی، ج6، ص: 64
