دانشنامه یا دایره‌المعارف برابر نهاده اصطلاح Encyclopaedia است که خود برگرفته از اصطلاح یونانی enkyklios paideia به معنای آموزش فراگیر است، و در اصل بر مباحثی چون دستور زبان، معانی و بیان، موسیقی، ریاضیات، فلسفه، اخترشناسی، و تربیت بدنی دلالت دارد. این مفهوم به پیدایش اندیشه گردآوری مواد آموزشی پیشرفته در اثری واحد انجامید که در آن روابط و درونمایه هنرها و علوم گوناگون تشریح می‌شود. در گذشته‌ای دور، تلاش‌هایی برای تهیه آثاری از این نوع به عمل آمد و در زبان انگلیسی سرتوماس الیوت این اصطلاح را برای نخستین بار در اثری موسوم به «حاکم»[1] (1531)، رساله‌ای درباره تعلیم و تربیت، به کاربرد. در دایره‌المعارف‌های عمومی امروزی تلاش می‌شود که کلیه شاخه‌های دانش، معمولاً در مجموعه‌هایی چند جلدی، و امروزه بر صفحه‌های فشرده، ارائه گردد. بیشتر این دایره‌المعارف‌ها برای بزرگسالان طراحی می‌شود، اما دایره‌المعارف‌هایی خاص کودکان و نوجوانان نیز تدوین شده است. در دایره‌المعارف‌ها کوشش می‌شود که گزیده‌ای از اطلاعات جامع یا شاخه کوچکی از دانش با عمق بیشتر درج گردد. دایره‌المعارف‌های دیگری نیز از دیدگاه‌های خاص یا درباره جامعه یا فرهنگی خاص تدوین می‌شود.
تاریخچه
نخستین دایره‌المعارف‌ها به قصد مطالعه و بررسی مستمر و توسط فردی واحد تهیه می‌شد و به گونه‌ای فراهم می‌آمد که جنبه متن درسی داشته باشد، و بدین سبب با دایره‌المعارف امروزی، که عمدتاً به عنوان مرجع به کار می‌رود و حاصل کار گروهی است، متفاوت بود.
دایره‌المعارف در دنیای باستان
اگرچه گاه به ارسطو به منزله "پدر دایره‌المعارف" اشاره می‌شود، ظاهراً نخستین دایره‌المعارف به همت سپئوسیپوس (338 ق.م)، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پیش از میلاد گردآوری شد، که فقط قطعاتی از آن بازمانده است. نخستین دانشنامه‌نویس رومی، دانشمند سده اول، مارکوس ترنتیوس‌وارو[2] بود که دایره‌المعارفی در علوم انسانی با عنوان «آثار عتیق ربانی و انسانی»[3] شامل دستور زبان، جدل، فن بیان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسی، موسیقی، پزشکی، و معماری گرد آورد. این اثر نیز باقی نمانده است.
کهن‌ترین دایره‌المعارف کامل بازمانده، دایره‌المعارف «تاریخ طبیعی»[4] (حدود 79 میلادی) از پلینی است. مباحثی که در سی وهفت جلد این دایره‌المعارف به آنها پرداخته شده عبارتند از توصیف ریاضی و طبیعی جهان: انسان‌شناسی، گیاه‌شناسی، کشاورزی، جنگل‌داری، باغبانی، جانورشناسی، کانی‌شناسی، و کاربرد فلزات و سنگ‌های قیمتی در هنرها. این اثر حدود هزار و پانصد سال مورد توجّه مردم بود.
دایره‌المعارف‌های قرون وسطی و دوره رنسانس
حدود آغاز سده پنجم میلادی، مارتیانوس مینوس فلیکس کاپلا[5]، دانشمند و حقوقدان کارتاژی دایره‌المعارفی درباره علوم انسانی هفتگانه با عنوان «پیوند واژه‌شناسی و سخنوری»[6] نوشت که در قرون وسطی به عنوان کتاب درسی اعتبار بسیار داشت و به گونه‌ای گسترده به کار می‌رفت. این اثر شباهت چندانی با مفهوم امروزی دایره‌المعارف نداشت و اثری تمثیلی است که به نظم و نثر نوشته شده به وصف وصلت مریخ «سخنوری»[7] و "دوشیزه دانشمندی" به نام فیلولوجیا «واژه‌شناسی»[8] پرداخته است. چشمگیرترین جنبه این اثر بیان این نکته است که سیاره‌های مریخ و مشتری گِرد خورشید، و نه زمین، می‌گردند. نخستین دانشنامه مسیحی را که چندین سده مورد احترام بود، قدیس ایزیدور اشبیلی به سال 623 م. به نام «ریشه‌شناسی»[9] برای اسپانیایی‌های تازه مسیحی شده گرد آورد. این اثر به علومی چون پزشکی، جانورشناسی، زمین‌شناسی، چهره‌های تورات، دستور زبان، جنگ، بازی‌ها، کشتی‌ها، و بناها می‌پردازد و برحسب حروف الفبا تنظیم شده است. در سده نهم، کتاب ایزیدور در بیست و دو جلد و 325 فصل بازآرایی شد و رابانوس ماروس[10]، اسقف اعظم مینز، به ویرایش آن پرداخت. در این بازآرایی، کتاب با نام خداوند و فرشتگان آغاز شده است که مدت‌ها شیوه سنتی و معتبر دایره‌المعارف‌نویسی باقی ماند. رابانوس به سال 847 اثر خود را به لویی دوم، پادشاه آلمان، تقدیم کرد؛ این اثر نخستین بار با عنوان «درباره جهان»[11] در 1473 به چاپ رسید.
مهم‌ترین دایره‌المعارف کهن «آیینه بزرگ»[12]، گردآوری وَنسان بووِه‌ای[13]، یکی از اعضای فرقه دومینیکن، در سده سیزدهم بود. این اثر که علوم زمان را در برداشت دارای چهار قسمت (یا آیینه) و هشتاد کتاب بود که توسط 450 دانشمند یونانی، عبری، و رومی تهیه شده بود. در 1481، این اثر ترجمه شد و ویلیام کاکستون با عنوان «آینه جهان»[14] آن را منتشر کرد. این اثر، بیش از هر اثر دیگری در سده‌های میانه، علاقه به ادبیات کلاسیک را برانگیخت.
پس از ونسان دانشنامه‌نویسان آثار خود را برای گروه گسترده‌تری از خوانندگان تهیه کردند و فقط دنیای محدود جوامع مذهبی لاتینی را در نظر نداشتند. برونتو لاتینی[15]، دوست و مشاور دانته، هنگام تبعید در فرانسه، به نگارش «گنجنامه‌ها»[16]، 1260-1267 م. همت گماشت. به این ترتیب، نخستین گام‌های انفصال از سنت لاتینی‌نویسی برداشته شد. برونتو می‌خواست کتابش مورد استفاده طبقات تجارت پیشه و فرهیختگان ایتالیا واقع شود؛ لذا زبان فرانسه را که زبان مشترک آنان بود به کار برد.در 1559، «دایره‌المعارف، یا شناخت رشته‌های معارف...»[17] اثر پُل پائول اسکالیش، نویسنده آلمانی منتشر شد؛ وی نخستین کسی بود که کلمه "encyclopaedia" را در عنوان تألیف دایره‌المعارفی خود به کار برد.
سیاستمدار و فیلسوف انگلیسی، فرانسیس بیکن، طرح «احیاء کبیر»[18] خویش را پیشنهاد کرد. این کار، گرچه دانش انسانی را هرگز تکمیل نکرد، نخستین تلاش روشمند و دارای طرح فلسفی اصیل بود. در اواخر قرن هفدهم، نگارش به زبان‌های بومی رواج یافت. دایره‌المعارف‌های عمده این دوره عبارتند از «فرهنگ بزرگ تاریخی»[19] لویی مورری[20] و «فرهنگ هنرها و علوم»[21] توماس کورنی[22] (1694).
آثار عصر روشنگری
نوع جدید دایره‌المعارف تا حد زیادی حاصل حرکتی فرهنگی موسوم به روشنگری و میل به تهیه و عرضه جهانی این گونه آثار بود. در برخی آثار، شیوه تنظیم مطالب بر حسب موضوع بود، که بویژه در آثار بی‌شمار قرن هجدهم و نوزدهم آلمان که بر پایه مکاتب فلسفی مبتنی بر اندیشه‌های فیلسوفان آلمانی، هگل، امانوئل کانت[23]، و کریستیان وولف[24] استوار بود کاملاً مشهود است. این آثار عبارتند از «درسنامه مطالعات علمی»[25] (1792) از یوهان یواخیم اشنبرگ[26]، «تلاشی در تدوین دایره‌المعارف منظم علم»[27]، (1798-1796) از ویلهلم تروگات کروگ[28] و «دایره‌المعارف دانش فلسفی»[29] (1817) از هگل، و «دایره‌المعارف» افرایم چمبرز[30]، یا «فرهنگ جهانی هنرها و علوم»[31] (1728) که «دایره‌المعارف بزرگ یا لغتنامه مستدل علوم، فنون و پیشه‌ها»[32] (1765-1751) گردآوری دالامبر[33] و دنی دیدرو[34] در سی و پنج جلد بر منبای آن شکل گرفت. اما، به طور کلی، نظم موضوعی کنار گذاشته شد و جای خود را به شیوه امروزی و همه پسند، یعنی نظم الفبایی براساس کلمات، نام‌ها، یا موضوع‌های خاص داد. بدین سیاق، شکل ظاهری دایره‌المعارف شبیه واژه‌نامه شد و به همین دلیل، لغتنامه‌ها نیز به عنوان آثار دایره‌المعارفی تلقی شدند.
دایره‌المعارف‌های واژه‌نامه‌ای
نخستین دایره‌المعارف برجسته واژه‌نامه‌وار «فرهنگ بزرگ تاریخی، یا گلچین تاریخ مقدس و دنیوی»[35] (1674) اثر کشیش و دانشمند فرانسوی لویی مورری است، این دانشنامه ـ که به ویژه از حیث مطالب جغرافیایی و شرح احوال نامداران غنی بود ـ با حسن استقبال روبه‌رو شد و تا سال 1691 شش بار به چاپ رسید؛ و به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی، و ایتالیایی ترجمه گردید. از جمله کسانی که کار تصحیح و اصلاح افتادگی‌های اثر مورری را برعهده گرفت، فیلسوف و منتقد فرانسوی پیربایله[36] بود که «فرهنگ انتقادی و تاریخی»[37] او (دو جلد، 1694-1697) مشهورترین کار دایره‌المعارفی قرن هفدهم است. این اثر چندین بار ترجمه و منتشر شد و جایگاهی ماندگار در تاریخ ادبیات و واژه‌شناسی یافت، و دلیل آن سادگی و روشنی سبک این اثر بود.
در انگلستان، جان هریس[38] روش واژه‌نامه‌ای را دنبال کرد و به گردآوری «لغتنامه فنی» یا «واژه‌نامه جهانی انگلیسی هنرها و علوم»[39] پرداخت و نه تنها اصطلاح‌های هنر، بلکه خود هنرها را شرح داد و اثر را نخست در یک جلد (1704) و ویرایش دوم را در دو جلد (1708-1710) منتشر ساخت. به طور کلی، این اثر از نخستین دایره‌المعارف‌های زبان انگلیسی است که با نظم الفبایی تهیه شده است. "انجمن نجبا"[40] ذیلی بر آن نوشت و منتشر ساخت و مطالب آن را گسترش داد تا موضوع‌های رایج را دربرگیرد. در این اثر از نمودار و سایر تصاویر نیز استفاده شده است. لغتنامه اصلاح شده هریس مدت‌ها مورد استفاده همگان بود. در آلمان، یوهان جکوب هوفمان[41] به گردآوری «لغتنامه جهانی»[42] (چهار جلد، 1677-1683) پرداخت. لغتنامه‌های ویراسته یوهان هابنر[43] در 1704 و 1712 نیز قابل ذکر است. این آثار حاصل اندیشه‌های اندیشمندان بسیاری بود و نخستین کار گروهی منظم به شمار می‌رود که ویژگی دایره‌المعارف‌های امروزی را داراست. اثری انگلیسی به کوشش افرایم چمبرز «دایره‌المعارف، یا فرهنگ جهانی هنرها و علوم »شامل توصیف اصطلاح‌ها و شرح مطالب مربوط به هنرهای متعدد و علوم، گردآوری معتبرترین پدیدآورندگان، در دو جلد (1728) کاری جامع‌تر از لغتنامه هریس است. استفاده منظم از ارجاع‌های متقابل، خواننده را قادر می‌سازد تا موضوع‌های مرتبط را با هم بنگرد. این کار، اثری ارزشمند به شمار می‌آید. در زمان حیات چمبرز، این دایره‌المعارف بارها ویرایش شد. چمبرز را پدر دانشنامه‌های نوین دانسته‌اند.
ابراهام ریس[44] در سال 1778 و بار دیگر در 1781، 1786 کار چمبرز را ویرایش کرد و سرانجام آن را به صورت دایره‌المعارفی نو و ارزشمند (45 جلد، 1802-1820) روانه بازار ساخت. این اثر بر ادبیات قاره اروپا و متون مشابه نیز اثر نهاد. ترجمه دایره‌المعارف اصلی، در ونیز منتشر شد (نُه جلد، 1748-1749) و نخستین دایره‌المعارف گردآوری شده ایتالیایی بود.
دایره‌المعارف دیدرو
ترجمه فرانسوی دایره‌المعارف چمبرز «دایره‌المعارف یا لغتنامه مستدل علوم، فنون، و پیشه‌ها»[45] را که معمولاً "دایره‌المعارف" خوانده می‌شود، بنیان نهاد. کار بازنگری ترجمه دایره‌المعارف چمبرز به دایره‌المعارف‌نویس، فیلسوف و نمایشنامه‌نویس فرانسوی، دنی دیدرو سپرده شد و با نظارتِ وی به کاری سترگ و ابتکاری تبدیل شد. گروه بزرگی از نخبگان برجسته عصر، از جمله ژان لورون دالامبر ریاضی‌دان و فیلسوف، که کار ویرایش مقاله‌های ریاضی را برعهده داشت و پیشگفتار مشهور کتاب را نوشت؛ ژان ژاک روسو فیلسوف، و لویی ژان مری دبنتون[46]، دانشمند مشهور، در این طرح با وی همکاری داشتند. بخش بزرگی از کار برعهده خود دیدرو بود که مقاله‌های مربوط به هنرها و پیشه‌ها و تاریخ و فلسفه باستان را نگاشت. افزون بر این، بازنگری کلی و هماهنگی مطالب دیگران را نیز برعهده گرفت. این اثر، از نظر شکل، اساساً نوعی فرهنگ دایره‌المعارفی بود که هم واژه‌های رایج زبان و اسامی خاص را در برداشت و هم تعریف آنها، اغلب موارد، با تفسیرهای دایره‌المعارفی همراه بود.
همکاران یا مروّجان آراء این اثر به اصحاب دایره‌المعارف مشهور بودند که بر فلسفه اجتماعی معیّن و نهضتی مشخص تأکید داشتند. این دایره‌المعارف در سال‌های 1751 تا 1772 در بیست و هشت جلد، که یازده جلد آن دارای لوحه‌هایی بود، منتشر شد. در سال 1780 بیش از دویست لوحه به عنوان ذیل با فهرستی تحلیلی در دو جلد به بازار آمد. در پی آن ویرایش‌های متعددی منتشر گردید.
دایره‌المعارف تک نگاشتی
با اهمیت یافتن دایره‌المعارف فرهنگ‌وار، تلاش شد دایره‌المعارف تک نگاشتی شامل کل دانش بشری منتشر شود، که نمونه بارز آن «دایره‌المعارف بریتانیکا» است که نخست در یکصد قسمت هفتگی از 1768 تا 1771 در ادینبورگ انتشار یافت. این اثر بعدها در سه جلد با قطع رحلی چاپ شد. این اثر رساله‌ها و مقاله‌هایی بلند داشت، اما تعریف‌های فنی و دیگر اصطلاح‌ها نیز به ترتیب الفبایی در آن آمده بود. این ویژگی کلی در تمام ویرایش‌های بعدی، از قرن هجدهم به بعد، حفظ گردید. امریکاییان، در سال 1920، این دایره‌المعارف را خریدند.
نمونه اعلای دایره‌المعارف تک نگاشتی «دایره‌المعارف جهانی علوم و هنرها»[47]، با تنظیمی الفبایی ویرایش یوهان ساموئل ارش[48] و یوهان گوتفرید گروبر[49]، است که گاه مقاله‌هایی تا هزار صفحه داشت. نشر این دایره‌المعارف که به سال 1818 آغاز شد، با انتشار آخرین یا صدو شصت و هشتمین جلد آن به سال 1914 پایان یافت.
یکی از موفق‌ترین آثار مرجع قرن نوزدهم «واژه‌نامه گفتاری»[50] نشر 1796 و 1808 به کوشش لغت‌شناس آلمانی فردریش آرنولد بروکهاوس[51] بود. دهمین ویرایش این اثر که پس از 1928 به «بروکهاوس بزرگ»[52] مشهور شد، مبنای «دایره‌المعارف امریکانا »(1883-1829) قرار گرفت. در انگلستان، رابرت چمبرز و برادرش با الهام از "بریتانیکا" «دایره‌المعارف چمبرز» را ـ که ربطی به اثر کلاسیک افرایم چمبرز نداشت ـ به سبک «واژه‌نامه گفتاری» تألیف کردند، که تا امروز دوام یافته است.
در اتحاد جماهیر شوروی (سابق) «دایره‌المعارف بزرگ شوروی» (بولشایا)[53] نخست بین سال‌های 1926 و 1947 در شصت و چهار جلد نشر یافت. ویرایش دوم این اثر، با تفسیری مارکسیستی ـ لنینیستی در مورد پدیده‌ها، در پنجاه و یک جلد بین سال‌های 1950 و 1958 به بازار آمد. هشت هزار دانشمند برای آن مقاله نوشته بودند و یک جلد کامل آن به اتحاد شوروی اختصاص داشت. ویرایش سوم سی جلدی آن از 1970 آغاز به انتشار کرد و در سال 1979 به پایان رسید و بیش از 100000 مدخل را پوشش می‌داد. ترجمه انگلیسی ویرایش سوم، در سی و دو جلد توسط شرکت انتشاراتی "مک میلان" به سال 1983 منتشر شد. از زمان فروپاشی کمونیسم، دانشمندان روسی تلاش‌هایی برای تهیه و انتشار آثار دایره‌المعارفی متفاوت کرده‌اند.
«دایره‌المعارف کانادایی» سه جلدی (ویرایش نخست، 1985) برای جایگزینی «دایره‌المعارف کانادیانا»[54] (ده جلد، یازدهمین ویرایش، 1975) طراحی شد و در سال 1988 در چهار جلد بازنگری گردید و گسترش یافت. این اثر، که دامنه شمول جامعی دارد، در عین حال بر مسائل کانادا تأکید می‌ورزد.
دایره‌المعارف نگاری در شرق
در طی قرون متمادی، دایره‌المعارف‌های بسیاری در چین تهیه شده است. بیشتر آنها بسیار طولانی و مفصل و شامل گلچین‌هایی از متون ادبی و تاریخی و سرگذشتنامه‌های برجسته‌ای است که برحسب رده‌بندی‌های مختلف تنظیم شده است. نخستین دایره‌المعارف شناخته شده «آینه امپراتور»[55] (حدود 220 میلادی) بود که اثری از آن برجای نمانده است؛ نخستین دایره‌المعارف نو به سال 1915 منتشر شد. در 1980، انتشار نخستین دایره‌المعارف چند جلدی چینی، یعنی «دایره‌المعارف بزرگ چین»[56]، با یک جلد درباره اخترشناسی، آغاز شد. سرانجام این دایره‌المعارف در هفتاد تا هشتاد جلد پیش‌بینی شده است. از سال 1980، انتشار متمّمی سالانه برای تکمیل مطالب دایره‌المعارف و در بردارنده آخرین اطلاعات رویدادهای چین آغاز شد.
در ژاپن، «دایره‌المعارف بزرگ ژاپن»[57] (ده جلد، 1908-1919) گرچه مشابه آثار نو اروپایی است، تا حد زیادی گلچینی از متون علمی به شمار می‌آید. «ژاپنیکا»[58](نوزده جلد، 1967-1972) منبع ارجاعی جامع‌تری است.
دایره‌المعارف‌های امریکایی
دانشنامه‌های نشر یافته در ایالات متحده، و در سده‌های نوزدهم و بیستم، شامل آثار مرجع کلی به صورت‌های مختلف بود که برای عامه خوانندگان، به ویژه کودکان، منتشر شد. دایره‌المعارف امریکانا را در اصل ناشر امریکایی ـ آلمانی فرانسیس لیبر در 1829 آغاز کرد. از دیگر دایره‌المعارف‌های عمومی می‌توان به: «دایره‌المعارف کلمبیا»[59] (یک جلد: ویرایش نخست، 1935؛ ویرایش پنجم، 1993)، «دایره‌المعارف کولیر»[60] (24 جلد: ویرایش نخست، 1949-1951) و «دایره‌المعارف بین‌المللی»[61] (20 جلد: ویرایش نخست، 1963) اشاره کرد.
چهاردهمین ویرایش دایره‌المعارف بریتانیکا (1929) سراسر بازنگری گردید و در بیست و چهار جلد منتشر شد. در 1974، ویرایش تازه‌ای (ویرایش پانزدهم، 30 جلدی) از آن، با عنوان «دایره‌المعارف نوین بریتانیکا»[62] نشر یافت. ساختار ویرایش اخیر عبارت است از یک جلد پروپدیا، شامل سرفصل "دایره دانش‌نو"، ده جلد میکروپدیا با شناسه‌های دارای منابع ارجاع سریع، و نوزده جلد ماکروپدیا شامل مقاله‌های طولانی‌تر که "دانش ژرفی" در مقاله‌ها ارائه می‌کند. این اثر که در سال 1985 بازنگری شد دارای سی و دو جلد است که دارای دو جلد نمایه، یک جلد پروپدیا، دوازده جلد میکروپدیا، و هفده جلد ماکروپدیا است.
دایره‌المعارف‌های نوجوانان
دایره‌المعارف‌های مشهور کودکان عبارتند از «دایره‌المعارف جهانی»[63] (22 جلد: نخستین ویرایش، 1917)، «دایره‌المعارف مصور کامپتون»[64] (15 جلد: نخستین ویرایش، 1922) که بعدها تبدیل به دایره‌المعارفی بیست و چهار جلدی شد؛ و «دایره‌المعارف کودکان آکسفورد»[65] (7 جلد: 1981) که برای نابینایان به خط بریل نیز در آمد.
دایره‌المعارف غیرچاپی
در دهه 1980، انتشار دایره‌المعارف به شکل الکترونیکی و صفحه‌های نوری رواج یافت. در اوایل دهه 1980، «دایره‌المعارف دانشگاهی امریکا»[66]، نشر گرولیه به صورت پیوسته منتشر شد. کاربران رایانه در سراسر جهان به این دایره‌المعارف و نظایر آن، با استفاده از دستگاه مودم و به یاری خط تلفن دسترسی دارند.
در این دهه، دایره‌المعارف به صورت لوح فشرده در دسترس قرار گرفت. گرولیه در 1985 نخستین دایره‌المعارف لوح فشرده را تولید کرد. «دایره‌المعارف چند رسانه‌ای کامپتون»[67] در سال 1989 به صورت لوح فشرده به بازار آمد که صدا، تصویر، نقاشی متحرک و متن را یکپارچه می‌سازد. در 1993، شرکت میکروسافت، دایره‌المعارف چندرسانه‌ای انکارتا[68] را بر لوح فشرده منتشر کرد. ویرایش مستقل انکارتا، در سال 1995 گسترش یافت.
پی نوشت:
[1] Governour
[2] Marcus Terentius Varro
[3] Rerum Humanarum et Divinarum Antiquitates
[4] Historia Naturalis
[5] Martianus Minneus Felix Capella
[6] The Marriage of Philology and Mercury
[7] Mercury
[8] Philologia (philology(
[9] Etymologiarum, seu Originum Libri
[10] Rabanus Mourus
[11] De Universo
[12] Speculum Majus (Great Mirror(
[13] Vincent of Beauvais
[14] Myrrour of the Worlde
[15] Brunetto Latini
[16] Treasure books
[17] Epcyclopaedia seu, Orbis Disciplinarum, TumSacrarum Quam Prophanum epistemon
[18] Instauration Maqna
[19] Grand Dictionnaire Historique
[20] Louis Moréri
[21] Dictionnaire des Arts et des Sciences
[22] Thomas Corneille
[23] Immanual Kant
[24] Christian Wolff
[25] Textbook of Seientific Studies
[26] Johann Joachim Eschenburg
[27] Versucheiner Systematischen Encyclopadieder
[28] Wilhelm Traugott Krug
[29] EncyclopÌdie der Philosophischen Wissenschaften
[30] Ephraim Chamber᾽s cyclopedia
[31] Universal Dictionary of Arts and sciences
[32] Great Encyclopédie ou Dictiomaire Raisomé desScience, des Arts, et des Métiers
[33] d᾽Alembert
[34] Denis Didrot
[35] Le Grand Dictionnaire Historique, ou MélangeCurieuxcle l᾽Histoire Sacrée et Profane
[36] Pierre Bayle
[37] Dictionnaire Historique et Critique
[38] John Harris
[39] Lexicon Technicum: or an Universal EnglishDictionary of Arts and Sciences
[40] Society of Gentlemen
[41] Johann Jacob Hoffmann
[42] Lexicon Universale
[43] Johan Hϋbner
[44] Abraham Rees
[45] Encyclopedia or Systematic Dictionary of Sciences,Arts and Trades
[46] Louis Jean Marie Daubenton
[47] Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften undKϋnste
[48] Johann Samuel Ersch
[49] Johann Gottfried Gruber
[50] Konversations - Lexikon
[51] Friedrisch Arnold Brockhaus
[52] Der Grosse Brockhaus
[53] Great Soviet Encyclopedia (130l᾽shaia SovetskayaEntsiklopediia)
[54] Encyclopedie Canadiana
[55] Emperor᾽s Mirror
[56] Greater Encyclopedia of China
[57] Great Japanese Enayclopedia
[58] Japanica
[59] Columbia Encyclopedia
[60] Collier Encyclopedia
[61] Encyclopedia International
[62] The New Encyclopaedia Britanica
[63] World Book Encyclopedia
[64] Compton᾽s Pictured Encyclopedia
[65] Oxford Children᾽s Encyclopedia
[66] Academic American Encyclopedia
[67] Compton᾽s Multi Media Encyclopedia
[68] Encarta
● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka ترجمه اسدالله آزاد
تاریخچه
نخستین دایره‌المعارف‌ها به قصد مطالعه و بررسی مستمر و توسط فردی واحد تهیه می‌شد و به گونه‌ای فراهم می‌آمد که جنبه متن درسی داشته باشد، و بدین سبب با دایره‌المعارف امروزی، که عمدتاً به عنوان مرجع به کار می‌رود و حاصل کار گروهی است، متفاوت بود.
دایره‌المعارف در دنیای باستان
اگرچه گاه به ارسطو به منزله "پدر دایره‌المعارف" اشاره می‌شود، ظاهراً نخستین دایره‌المعارف به همت سپئوسیپوس (338 ق.م)، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پیش از میلاد گردآوری شد، که فقط قطعاتی از آن بازمانده است. نخستین دانشنامه‌نویس رومی، دانشمند سده اول، مارکوس ترنتیوس‌وارو[2] بود که دایره‌المعارفی در علوم انسانی با عنوان «آثار عتیق ربانی و انسانی»[3] شامل دستور زبان، جدل، فن بیان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسی، موسیقی، پزشکی، و معماری گرد آورد. این اثر نیز باقی نمانده است.
کهن‌ترین دایره‌المعارف کامل بازمانده، دایره‌المعارف «تاریخ طبیعی»[4] (حدود 79 میلادی) از پلینی است. مباحثی که در سی وهفت جلد این دایره‌المعارف به آنها پرداخته شده عبارتند از توصیف ریاضی و طبیعی جهان: انسان‌شناسی، گیاه‌شناسی، کشاورزی، جنگل‌داری، باغبانی، جانورشناسی، کانی‌شناسی، و کاربرد فلزات و سنگ‌های قیمتی در هنرها. این اثر حدود هزار و پانصد سال مورد توجّه مردم بود.
دایره‌المعارف‌های قرون وسطی و دوره رنسانس
حدود آغاز سده پنجم میلادی، مارتیانوس مینوس فلیکس کاپلا[5]، دانشمند و حقوقدان کارتاژی دایره‌المعارفی درباره علوم انسانی هفتگانه با عنوان «پیوند واژه‌شناسی و سخنوری»[6] نوشت که در قرون وسطی به عنوان کتاب درسی اعتبار بسیار داشت و به گونه‌ای گسترده به کار می‌رفت. این اثر شباهت چندانی با مفهوم امروزی دایره‌المعارف نداشت و اثری تمثیلی است که به نظم و نثر نوشته شده به وصف وصلت مریخ «سخنوری»[7] و "دوشیزه دانشمندی" به نام فیلولوجیا «واژه‌شناسی»[8] پرداخته است. چشمگیرترین جنبه این اثر بیان این نکته است که سیاره‌های مریخ و مشتری گِرد خورشید، و نه زمین، می‌گردند. نخستین دانشنامه مسیحی را که چندین سده مورد احترام بود، قدیس ایزیدور اشبیلی به سال 623 م. به نام «ریشه‌شناسی»[9] برای اسپانیایی‌های تازه مسیحی شده گرد آورد. این اثر به علومی چون پزشکی، جانورشناسی، زمین‌شناسی، چهره‌های تورات، دستور زبان، جنگ، بازی‌ها، کشتی‌ها، و بناها می‌پردازد و برحسب حروف الفبا تنظیم شده است. در سده نهم، کتاب ایزیدور در بیست و دو جلد و 325 فصل بازآرایی شد و رابانوس ماروس[10]، اسقف اعظم مینز، به ویرایش آن پرداخت. در این بازآرایی، کتاب با نام خداوند و فرشتگان آغاز شده است که مدت‌ها شیوه سنتی و معتبر دایره‌المعارف‌نویسی باقی ماند. رابانوس به سال 847 اثر خود را به لویی دوم، پادشاه آلمان، تقدیم کرد؛ این اثر نخستین بار با عنوان «درباره جهان»[11] در 1473 به چاپ رسید.
مهم‌ترین دایره‌المعارف کهن «آیینه بزرگ»[12]، گردآوری وَنسان بووِه‌ای[13]، یکی از اعضای فرقه دومینیکن، در سده سیزدهم بود. این اثر که علوم زمان را در برداشت دارای چهار قسمت (یا آیینه) و هشتاد کتاب بود که توسط 450 دانشمند یونانی، عبری، و رومی تهیه شده بود. در 1481، این اثر ترجمه شد و ویلیام کاکستون با عنوان «آینه جهان»[14] آن را منتشر کرد. این اثر، بیش از هر اثر دیگری در سده‌های میانه، علاقه به ادبیات کلاسیک را برانگیخت.
پس از ونسان دانشنامه‌نویسان آثار خود را برای گروه گسترده‌تری از خوانندگان تهیه کردند و فقط دنیای محدود جوامع مذهبی لاتینی را در نظر نداشتند. برونتو لاتینی[15]، دوست و مشاور دانته، هنگام تبعید در فرانسه، به نگارش «گنجنامه‌ها»[16]، 1260-1267 م. همت گماشت. به این ترتیب، نخستین گام‌های انفصال از سنت لاتینی‌نویسی برداشته شد. برونتو می‌خواست کتابش مورد استفاده طبقات تجارت پیشه و فرهیختگان ایتالیا واقع شود؛ لذا زبان فرانسه را که زبان مشترک آنان بود به کار برد.در 1559، «دایره‌المعارف، یا شناخت رشته‌های معارف...»[17] اثر پُل پائول اسکالیش، نویسنده آلمانی منتشر شد؛ وی نخستین کسی بود که کلمه "encyclopaedia" را در عنوان تألیف دایره‌المعارفی خود به کار برد.
سیاستمدار و فیلسوف انگلیسی، فرانسیس بیکن، طرح «احیاء کبیر»[18] خویش را پیشنهاد کرد. این کار، گرچه دانش انسانی را هرگز تکمیل نکرد، نخستین تلاش روشمند و دارای طرح فلسفی اصیل بود. در اواخر قرن هفدهم، نگارش به زبان‌های بومی رواج یافت. دایره‌المعارف‌های عمده این دوره عبارتند از «فرهنگ بزرگ تاریخی»[19] لویی مورری[20] و «فرهنگ هنرها و علوم»[21] توماس کورنی[22] (1694).
آثار عصر روشنگری
نوع جدید دایره‌المعارف تا حد زیادی حاصل حرکتی فرهنگی موسوم به روشنگری و میل به تهیه و عرضه جهانی این گونه آثار بود. در برخی آثار، شیوه تنظیم مطالب بر حسب موضوع بود، که بویژه در آثار بی‌شمار قرن هجدهم و نوزدهم آلمان که بر پایه مکاتب فلسفی مبتنی بر اندیشه‌های فیلسوفان آلمانی، هگل، امانوئل کانت[23]، و کریستیان وولف[24] استوار بود کاملاً مشهود است. این آثار عبارتند از «درسنامه مطالعات علمی»[25] (1792) از یوهان یواخیم اشنبرگ[26]، «تلاشی در تدوین دایره‌المعارف منظم علم»[27]، (1798-1796) از ویلهلم تروگات کروگ[28] و «دایره‌المعارف دانش فلسفی»[29] (1817) از هگل، و «دایره‌المعارف» افرایم چمبرز[30]، یا «فرهنگ جهانی هنرها و علوم»[31] (1728) که «دایره‌المعارف بزرگ یا لغتنامه مستدل علوم، فنون و پیشه‌ها»[32] (1765-1751) گردآوری دالامبر[33] و دنی دیدرو[34] در سی و پنج جلد بر منبای آن شکل گرفت. اما، به طور کلی، نظم موضوعی کنار گذاشته شد و جای خود را به شیوه امروزی و همه پسند، یعنی نظم الفبایی براساس کلمات، نام‌ها، یا موضوع‌های خاص داد. بدین سیاق، شکل ظاهری دایره‌المعارف شبیه واژه‌نامه شد و به همین دلیل، لغتنامه‌ها نیز به عنوان آثار دایره‌المعارفی تلقی شدند.
دایره‌المعارف‌های واژه‌نامه‌ای
نخستین دایره‌المعارف برجسته واژه‌نامه‌وار «فرهنگ بزرگ تاریخی، یا گلچین تاریخ مقدس و دنیوی»[35] (1674) اثر کشیش و دانشمند فرانسوی لویی مورری است، این دانشنامه ـ که به ویژه از حیث مطالب جغرافیایی و شرح احوال نامداران غنی بود ـ با حسن استقبال روبه‌رو شد و تا سال 1691 شش بار به چاپ رسید؛ و به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی، و ایتالیایی ترجمه گردید. از جمله کسانی که کار تصحیح و اصلاح افتادگی‌های اثر مورری را برعهده گرفت، فیلسوف و منتقد فرانسوی پیربایله[36] بود که «فرهنگ انتقادی و تاریخی»[37] او (دو جلد، 1694-1697) مشهورترین کار دایره‌المعارفی قرن هفدهم است. این اثر چندین بار ترجمه و منتشر شد و جایگاهی ماندگار در تاریخ ادبیات و واژه‌شناسی یافت، و دلیل آن سادگی و روشنی سبک این اثر بود.
در انگلستان، جان هریس[38] روش واژه‌نامه‌ای را دنبال کرد و به گردآوری «لغتنامه فنی» یا «واژه‌نامه جهانی انگلیسی هنرها و علوم»[39] پرداخت و نه تنها اصطلاح‌های هنر، بلکه خود هنرها را شرح داد و اثر را نخست در یک جلد (1704) و ویرایش دوم را در دو جلد (1708-1710) منتشر ساخت. به طور کلی، این اثر از نخستین دایره‌المعارف‌های زبان انگلیسی است که با نظم الفبایی تهیه شده است. "انجمن نجبا"[40] ذیلی بر آن نوشت و منتشر ساخت و مطالب آن را گسترش داد تا موضوع‌های رایج را دربرگیرد. در این اثر از نمودار و سایر تصاویر نیز استفاده شده است. لغتنامه اصلاح شده هریس مدت‌ها مورد استفاده همگان بود. در آلمان، یوهان جکوب هوفمان[41] به گردآوری «لغتنامه جهانی»[42] (چهار جلد، 1677-1683) پرداخت. لغتنامه‌های ویراسته یوهان هابنر[43] در 1704 و 1712 نیز قابل ذکر است. این آثار حاصل اندیشه‌های اندیشمندان بسیاری بود و نخستین کار گروهی منظم به شمار می‌رود که ویژگی دایره‌المعارف‌های امروزی را داراست. اثری انگلیسی به کوشش افرایم چمبرز «دایره‌المعارف، یا فرهنگ جهانی هنرها و علوم »شامل توصیف اصطلاح‌ها و شرح مطالب مربوط به هنرهای متعدد و علوم، گردآوری معتبرترین پدیدآورندگان، در دو جلد (1728) کاری جامع‌تر از لغتنامه هریس است. استفاده منظم از ارجاع‌های متقابل، خواننده را قادر می‌سازد تا موضوع‌های مرتبط را با هم بنگرد. این کار، اثری ارزشمند به شمار می‌آید. در زمان حیات چمبرز، این دایره‌المعارف بارها ویرایش شد. چمبرز را پدر دانشنامه‌های نوین دانسته‌اند.
ابراهام ریس[44] در سال 1778 و بار دیگر در 1781، 1786 کار چمبرز را ویرایش کرد و سرانجام آن را به صورت دایره‌المعارفی نو و ارزشمند (45 جلد، 1802-1820) روانه بازار ساخت. این اثر بر ادبیات قاره اروپا و متون مشابه نیز اثر نهاد. ترجمه دایره‌المعارف اصلی، در ونیز منتشر شد (نُه جلد، 1748-1749) و نخستین دایره‌المعارف گردآوری شده ایتالیایی بود.
دایره‌المعارف دیدرو
ترجمه فرانسوی دایره‌المعارف چمبرز «دایره‌المعارف یا لغتنامه مستدل علوم، فنون، و پیشه‌ها»[45] را که معمولاً "دایره‌المعارف" خوانده می‌شود، بنیان نهاد. کار بازنگری ترجمه دایره‌المعارف چمبرز به دایره‌المعارف‌نویس، فیلسوف و نمایشنامه‌نویس فرانسوی، دنی دیدرو سپرده شد و با نظارتِ وی به کاری سترگ و ابتکاری تبدیل شد. گروه بزرگی از نخبگان برجسته عصر، از جمله ژان لورون دالامبر ریاضی‌دان و فیلسوف، که کار ویرایش مقاله‌های ریاضی را برعهده داشت و پیشگفتار مشهور کتاب را نوشت؛ ژان ژاک روسو فیلسوف، و لویی ژان مری دبنتون[46]، دانشمند مشهور، در این طرح با وی همکاری داشتند. بخش بزرگی از کار برعهده خود دیدرو بود که مقاله‌های مربوط به هنرها و پیشه‌ها و تاریخ و فلسفه باستان را نگاشت. افزون بر این، بازنگری کلی و هماهنگی مطالب دیگران را نیز برعهده گرفت. این اثر، از نظر شکل، اساساً نوعی فرهنگ دایره‌المعارفی بود که هم واژه‌های رایج زبان و اسامی خاص را در برداشت و هم تعریف آنها، اغلب موارد، با تفسیرهای دایره‌المعارفی همراه بود.
همکاران یا مروّجان آراء این اثر به اصحاب دایره‌المعارف مشهور بودند که بر فلسفه اجتماعی معیّن و نهضتی مشخص تأکید داشتند. این دایره‌المعارف در سال‌های 1751 تا 1772 در بیست و هشت جلد، که یازده جلد آن دارای لوحه‌هایی بود، منتشر شد. در سال 1780 بیش از دویست لوحه به عنوان ذیل با فهرستی تحلیلی در دو جلد به بازار آمد. در پی آن ویرایش‌های متعددی منتشر گردید.
دایره‌المعارف تک نگاشتی
با اهمیت یافتن دایره‌المعارف فرهنگ‌وار، تلاش شد دایره‌المعارف تک نگاشتی شامل کل دانش بشری منتشر شود، که نمونه بارز آن «دایره‌المعارف بریتانیکا» است که نخست در یکصد قسمت هفتگی از 1768 تا 1771 در ادینبورگ انتشار یافت. این اثر بعدها در سه جلد با قطع رحلی چاپ شد. این اثر رساله‌ها و مقاله‌هایی بلند داشت، اما تعریف‌های فنی و دیگر اصطلاح‌ها نیز به ترتیب الفبایی در آن آمده بود. این ویژگی کلی در تمام ویرایش‌های بعدی، از قرن هجدهم به بعد، حفظ گردید. امریکاییان، در سال 1920، این دایره‌المعارف را خریدند.
نمونه اعلای دایره‌المعارف تک نگاشتی «دایره‌المعارف جهانی علوم و هنرها»[47]، با تنظیمی الفبایی ویرایش یوهان ساموئل ارش[48] و یوهان گوتفرید گروبر[49]، است که گاه مقاله‌هایی تا هزار صفحه داشت. نشر این دایره‌المعارف که به سال 1818 آغاز شد، با انتشار آخرین یا صدو شصت و هشتمین جلد آن به سال 1914 پایان یافت.
یکی از موفق‌ترین آثار مرجع قرن نوزدهم «واژه‌نامه گفتاری»[50] نشر 1796 و 1808 به کوشش لغت‌شناس آلمانی فردریش آرنولد بروکهاوس[51] بود. دهمین ویرایش این اثر که پس از 1928 به «بروکهاوس بزرگ»[52] مشهور شد، مبنای «دایره‌المعارف امریکانا »(1883-1829) قرار گرفت. در انگلستان، رابرت چمبرز و برادرش با الهام از "بریتانیکا" «دایره‌المعارف چمبرز» را ـ که ربطی به اثر کلاسیک افرایم چمبرز نداشت ـ به سبک «واژه‌نامه گفتاری» تألیف کردند، که تا امروز دوام یافته است.
در اتحاد جماهیر شوروی (سابق) «دایره‌المعارف بزرگ شوروی» (بولشایا)[53] نخست بین سال‌های 1926 و 1947 در شصت و چهار جلد نشر یافت. ویرایش دوم این اثر، با تفسیری مارکسیستی ـ لنینیستی در مورد پدیده‌ها، در پنجاه و یک جلد بین سال‌های 1950 و 1958 به بازار آمد. هشت هزار دانشمند برای آن مقاله نوشته بودند و یک جلد کامل آن به اتحاد شوروی اختصاص داشت. ویرایش سوم سی جلدی آن از 1970 آغاز به انتشار کرد و در سال 1979 به پایان رسید و بیش از 100000 مدخل را پوشش می‌داد. ترجمه انگلیسی ویرایش سوم، در سی و دو جلد توسط شرکت انتشاراتی "مک میلان" به سال 1983 منتشر شد. از زمان فروپاشی کمونیسم، دانشمندان روسی تلاش‌هایی برای تهیه و انتشار آثار دایره‌المعارفی متفاوت کرده‌اند.
«دایره‌المعارف کانادایی» سه جلدی (ویرایش نخست، 1985) برای جایگزینی «دایره‌المعارف کانادیانا»[54] (ده جلد، یازدهمین ویرایش، 1975) طراحی شد و در سال 1988 در چهار جلد بازنگری گردید و گسترش یافت. این اثر، که دامنه شمول جامعی دارد، در عین حال بر مسائل کانادا تأکید می‌ورزد.
دایره‌المعارف نگاری در شرق
در طی قرون متمادی، دایره‌المعارف‌های بسیاری در چین تهیه شده است. بیشتر آنها بسیار طولانی و مفصل و شامل گلچین‌هایی از متون ادبی و تاریخی و سرگذشتنامه‌های برجسته‌ای است که برحسب رده‌بندی‌های مختلف تنظیم شده است. نخستین دایره‌المعارف شناخته شده «آینه امپراتور»[55] (حدود 220 میلادی) بود که اثری از آن برجای نمانده است؛ نخستین دایره‌المعارف نو به سال 1915 منتشر شد. در 1980، انتشار نخستین دایره‌المعارف چند جلدی چینی، یعنی «دایره‌المعارف بزرگ چین»[56]، با یک جلد درباره اخترشناسی، آغاز شد. سرانجام این دایره‌المعارف در هفتاد تا هشتاد جلد پیش‌بینی شده است. از سال 1980، انتشار متمّمی سالانه برای تکمیل مطالب دایره‌المعارف و در بردارنده آخرین اطلاعات رویدادهای چین آغاز شد.
در ژاپن، «دایره‌المعارف بزرگ ژاپن»[57] (ده جلد، 1908-1919) گرچه مشابه آثار نو اروپایی است، تا حد زیادی گلچینی از متون علمی به شمار می‌آید. «ژاپنیکا»[58](نوزده جلد، 1967-1972) منبع ارجاعی جامع‌تری است.
دایره‌المعارف‌های امریکایی
دانشنامه‌های نشر یافته در ایالات متحده، و در سده‌های نوزدهم و بیستم، شامل آثار مرجع کلی به صورت‌های مختلف بود که برای عامه خوانندگان، به ویژه کودکان، منتشر شد. دایره‌المعارف امریکانا را در اصل ناشر امریکایی ـ آلمانی فرانسیس لیبر در 1829 آغاز کرد. از دیگر دایره‌المعارف‌های عمومی می‌توان به: «دایره‌المعارف کلمبیا»[59] (یک جلد: ویرایش نخست، 1935؛ ویرایش پنجم، 1993)، «دایره‌المعارف کولیر»[60] (24 جلد: ویرایش نخست، 1949-1951) و «دایره‌المعارف بین‌المللی»[61] (20 جلد: ویرایش نخست، 1963) اشاره کرد.
چهاردهمین ویرایش دایره‌المعارف بریتانیکا (1929) سراسر بازنگری گردید و در بیست و چهار جلد منتشر شد. در 1974، ویرایش تازه‌ای (ویرایش پانزدهم، 30 جلدی) از آن، با عنوان «دایره‌المعارف نوین بریتانیکا»[62] نشر یافت. ساختار ویرایش اخیر عبارت است از یک جلد پروپدیا، شامل سرفصل "دایره دانش‌نو"، ده جلد میکروپدیا با شناسه‌های دارای منابع ارجاع سریع، و نوزده جلد ماکروپدیا شامل مقاله‌های طولانی‌تر که "دانش ژرفی" در مقاله‌ها ارائه می‌کند. این اثر که در سال 1985 بازنگری شد دارای سی و دو جلد است که دارای دو جلد نمایه، یک جلد پروپدیا، دوازده جلد میکروپدیا، و هفده جلد ماکروپدیا است.
دایره‌المعارف‌های نوجوانان
دایره‌المعارف‌های مشهور کودکان عبارتند از «دایره‌المعارف جهانی»[63] (22 جلد: نخستین ویرایش، 1917)، «دایره‌المعارف مصور کامپتون»[64] (15 جلد: نخستین ویرایش، 1922) که بعدها تبدیل به دایره‌المعارفی بیست و چهار جلدی شد؛ و «دایره‌المعارف کودکان آکسفورد»[65] (7 جلد: 1981) که برای نابینایان به خط بریل نیز در آمد.
دایره‌المعارف غیرچاپی
در دهه 1980، انتشار دایره‌المعارف به شکل الکترونیکی و صفحه‌های نوری رواج یافت. در اوایل دهه 1980، «دایره‌المعارف دانشگاهی امریکا»[66]، نشر گرولیه به صورت پیوسته منتشر شد. کاربران رایانه در سراسر جهان به این دایره‌المعارف و نظایر آن، با استفاده از دستگاه مودم و به یاری خط تلفن دسترسی دارند.
در این دهه، دایره‌المعارف به صورت لوح فشرده در دسترس قرار گرفت. گرولیه در 1985 نخستین دایره‌المعارف لوح فشرده را تولید کرد. «دایره‌المعارف چند رسانه‌ای کامپتون»[67] در سال 1989 به صورت لوح فشرده به بازار آمد که صدا، تصویر، نقاشی متحرک و متن را یکپارچه می‌سازد. در 1993، شرکت میکروسافت، دایره‌المعارف چندرسانه‌ای انکارتا[68] را بر لوح فشرده منتشر کرد. ویرایش مستقل انکارتا، در سال 1995 گسترش یافت.
پی نوشت:
[1] Governour
[2] Marcus Terentius Varro
[3] Rerum Humanarum et Divinarum Antiquitates
[4] Historia Naturalis
[5] Martianus Minneus Felix Capella
[6] The Marriage of Philology and Mercury
[7] Mercury
[8] Philologia (philology(
[9] Etymologiarum, seu Originum Libri
[10] Rabanus Mourus
[11] De Universo
[12] Speculum Majus (Great Mirror(
[13] Vincent of Beauvais
[14] Myrrour of the Worlde
[15] Brunetto Latini
[16] Treasure books
[17] Epcyclopaedia seu, Orbis Disciplinarum, TumSacrarum Quam Prophanum epistemon
[18] Instauration Maqna
[19] Grand Dictionnaire Historique
[20] Louis Moréri
[21] Dictionnaire des Arts et des Sciences
[22] Thomas Corneille
[23] Immanual Kant
[24] Christian Wolff
[25] Textbook of Seientific Studies
[26] Johann Joachim Eschenburg
[27] Versucheiner Systematischen Encyclopadieder
[28] Wilhelm Traugott Krug
[29] EncyclopÌdie der Philosophischen Wissenschaften
[30] Ephraim Chamber᾽s cyclopedia
[31] Universal Dictionary of Arts and sciences
[32] Great Encyclopédie ou Dictiomaire Raisomé desScience, des Arts, et des Métiers
[33] d᾽Alembert
[34] Denis Didrot
[35] Le Grand Dictionnaire Historique, ou MélangeCurieuxcle l᾽Histoire Sacrée et Profane
[36] Pierre Bayle
[37] Dictionnaire Historique et Critique
[38] John Harris
[39] Lexicon Technicum: or an Universal EnglishDictionary of Arts and Sciences
[40] Society of Gentlemen
[41] Johann Jacob Hoffmann
[42] Lexicon Universale
[43] Johan Hϋbner
[44] Abraham Rees
[45] Encyclopedia or Systematic Dictionary of Sciences,Arts and Trades
[46] Louis Jean Marie Daubenton
[47] Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften undKϋnste
[48] Johann Samuel Ersch
[49] Johann Gottfried Gruber
[50] Konversations - Lexikon
[51] Friedrisch Arnold Brockhaus
[52] Der Grosse Brockhaus
[53] Great Soviet Encyclopedia (130l᾽shaia SovetskayaEntsiklopediia)
[54] Encyclopedie Canadiana
[55] Emperor᾽s Mirror
[56] Greater Encyclopedia of China
[57] Great Japanese Enayclopedia
[58] Japanica
[59] Columbia Encyclopedia
[60] Collier Encyclopedia
[61] Encyclopedia International
[62] The New Encyclopaedia Britanica
[63] World Book Encyclopedia
[64] Compton᾽s Pictured Encyclopedia
[65] Oxford Children᾽s Encyclopedia
[66] Academic American Encyclopedia
[67] Compton᾽s Multi Media Encyclopedia
[68] Encarta
● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka ترجمه اسدالله آزاد
