قلمزنی یکی از صنایع دستی قدیمی ایران است که در گروه فلزکاری قرار می‌گیرد. قلمزنی در واقع هنر تزیین و کندن نقش و نگار مختلف روی اشیای فلزی به خصوص مس، طلا، نقره و برنج به کمک قلم و ضربه‌ی چکش است.
قدمت قلمزنی در ایران
پیشینه‌ی قلمزنی را به زمان سکاها یا سیت‌ها نسبت می‌دهند که نژاد آریایی داشته‌اند. قدمت جام طلای حسنلو که در سال ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته‌ای چون خدایان سوار بر ارابه است به هزاره‌ی اول بر می‌گردد. جام‌های طلای مارلیک نیز از آثار قلمزنی همین دوره هستند.
از دوره‌ی مادها که در سده‌ی هفتم قبل از میلاد در ایران روی کار آمدند، آثار قلمزنی اندکی به جای مانده است.
با تشکیل حکومت هخامنشی هنر قلمزنی نیز متحول شد و بر دوران بعد از خود نیز تاثیر گذاشت. این دوره در واقع اوج هنر فلزکاری است اما به دلیل حمله‌ی اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار زیادی نابود شدند و به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شدند.
در زمان ساسانیان یعنی در سال‌های ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی، به دلیل گسترش تجارت میان ایران، یونان و روم، هنر ایران از هنر یونان و روم تأثیر پذیرفت. مرسوم‌ترین ظروف این دوره سینی بود که ساسانیان تصاویر شکار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را روی آن‌ها قلم می‌زدند.
جام طلای حسنلو
جام طلای مارلیک
هنر قلمزنی در دوره پس از اسلام
در سده‌های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلمزنی دوره‌ی ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد در اثر علاقه‌ی هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، کم‌کم نقوش طرح‌های بومی و اسطوره‌ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.
بشقاب نقره ساسانی
در دوره‌ی سلجوقیان، هنر قلمزنی مانند سایر رشته‌های هنری حمایت شد و گسترش پیدا کرد. ایجاد نقوش گیس‌باف شامل نوارهایی در تزئینات ظروف متداول شد. در این دوران، ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبای این دوره، مشبک‌کاری روی فلز است. ظروف سلجوقیان عمدتا دو خصوصیت داشت: یکی خوشنویسی خطوط و دیگری استفاده از خط کوفی در قلمزنی.
ترصیع در ظروف در دوره‌ی مغول و تیموری، به تقلید از دوره‌ی سلجوقی ادامه پیدا کرد. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزئین شد. با حمله‌ی تیمور به ایران، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ‌ترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلمزنی در این شهر بسیار درخشید.
نقره‌کوبی روی فلزات، در دوره‌ی صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید. دراین دوره، انواع تنگ‌ها و کاسه‌های قلمزنی شده مرسوم شده بود. در دوره‌ی صفویه، تذهیب به خصوص استفاده از اسلیمی رواج داشت و همچنین در این دوره از خط نستعلیق و ثلث در کارهای قلمزنی استفاده می شد.
انواع سبک‌های قلمزنی
۱. برجسته‌کاری
در این نوع قلمزنی ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن می‌کنند و با استفاده از قلم نیم‌بر طرح را تثبیت می‌کنند. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر اندود کرده و توسط قلم‌هایی که عبارت‌اند از قوشه، کف رو، کف تخت و… ظرف را برجسته می‌کنند.
خطوط نیم‌بر شده در پشت کار، راهنمای عمل قلمزنی است. پس از اینکه عمل برجسته‌کاری صورت گرفت، مجددا قیر را به سمت اولیه برگردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می‌شود.
۲. نیمه برجسته‌کاری
در این قلمزنی به جای استفاده از قلم‌های برجسته کاری از قلم‌های معمولی استفاده می‌شود و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنند، از طرف مقابل آن قدر زمینه را پایین می‌برند که سطح پردازش شده نمایان شود.
۳. ریزه قلمزنی
در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم‌بر و روسازی و زمینه می‌شود که دارای برجستگی نیست و بیشتر از طرح‌های گل و مرغ اسلیمی و… استفاده می‌شود.
۴. حکاکی
در این روش کار، به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلمزنی را انجام می‌دهد. در واقع در این نوع قلمزنی، با استفاده از قلم تیزی گوشت فلز کنده می‌شود.
۵. مشبک‌کاری
در این روش به جای اینکه مثل ریزه قلمزنی زمینه بزنند یا مثل برجسته‌کاری زمینه را بخوابانند، زمینه را از سطح فلز جدا می‌کنند. از این روش معمولا در قدیم در ساخت چراغ‌های فانوسی و محل‌هایی که قرار است از آن‌ها آب عبور کند استفاده می‌شد.
بیشتر فرآورده‌های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس است که بسیاری از این فرآورده‌ها برای مصارف روزانه ساخته شده و بدون تزیین هستند و عنصر اصلی زیبایی آن‌ها همان شکل آن‌ها است ولی ظروف مسی که ارزش نمایشی بیشتری داشته‌اند معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلم‌زن و کنده‌کار و گاه برجسته‌کار قرار گرفته‌اند.
اصفهان همیشه از مراکز مهم هنر قلمزنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاه‌های صنایع دستی اصفهان را کارگاه‌های قلمزنی مس و برنج تشکیل می‌دهد و تعداد شاغلین این رشته نسبت به سایر رشته‌ها بیشتر است.
دامنه‌ی هنر فلزکاری در ایران بسیار وسیع است؛ از جمله می‌توان از هنر مشبک‌کاری نام برد که وسایلی از قبیل فانوس، آباژورهای پرنقش و نگار مسی و برنجی، بخوردان، گلدان و پوشش بطری را شامل می‌شود. مواد اولیه‌ی اصلی مورد مصرف سازندگان فرآورده‌های مس و برنج شامل مس، برنج و آلیاژهای این دو است.
ابزار کار صنعتگران این رشته از دو دسته تشکیل می‌شود؛ یک دسته ابزاری که در مرحله‌ی ساخت محصولات مورد مصرف قرار می‌گیرد مانند دستگاه خم‌کاری، فرچه، کوره برقی، سندان و چکش. دسته‌ی دیگر ابزاری هستند که در مرحله‌ی قلمزنی مورد احتیاج است مانند دستگاه قیر آب‌کنی، پرگار، انواع قلم آهنی، چکش و…
شیوه‌ی انجام کار
برای قلمزنی ابتدا پشت سطحی که قرار است قلمزنی کنند را با قیر می‌پوشانند تا ظرف طی مرحله‌ی قلمزنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم تاب برنداشته و از سر و صدای زیاد جلوگیری شود. برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت کار، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر، ذوب می‌کنند. سپس قیر ذوب شده را به صورت لایه لایه روی محل مورد نظر می‌کشند تا قشر نسبتا ضخیمی تشکیل شود. پس از سرد شدن ظرف با کشیدن دوغاب سفیدی محل مورد قلمزنی را جهت طراحی آماده می‌کنند. دوغاب مذکور صرفا برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی است که به وسیله‌ی مداد کشیده می‌شود. طراحی طرح‌های ظروف قلمزنی که اکثرا از طرح‌های سنتی الهام می‌گیرد به چند طریق انجام می‌شود:
- رسم طرح توسط شخص قلم‌زن که در طراحی نیز مهارت دارد به طور مستقیم روی سطح مورد نظر
- رسم طرح روی کاغذ و سوزنی کردن خطوط اصلی سپس به وسیله‌ی کوبیدن سمبه (پارچه‌ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر کرده‌اند) روی کاغذ اثر قسمت‌های سوراخ شده را روی سطح کار ایجاد و سپس شروع به قلمزنی می‌کنند.
در حال حاضر در اصفهان یعنی مهم‌ترین مرکز ساخت و قلمزنی مس و برنج حدود ۸۱ درصد از قلم‌زنان، خود طراح و اجراکننده هستند، حدود ۷ درصد از طرح‌های دیگران استفاده کرده و طرح‌های خریداری شده که روی کاغذ کشیده شده را مورد استفاده قرار داده و کپی‌کاری می‌کنند و ۱۲ درصد دیگر نیز به خرده‌کاری می‌پردازند.
زمانی که طرح‌ها و نقوش روی کار پیاده شد به وسیله‌ی ابزاری به نام نیم‌بر یا قلم، خطوط اصلی را کنده‌کاری می‌کنند آنگاه زمینه‌های کار را به وسیله‌ی ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی است نقش می‌زنند و به اصطلاح پر می‌کنند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرح‌ها را با قلم‌هایی که بر سر آن‌ها نقش‌مایه‌های مختلفی حک شده است تزیین می‌کنند. قلم‌های این مرحله عبارت‌اند از حصیری، قلم‌گیری، گرسواد، سمبه، یک‌تو، نیم‌ور، کلفتی، کف تخت و… این نام‌گذاری‌ها متناسب با نقش‌های حک شده بر سر هر کدام است. قلم‌هایی که در زمینه‌سازی به کار می‌رود عبارت‌اند از شوته، گرسوم، یک‌تو و…
قلمزنی به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود. در صورتی که فقط گود کردن خطوط، مورد نظر صنعتگر باشد کار تقریبا ساده است. چه آنکه این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می‌تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می‌کند به آن‌ها حالت فرورفتگی بدهد ولی در اکثر موارد قلمزنی روی فلز به طور برجسته انجام می‌شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرورفته است که در این صورت باید قسمت‌های متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بماند و خودش را نشان دهد. گاهی نیز استادکار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلمزنی بپردازد. در این صورت بعد از اتمام قلمزنی یک طرف محصول، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می‌دهد و عمل قلمزنی را به انجام می‌رساند. بدیهی است در شرایطی که فرضا قلمزنی روی شیئی هموار نظیر سینی، بشقاب، کاسه و… مورد نظر باشد این کار به سهولت امکان‌پذیر بوده و صنعتگر مشکلی نخواهد داشت. ولی چنانچه شیئی که قلمزنی روی آن انجام می‌شود دارای حالت کروی یا بسته باشد نظیر تنگ‌های دهان‌تنگ، گلدان و… صنعتگران معمولا قسمتی را که باید برجسته نمایانده شود را به طور مجزا ساخته آن را به گونه‌ای کاملا ظریف روی کار لحیم می‌کنند. قسمتی که به طور افزوده روی محصول قرار می‌گیرد برای اینکه از زیبایی فرآورده نکاهد معمولا با نقوش فرورفته‌ای که لبه‌ی آن را با سطح محصول پیوند می‌دهد محاط می‌شود.
گاهی نیز هنرمند قلم‌زن بر حسب ضرورت یا بنا به ذوق و سلیقه‌ی خود به مشبک‌کاری، ترصیع و طلاکوبی محصول می‌پردازد.
نقوشی که امروزه مورد استفاده‌ی قلم‌زنان قرار می‌گیرد بسیار متنوع بوده و متداول‌ترین آن‌ها عبارت است از:
مشبک که خود نوعی از قلمزنی است، اسلیمی، ختایی، گل و بوته‌ی شاه عباسی، مسجد شیخ لطف الله، منبت، اشکال حیوانی، شکار و… که در واقع طرح‌هایی هستند که از نگاره‌های عامیانه یا سنتی الهام و مایه گرفته است.
در مرحله‌ی قلمزنی از وسایلی استفاده می‌شود که عبارت‌اند از:
- انواع قلم‌ها که گاه تعدادشان به ۱۴۰ یا بیشتر نیز می‌رسد
- پرگار در اندازه‌های مختلف
- چکش
- متر
- قیچی
- دستگاه ذوب قیر
پس از اتمام کلیه‌ی عملیات قلمزنی، قیر را به کمک حرارت از محصول جدا کرده و باقیمانده‌ی آن بر بدنه‌ی ظرف را نیز با نفت پاک می‌کنند. سپس ظرف قلم‌زده جهت هموار کردن یا صافکاری و در صورتی که قطعات جداگانه‌ای داشته باشد به منظور سوار کردن قطعات و لحیم‌کاری به کارگاه صنعتگر سازنده برده می‌شود. البته لحیم‌کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت می‌گیرد تا قسمت‌های لحیم شده هم‌رنگ زمینه‌ی ظرف باشد و صافکاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرار داده شده و جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلمزنی تاب برداشته و فرورفتگی و برآمدگی پیدا کرده انجام می‌پذیرد.
پس از صافکاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت به کارگاه پرداخت‌کاری برده می‌شود و به وسیله‌ی فرچه با صابون تمیز و پرداخت می‌شود و بعد از آن از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می‌شود. تا حدود بیست سال قبل کار، پرداخت تماما با دست صورت می‌گرفته است ولی در حال حاضر به وسیله‌ی دستگاه فرچه نیز انجام می‌شود.
مرحله‌ی نهایی و تکمیلی کار، سیاه‌کاری است که در کارگاه قلمزنی انجام می‌شود. به این ترتیب که سطوح قلمزنی شده را به وسیله‌ی مخلوطی از دوده و واکس می‌پوشانند به نحوی که کلیه‌ی قسمت‌های فرورفته از این مخلوط پر شود. سپس سطح کار را به وسیله‌ی قطعاتی از پارچه پاک کرده و صیقل می‌دهند لذا کلیه‌ی جزئیات قلم خورده و فرورفته به رنگ سیاه و قسمت‌های برجسته به رنگ اصلی ظرف در می‌آید که البته این امر موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و در نتیجه زیبایی بیشتر محصول می‌شود.
در حال حاضر علاوه بر اصفهان که قلمزنی مس و برنج در آن از رونق فوق‌العاده‌ای برخوردار است در شهرهای تهران، طبس و کرمانشاه نیز قلمزنی روی مس تا حدودی مرسوم و متداول است.
ساخت و قلمزنی نقره
تهیه و ساخت اشیاء نقره‌ای و قلمزنی روی آن‌ها از گذشته‌های بسیار دور در ایران رواج داشته و در حال حاضر نیز در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران گروه‌هایی از هنرمندان مشغول به کار در این زمینه هستند.
ویژگی تولید محصولات نقره‌ای و قلمزنی نقره در شهرهای مورد اشاره به شرح زیر است:
شیراز
شیراز از قدیم مرکز عمده‌ی نقره‌سازی و قلمزنی روی نقره بوده است ولی کاهش تعداد صنعتگران همراه با گرانی نقره از رونق این رشته در حال حاضر کاسته است. در کارگاه‌های قلمزنی معمولا صنعتگران ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی می‌کنند. معمولا قلم را نیز خود صنعتگران می‌سازند.
اصفهان
نقره‌سازی و قلمزنی نقره در اصفهان مانند دیگر صنایع دستی رایج در شهر مذکور دارای پیشینه‌ی تاریخی و رونقی چشمگیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیشتر و طبعا میزان تولید هم بالاتر است.
تبریز
اگرچه صنعت نقره‌سازی در تبریز از سابقه‌ای طولانی برخوردار است ولی در حال حاضر رونق گذشته را ندارد که علت اصلی آن را باید کمبود صنعتگران نقره‌کار، افزایش دستمزدها و گرانی بهای نقره دانست.
قلمزنی فرآورده‌های نقره در دو مرحله و در دو کارگاه مجزا از هم صورت می‌گیرد:
- کارگاه ساخت
- کارگاه قلمزنی
ساخت محصولات نقره‌ای
ماده‌ی اولیه‌ی مورد نیاز هنرمندان نقره‌کار عبارت از نقره با عیار ۸۴ است که به صورت ورق، سکه‌های نقره و اشیاء قدیمی در دسترس قرار دارد. ابتدا نقره را ذوب کرده و به صورت شمش در می‌آورند. با نورد این شمش‌ها را به ورق‌های نقره تبدیل می‌کنند و سپس با قیچی آن‌ها را به اندازه‌های دلخواه بریده و لحیم می‌کنند و با چکش آن را به شکل دلخواه در می‌آورند. اشیاء ساخته شده در این کارگاه‌ها عبارت‌اند از سرویس چایخوری، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه، قندان، قاب عکس و…
قلمزنی محصولات نقره
پس از ساخت محصول نقره‌ای آن را به کارگاه قلمزنی می‌برند. در کارگاه قلمزنی ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی می‌کنند که قلم‌ها معمولا به وسیله‌ی خود صنعتگران ساخته شده است. بعد از قلمزنی برای پرداخت و صیقل دادن بار دیگر فرآورده را به کارگاه بازگردانده و پس از این مرحله آن را به متقاضی عرضه می‌کنند.
وسایل کار نقره‌کاران و قلم‌زنان نقره شامل انواع سوهان، قیچی، مته، قالب، قلم‌های فلزی، اره‌ی کمانی، انواع مختلف چکش، سندان، پرگار، میز چوبی، انواع گیره و چرخ پرداخت است و شیوه‌ی کار نیز همان است که در مورد ساخت و قلمزنی مس و برنج گفته شد.
قلمزنی – تاریخچه و نحوه ساخت
پیشینه قلمزنی به زمان سکاها یا سیت‌ها نسبت داده می‌شود که نژاد آریایی داشتند دوره پیش از تاریخ
پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شیء باشد که بر روی آن قلمزنی، چکش کاری و یا حکاکی شده‌است، اطلاع دقیقی در دست نیست.کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد می‌رسد .
در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد ، هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته‌است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در۱۳۳۵ ه.ش کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده‌است و آثار با ارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آن‌ها جام‌های طلای مارلیک است.
نمونه‌ای از هنر قلم زنی ایرانی که یک جام بزرگ پایه دار مسی است ، در ورودی سازمان مالکیت‌های معنوی WIPO در سوئیس قرار دارد.
نحوه ساخت
قلمزنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلمزنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که از ظرافت بالایی برخوردار است.
امروزه برای قلمزنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس مس یا نقره است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند. پس از ایجاد نقش‌ها، قیر را جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خط‌هایی تیره و مشخص دیده می‌شود.
