آرم جمهوری اسلامی چرا و چگونه، رضا فرخ فال

آرم جمهوری اسلامی و هویت ملی ما

رضا فرخ‌ فال

همان پنج موبد ز ایرانیان

بر افراخته اختر کاویان

بفرمود تا جمله بیرون شدند

ز پهلو سوی دشت و هامون شدند

فردوسی: شاهنامه

 Islamic Republic Logo

چرا آرم (نشان) جمهوری اسلامی بر پرچم ایران پس از سه دهه و اندی سال که از عمرش می ‌گذرد هنوز و همچنان نشانی نا پرداخته، گنگ و بی ‌بنیاد می‌ نماید؟ چرا این نقش در هر مجموعه‌ای که به کار رود چه نوشتاری و چه دیداری توازن آن مجموعه را به هم می ‌ریزد؟ و مهمتر اینکه، چرا این نشان نمی‌ تواند و نتوانسته نمادی از ملیت یا هویت ملی ایران باشد؟

در این نوشته سعی برآن نیست که به جنبه هنری این آرم و ضعف اجرای آن پرداخته شود. پرداختن به این آرم از منظر زیبا شناختی بر عهده اهل فن است که از قرار نه در طراحی آن در سال۱۳۵۹ نقش داشتند و نه حتا در انتخابش. اما حتا اگر نخواهیم تحلیلی زیبا شناختی از این آرم به دست دهیم همواره و ناگزیر با این سوال روبرو هستیم که چرا این آرم نا زیباست؟ با نگاهی به میراث هنری عظیم ایرانی و بخصوص هنر ایرانی در قرون اسلامی می ‌پرسیم که آیا رگه ای، حسی، مایه و یا مضمونی برگرفته از آن میراث را می‌ توان در این آرم یافت؟ اشکال کار این آرم نا زیبا و نا راست در کجاست؟

 در این نوشته می‌ کوشیم از رویکردی نشانه شناختی با پرداختن به ساختار دلالی این آرم برای پرسش‌ های بالا پاسخی بیابیم.

پرچم همچون یک چهارچوب (قاب)

به بیانی عام، پرچم‌ نمادی از یک هویت است و پرچم یک کشور بیانی از هویتی ملی. پرچم بدین معنا یک “عرف” یا یک “قرارداد” است. این معانی را بیشتر بشکافیم.

رنگها و نشانها بر پرچم، هر پرچمی، پیش از آنکه خود به تنهایی معنای داشته باشند، معنایشان در زمینه یک پرچم و به سخن دقیقتر، در پرچم همچون یک “چهارچوب” (frame) تعیین و تحدید می‌شود. رنگ سرخ بر یک پرچم همان معنایی را ندارد که این رنگ در جاهای دیگر دارد و حتا معنای نمادین آن از یک پرچم تا پرچم دیگر فرق می ‌کند. این چهارچوب همۀ بار بلاغی رنگها و نشانها را ایفاد می ‌کند و یا به تعبیر منطقیون آن “حد” و “رسمی” است که رنگها و نشان‌ ها به یاری آن هویت یا تعلقی ملی را تعریف و حسی از غرور را نسبت بدان القا می ‌کنند.

 به لحاظ تصویری، و به سخنی دقیقتر، باید گفت که این چهار ‌چوب یا قاب سازه‌ ای جدایی ‌پذیر از دیگر سازه‌ ها (رنگ ‌ها، نشانها، نوشته‌ ها) نیست، بلکه حامل کلیت پیام آنهاست. در این چهارچوب است که هویت ملی پیوسته و در هر لحظه از نگاه بیننده همچون گزاره‌ ای ایجابی با همه‌ بارهای معنایش در برگرفته می‌شود و در همان حال، همچون گزاره‌ ای سلبی، هر آنچه این هویت نیست به بیرون رانده می‌شود. هویت ملی در این چهارچوب و به دلیل این چهارچوب نمی ‌تواند چیزی میان زمین و هوا باشد و یا به اصطلاح بر یک ” نا جا “no- site دلالت کند. این هویت همواره بیان تعلق به سرزمین مشخصی است حتا اگر آن سرزمین به اشغال درآمده باشد. پرچم همچون یک “قاب” همواره در “درون” قلمرو این تعلق جای دارد هم در آن حال که در سر حد آن است و “مرز” را با “بیرون” تعیین می‌ کند.

اگر بپذیریم که جمهوری اسلامی به ناگهان در یک لامکان و لا زمان حادث نشده بود، پرسش این است که آرم مورد نظر چگونه هویت ملی ایران را در چهارچوب پرچم تعریف می‌ کند؟ این پرسش خود پرسش اساسی تری را پیش می‌ آورد و آن اینکه، آیا به هنگام طرح آرم جمهوری اسلامی چیزی به مفهوم هویت ملی ایرانی در ” اذهان” می‌ بود؟ پاسخ این است که آری می ‌بود، و ما در پرداختن به هویت ملی ایرانی با مفهومی بدون پیشینه و ”مستحدث” سروکار نداریم؛ این هویت ” جخ امروز” زاده نشده بود. اما به گذشته نه چندان دور که بر می‌ گردیم می‌ بینیم که هویت ملی ایرانی در زمان طرح و تثبیت این آرم هویتی اگر نه به کلی از یاد رفته که بیان شرمگینانه‌ ای از تعلقی زیر سوال بود. در راندن این هویت به موضعی شرمگینانه و تا حد مقهوریت و “قدغن” شدن تنها عملکرد ایدئولوژیک رژیم اسلامی دخیل نبود. درست است که در گفتمان اسلام سیاسی از دیرباز ” امت” به جای ” ملت” نشسته بود و” امت گرایی” به جای ملیت گرایی ایرانی تبلیغ و ترویج می ‌شد، اما این فقط یکی از رژیم‌ های بازنمایی بود. هم زمان و به موازات آن، گرایش غالب “چپ” نیز با طرح ”انترناسیونالیسم کارگری” آرمانی خود هویت ایرانی را منکوب کرده بود. جای شگفتی نیست که می ‌بینیم حتا در ادبیات مدرن ایران در سالهای چهل و پنجاه هم در واکنش‌ های “شتابزده” به بلاغیات ناسیونالیستی رژیم پادشاهی، این هویت با حسی از غربت و یا تعلقی به “ناکجا آباد” تاخت زده شده بود و یا حتا گاه به ریشخند گرفته می‌ شد.[۱]امروزه نیز (صرف نظر از تحریفات تاریخی گاه خنده دار پاره‌ ای جریانات قومیت گرا) گرایشی با گرته برداری از دیدگاه‌ های به اصطلاح “پسا استعمار گرانه” و تعمیم دلبخواهی آن دیدگاه‌ ها به هر کجا و در هر شرایطی، هویت ملی ایرانی را به عنوان مفهومی ”بر ساخته” ناسیونالیسم غرب‌ گرای عصر مشروطه یا تاریخ نگاری نژاد پرستانه دوران “رضا شاهی” به زیر سوال برده است.[۲]

تا آنجا که به موضوع این نوشته بر می ‌گردد و به کوتاه سخن باید گفت که حتا اگر بپذیریم که ملت به مفهوم مدرن nation مفهومی تازه و نه چندان خالی از سو تفاهم در گفتمان‌های سیاسی و حقوقی عصر مشروطه بود، اما هویت ملی ایرانی، به معنای حسی از تعلق و یا اشتراک در مجموعه‌ای از یادها و فراموشی ها[۳]، پیشینه ‌ای بس کهن در حیات تاریخی و فرهنگی ساکنان سرزمین ایران داشته است. برای روشن‌ تر شدن این رویکرد به هویت ملی ایرانی در اینجا توضیحاتی ضروری است.

هویت ملی همچون هر هویت دیگری خود به خود وجود ندارد، بلکه پیوسته در زمان ابداع می‌شود.  پرچم یکی از نمود‌ های این ابداع است. یکی از این ابداعات است. هویت ملی را با وجود اشتراکاتش با “هویت فرهنگی” و حتا اگر ” ملت ” را امری فرهنگ بدانیم، نمی‌ توان یکی گرفت. هویت ملی بیشتر ناظر بر تعلق به یک سرزمین است، اما ” هویت فرهنگی” به معنایی که در فرهنگ شناسی معاصر مراد و منظور می‌شود، یک ” نَهِش positioning” ذهنیتی است[۴] و ناظر بر رگه‌ های مشترک فرهنگی در جوامع امروز با گوناگونی ‌ها و اختلاط‌ های قومی، زبانی، و یا حتا ملی. پرداختن به هویت فرهنگی رویکردی بیشتر “همزمانیsynchronic ” را در اصطلاح زبان شناسان می‌ طلبد؛ در حالیکه، هویت ملی آنگونه که در چهارچوب بلاغی یک پرچم بازنمایی می‌شود از نگاهی “درزمانی”diachronic است که معانی خود را آشکار می ‌سازد. از این منظر، هویت ملی یک “خاطره” است[۵].

بریده ای از روزنامه‌ “کیهان”، ۲۱ اردیبهشت ۱۳۵۹

هویت ملی ایران (خاطره‌ ای جمعی) را به بیانی هرچند استعاری، هرچند رمانتیک، اما می‌ توان به گره‌ ای از خاک و خاطره تعبیر کرد. هر خاطره ‌ای یک “روایت” است و برای آنکه در اینجا متهم به “ذات‌ انگاری” و داشتن ”عصبیت قومی” نشویم اضافه کنیم که این روایت هم زمانمند است و هم نا همنواخت در تداوم خود؛ هم پیوسته به یک هسته معنایی کشش داشته؛ کانون ‌گرا centripetal بوده و خواستار یگانگی و هم در همان حال معنای خود را در لایه‌ های گونه ‌گون و متداخل روایی خود پراکنده است. کانون گریز centrifugal بوده و در جلوه‌ هایی متکثر خود را باز نموده است. برای شناختی از این هویت “ملاحظات تاریخ نگارانه” به تنهایی پاسخگو نیست، بلکه به “تامل” در تاریخ نیاز داریم[۶]. این درست است که تاریخ مستند سر گذشت گسست ‌ها و گسستگی‌ های فرهنگی ماست که نسیان‌ های هویتی دراز مدتی را به همراه داشته، اما با تامل در بعد نمادین تاریخ ایران می ‌بینیم که بیان هنری و ادب پارسی (آیینها به کنار) پیوسته و به گونه‌ای تجدید شونده فرایادی را در برابر آن نسیان قرار داده‌اند. خود زبان فارسی پیوسته محمل چنین فرایادی بوده است. این فرایاد[۷] همۀ آن “رهاورد”ی است که خاقانی با خود از “مدائن” به “شروان” می ‌برد. آن “قند پارسی” است که از شیراز به بنگاله می‌ رفت. این فرایاد را نمی ‌توان تا حد یک “حافظه جمعی” فرو کاست.

این هویت همچون هر هویتی دیگر چیزی است سیال؛ همواره عرصه توافق‌ ها با خود و تفاوت‌ ها با “دیگر”ی. ما فقط دریک برش معین تاریخی است که می ‌توانیم برای این روند سیال دلالی به معنا یا به یک وجه معنایی ثابت دست پیدا کنیم. برای نمونه بیان نمادینی از هویت ایرانی را، این گره خاک و خاطره را، در یک برش تاریخی می‌ توان مثلا مجسم در نقش سرو (درخت زرتشت) دید. سرو از یک سو در ادبیات پارسی استعاره‌ ای از آزادگی، راستی و زیبایی است، اما از سوی دیگر در هنرهای ایرانی همچون نمادی از تداوم این هویت، به ویژه در باز نمودهای پرداخته اش به صورت سرو خمیده (نقش بتهpaisley ) خود می ‌نماید: سروی سر خم کرده در برابر تند باد حوادث (مثلا بادهای تند “استغنا”ی حق به تعبیر آن صوفی به هنگام حمله مغولان) اما هنوز فرو نیفتاده و ریشه در خاک.[۸] جالب اینکه، روایت تاریخ مستند “آرشیو” با روایت نمادین مورد نظر ما در باره خاستگاه نماد سرو با هم همخوانی دارند. در شاهنامه در باره سرو کاشمر و کاشتن آن به دست زرتشت آمده است:

یکی شاخ سرو آورید از بهشت

به دروازه شهر کشمر بکشت

تا آنگاه که این سرو می‌ بالد و شاخ و برگ می ‌گستراند و “پیام” وجود زیبای آن به هر سوی ” کشور” پراکنده می‌شود:

چو چندی برآمد بر این سالیان

ببالید سرو سهی همچنان

چنان گشت آزاد سرو بلند

که بر گرد او بر نگشتی کمند

چو بالا بر آورد و بسیار شاخ

پی افکند گردش یکی خوب کاخ

فرستاد هر سو به کشور پیام

که چون سرو کشمر به گیتی کدام؟

و درباره همان سرو پس از قطع کردن آن به فرمان خلیفه متوکل عباسی در ثمارالقلوب نوشته خواجه ابومنصور ثعالبی چنین توصیف درخشانی را می‌ خوانیم:

«چون [ آن سرو] بیوفتاد در آن حدود زمین بلرزید و کاریزها و بناهای بسیار خلل کرد و نماز شام انواع و اقسام مرغان بیامدند چندانکه آسمان پوشیده گشت و به انواع اصوات خویش نوحه و زاری می ‌کردند بر وجهی که مردمان از آن تعجب کردند و گوسفندان که در ضلال آن آرام گرفتندی همچنان ناله و زاری آغاز کردند. پانصد هزار درم صرف افتاد در وجوه آن تا اصل آن درخت از کشمر به جعفریه بردند و شاخ‌ ها و فروع آن بر هزار و سیصد اشتر نهادند.»

یا نگاه کنید به مجاز سرو در بیت زیر از حافظ و حال و هوای غنوسی “گنوستیک” ایرانیی که از فضای کلام او در این بیت می‌ تراود:

به روز واقعه تابوت ما ز چوب سرو کنید

که می ‌رویم به داغ بلند بالایی

همنشینی “سرو” و “داغ” در این بیت اتفاقی نیست. ذهنیتی را در پس متن بروز می‌ دهد که شالوده بن‌ مایه ‌ای تکرار شونده در شعر حافظ است. مضمون ” داغ” را می‌ توان به بیانی دیگر، به صورت استعاره ” زخم” در بوف کور هدایت نیز پی گرفت. در همین رمان است که راوی در باره خود چنین می‌گوید:

“… نمی‌ دانم چرا موضوع مجلس همۀ نقاشی‌ های من از ابتدا یک جور و یک شکل بوده است. همیشه یک درخت سرو می ‌کشیدم.”

شاید بتوان گفت که در میان نویسندگان ایرانی پس از هدایت تنها گلشیری بود که دغدغه این خاطره مشترک و تداوم ان را به صورت هویت ملی ایرانی داشت. در بره گمشده راوی است که از زبان یکی از آدمهای داستان می ‌خوانیم:

“… من بارها، باور کن، به خواب یا حتا بیداری آن کاروان شتر و شتربان و گردونه‌ های حامل شاخه‌ های [ سرو کاشمر ] در نمد پیچیده را دیده ام. باش از کاشمر تا جعفریه همپا شده ام.”

همان ‌جا و در گریزی به تاریخ مکتوبی دیگر (تاریخ بیهق) و سوزاندن سروی دیگر، سرو فریومد، آن هم دویست و نود و یک سال پس از برانداختن آن سرو اولی، و این‌ بار به دست ترکان، از زبان همان آدم چنین نتیجه می‌ گیرد:

“از همان وقت است شاید که این سرو های خمیده را بر متن قالی هاشان نقش کرده‌ اند.  ببین انگار روی خودش خم شده باشد. یا شکسته باشد.”

پرچم به عنوان یک نماد یا استعاره پیشینه‌ ای بس کهن در میراث هنری ایران و ادب پارسی دارد. آرم پرچم جمهوری اسلامی قرار نبود برای ملتی طراحی شود که ناگهان بر روی نقشه جغرافیایی جهان پرتاب شده است. روایت ” درفش کاویان” یا داستان پیش بند چرمی کاوه آهنگر تنها به تاریخ اساطیری تعلق ندارد. در اینجا نیز روایت نمادین/ استعاری با روایت تاریخی “مستند” (بلعمی، طبری، بیرونی و دیگران) هم صدایی دارند و می ‌بینیم که هر دو نماد پرچم و سرو هویتی سوگوار را باز‌ می‌ نمایانند:

«در جنگ قادسیه بنابر قول مسعودی این درفش گرانبها [درفش کاویان] بدست عربی موسوم به ضرار بن الخطاب افتاد که آنرا به سی هزار دینار فروخت، ولی قیمت واقعی آن ۱۲۰۰۰۰۰ دینار بود. در التنبیه همین مؤلف گوید بهای آن درفش ۲۰۰۰۰۰۰ دینار بود. از طرف دیگر ثعالبی گوید که سعد بن ابی وقاص سردار عرب این درفش را به سایر خزائن و جواهر یزدگرد که خداوند نصیب مسلمانان کرده بود افزود و آنرا با تاج‌ ها و کمر ها و طوق‌ های گوهر نشان و چیزهای دیگر برداشته بخدمت امیرالمومنین عمر بن الخطاب برد. عمر گفت آنرا گشوده پاره پاره نمایند و میان مسلمانان قسمت کنند.»[۹]

هر خاطره‌ ای یک روایت است. هویت ملی ایرانی به عنوان یک روایت، خاستگاه خود را در “اسطوره” زمان گم و گور نکرده است.[۱۰] بلکه پیوسته همچون پاد کنشی در برابر کنش “ویرانگر” زمان در کار خود بوده است. این هویت به رغم گسست های تاریخی و اگر نه به صورت اشعاری بر “ملیت” به مفهوم مدرن کلمه، بلکه همچون فرایادی تاریخی پیوسته در ذهنیت ایرانی خود را تجدید کرده است. پرچم ایران به عنوان نمادی از این هویت در لحظه شکل گیریش به زبان اسطوره (قیام کاوه آهنگر) نه چیزی را باید فراموش کند و نه از چیزی شرمسار باشد.

 از نقشی نا موزون

در اینجا با برداشتی از مقوله بندی پیشنهادی پیرس[۱۱] می ‌کوشیم تحلیلی از آرم جمهوری اسلامی به عنوان یک نشانه به دست دهیم. بد نیست یادآوری کنیم که پاره ‌ای تحلیل‌ های نشانه ‌شناختی و به ویژه از نوع مرسوم آکادمیک آن اغلب به نحوی کسل کننده همان چیزی را می ‌گویند که با اندکی دقت و عقل سلیم می ‌توان از خود متن دریافت. در احتراز از تحلیل‌ هایی از این دست قصد ما صرف توصیف چگونگی دلالت یک نشانه نیست، بلکه تشریح ملازمات معنایی آن نشانه است آنگونه که ما در اینجا به عنوان خوانندگان متن پرچم دریافت می ‌کنیم. از این رو اندکی عدول از رویکرد پیرس به وجوه دلالی نشانه‌ ها ناگزیر خواهد بود.

می دانیم که رنگها در فرهنگ‌ های مختلف معانی مختلفی دارند. در یک فرهنگ خاص نیز، رنگ سرخ بر گلبرگ گل سرخ نه همان معنایی را می ‌دهد که بر پرچم یک کشور؛ و همین رنگ سرخ بر پرچم ایران همان معنایی را نمی‌ دهد که زمانی بر پرچم شوروی سابق می ‌داد. اما حتا با نگاهی به مقوله بندی پیرس می‌ بینیم که رنگ سرخ در زمینه یک پرچم هم دارای وجه دلالی نموداری است و هم در وجهی نمادین (به مفهوم نشانه شناختی کلمه) خود می‌ نماید؛ بدین معنا که، دلالت آن هم بر مبنای مجاورت (مجاورت با خون) است و هم به کلی قراردادی و یا وضعی است (نمودی از یک گفتمان انقلابی خاص). همچنین پرچم‌ ها گاه تماما یا دست چینی از سازه‌ های آنها در دلالتی مضاعف به صورت اسطوره (به تعبیر رولان بارت) در می‌ آیند که در این کسوت معنایی متفاوت از معنای اصلی خود پیدا می‌ کنند (برای نمونه استفاده از پرچم آمریکا یا سازه‌ هایی از آن در آگهی‌ های تجاری و تبلیغاتی).

پیش از پرداختن به ساختار دلالی موضوع این نوشته، باید به دو ویژگی پرچم‌ و نشان آن اشاره کنیم. پرچم و نشان آن یا (به تعبیر احمد کسروی) “بنیاد”ی در تاریخ دارد و به مرور زمان پرداخته شده؛ یا آنکه، در پی رخدادی مشخص (شکل ‌گیری و به رسمیت شناخته شدن یک ملت، انقلاب و دگرگونی ساختاری در یک کشور) برای نخستین بار طرح و وضع شده است. در همین‌ جا باید گفت که آرم جمهوری اسلامی از نوع دوم است، اما ادعای تاریخیتی برای خود از نوع اول را دارد. این ادعا را بیشتر خواهیم شکافت.

ویژگی مهم دیگر ناظر بر پرچم به عنوان ” چهارچوب” است و کارکرد ویژه نشان‌ ها و حتا رنگ‌ ها در این چهارچوب. در چهارچوب یک پرچم نقوش و طرح‌ ها به عنوان نشانه حد بالایی از “تکرار پذیری”[۱۲] خود را آشکار می ‌سازند، یا باید که آشکار سازند. شاید بتوان این ویژگی را به آن “الزام کورکورانه” ای تعبیر کرد که پیرس فقط برای وجه “نموداری” نشانه در نظر می‌ گیرد؛ الزامی که ما را خود به خود از دال به مدلول می ‌برد. اما از تکرار پذیری مراد ما در اینجا آن ” نیرو” یی است که به طور عام معنای ” دیگر ” نشانه را دریک زمینه خاص القا می ‌کند. اگر نقشی نتواند در قاب یک پرچم معنای “دیگر” خود را به سهولت القا کند (تکرار کند)، نمی ‌توان آن را یک “نشان” در خور یک پرچم دانست. خط و خطوطی مبهم و بی ‌معناست. از این روست که می‌ بینیم در پرچمهای ملی اغلب از نقش سادۀ عناصر طبیعی مانند ستاره، ماه و یا خورشید استفاده شده و رنگ‌ ها نیز از رنگ‌ های اصلی انتخاب شده ‌اند و نه از رنگ ‌های مرکب. براین مبنا، پرچم‌ ها و نشان هایشان بیدرنگ و در یک نگاه و بدون کوشش “ذهن تفسیرگر” معنای خود را ابلاغ می‌ کنند. آرم پرچم جمهوری اسلامی چنین نیست. برای درک معنایی از آن به نگاهی دوباره و یا حتا چند باره نیاز داریم. مجموع سازه‌ های آن، به سخن ساده، نقش یا نشانه‌ای آشنا را در برابر چشم نمی ‌گذارند.

نکته مهم دیگر اینکه، نخستین معنای ” دیگر”ی که یک نشان در چهارچوب یک پرچم ایفاد می‌ کند، و باید بکند، معنایی است از زیبایی و موزونی.

هرچه حد تکرار پذیری یک نشانه در زمینه پرچم ملی بالاتر باشد، دلالت آن قوی ‌تر، طبیعی تر و فراگیر تر است، هم در آن حال که، مشترکات عام تری را در میان مخاطبان خود بازنمایی می‌‌کند. آرم جمهوری اسلامی به دلایلی که خواهد آمد چنین نیست. حتا می‌ بینیم که دلالت رنگ‌ های آشنای سرخ و سبز در پس ‌زمینه این آرم بر اثر زنجیره ای از تکرار یک کلمه به صورت تقلید ناشیانه ‌ای از خط موسوم به “بنایی” رسایی خود را از دست داده‌اند. این تکرار زنجیر وار کلمه ای ناخوانا را بر لبه‌ های دو رنگ سرخ و سبز به صورت دو خط موازی، این ” اطناب مخلٌ” را، می ‌توان به آسانی حذف کرد (چنانکه عملا هم در جاهایی چنین می ‌کنند) تا دست کم رنگها در چهار چوب پرچم ایران بار دیگر به حالت سنتی و تکرار پذیر خود بازگردند.

حال با استفاده از مقوله بندی پیرس از نشانه‌ ها ببینیم که آرم جمهوری اسلامی در مجموع به عنوان یک نشانه در چه مقوله ای جا می‌ گیرد و در وجه یا وجوح دلالی خود چگونه عمل می ‌کند. نشانه‌ ها را می ‌توان به سه دسته متمایز مقوله بندی کرد و بلافاصله باید افزود که گاه اما یک “نشان” می‌تواند دو رگه یا چند رگه باشد و در دو یا در هر سه مقوله‌ ای که خواهد آمد جا بگیرد:

نخست) در آرم‌ ها و نشان‌ ها عموما با نشانه ‌ی اصطلاحا ” نگاره ای” iconic سرو کار داریم که با مدلول خود پیوندی را بر مبنای شباهت و همانندی برقرار می ‌سازد مانند نقش شیر، ستاره، خورشید،…

دوم) نشانه‌ های “نموداری” indexical که نسبت یا نسبت‌ هایی را با مدلول خود (شیئ خارجی) برقرار می‌ سازند و آن را اغلب به صورت استیلیزه شده (هندسی شده [نقش پردازی شده]) باز می‌ نمایند مثل نقش صلیب شکسته بر پرچم آلمان نازی و یا نقش برگ درخت افرا بر پرچم کشور کانادا که بسته به خوانش ما می‌تواند هم نموداری باشد و هم نگاره‌ ای.

سوم) نشانه‌ های نمادین (به معنای خاص اصطلاح در نشانه شناسی) یا “وضعی” به تعبیر منطقیون قدیم که نسبت آنها با مدلول کاملا قراردادی است مانند واژه‌ ها در زبان، رنگ ‌های پرچم یا عبارت لا اله… بر پرچم عربستان سعودی.

         با یک نگاه گذرا می‌ توان گفت که آرم جمهوری اسلامی در مجموع در هیچ‌ کدام از مقولات بالا جا نمی ‌گیرد. در این آرم سعی شده یک نشانه نمادین از نوع نوشتاری (کلمه الله) به صورت نشانه‌ای نموداری (مجموعه‌ای از نقش دو هلال و یک عمود در وسط… ) درآید که ما نمی ‌توانیم به آسانی مدلولی روشن برای آن پیدا کنیم. این ویژگی ما را به یاد ماهیت تعریف ناپذیر و نا همگون خود جمهوری اسلامی می‌ اندازد. ملقمه ای از تمامیت گرایی، سلطانیسم،  پوپولیسم… و در هر لحظه معین تاریخی همه آنها و هیچ‌ یک از آنها. به دلیل ساختار دلالی”ابتکاری” این آرم و پرداخت خام و دلبخواهی آن مدلولی اگر بتوان برای آن یافت چیزی از جنس “نه این و نه آن” است؛ نوعی “مبهمات ” در بیان تصویری. در نتیجه به عنوان یک نشانه نمی‌ تواند در قاب یک پرچم به آسانی و روشنی معنا دهی کند (یا تکرار پذیر باشد).

 پرسش اصلی این است که این آرم بر پرچم سه رنگ ایران چه نمودی از هویت ملی ایرانی را در خود دارد؟ چه رد و نشانی را از این هویت در آرم می‌ توان یافت؟ می ‌پذیریم  که وجهی یا بخشی از هویت ایرانی اسلامی بودن این هویت است و می ‌پرسیم که به جای منحنی‌ های تو در تو (هلالین به تعبیر سازنده) و عمود وسط آنها (جزء قائم یا شمشیر به تعبیر سازنده) و دسته بالای شمشیر (علامت تشدید به تعیبر سازنده) و این همه به عنوان نموداری از اختلاط یک کلمه با نقش شمشیر، چرا مثلا از یکی از خطوط زیبا و در عین حال سادۀ ایرانی برای نگاشتن کلمه الله به صورت یک نشانۀ سرراست نمادین استفاده نشده است؟

مقایسۀ این آرم با نشان شیر و خورشید ما را بیشتر به یافتن پاسخی برای پرسش اصلی نزدیک می‌ کند. چنانکه می‌ دانیم شیر و خورشید بنیاد تاریخی کهن و محکمی داشت. در مقایسه با آرم جمهوری اسلامی از اتفاق بیشتر هویت ملی/شیعی ایرانی را تعریف می‌ کرد اگر بیاد آوریم که این نشان را نخستین بار صفویان همچون نشان رسمی کشور ایران به کار بردند. همان سلسله‌ ای که موجودیت ایران را به عنوان کشوری با مذهب شیعه در برابر امپراطوری سنی مذهب عثمانی به ثبت رساند و در واقع “بیرق” اسلام شیعی را با همین نشان شیرو خورشید در منطقه برافراشت. با این حال، چنانکه اشاره شد، آرم جمهوری اسلامی نیز مدعی بنیادی تاریخی برای خود است. این بنیاد در واقع بر اساس روایتی از یک لحظه ناب آغازین ساخته شده است. از قرار و به گفته طراح این آرم نقش هلالین در آن یادآور خطوطی است که پیامبر اسلام “بارها با شمشیر مبارک‌شان به عنوان امضا بر روی شن‌ ها ترسیم کرده‌ اند.” حتا اگر به حافظه بصری راویان در نقل این روایت اعتماد کنیم (در حالیکه حافظه شنیداری آنها در نقل احادیث امروزه به شدت زیر سوال رفته است )، باید گفت که از اتفاق بنیاد این آرم نیز همچون بنیاد اغلب روایات شیعه بر شن روان بنا شده است! [۱۳] نکته مهم در اینجا این است که در مقایسه با نشان شیرو خورشید همچون نشانه‌ای “نگاره ای” با دلالت سرراست و بی درنگ آن ما برای دریافت معنای آرم جمهوری اسلامی به “ترجمانinterperatant”ی (در اصطلاح پیرس) نه در ساختار خود این نشانه که در بیرون از آن و به صورت ضمیمه ای همواره چسبیده به متن اصلی نیاز داریم. این “ترجمان” برای یاری رساندن به ذهن تفسیرگر ما (عقل سلیم ما) در فهم و درک معنای نقوش هلالی و عمود میانی در این آرم چیزی است در حد یک کاتالوگ کشف رمز (کشف الحیل) مشتمل بر مقادیری جفریات.

چنانکه گفته شد نشانه هایی هستند بدون بنیادی تاریخی که نمادی از یک تعلق ملی تازه و نوبنیاد را بر پرچم پاره ‌ای کشورها رقم می‌ زنند مانند نقش برگ درخت افرا بر پرچم ملی کانادا (نمادی از غنای طبیعی سرزمین، پاسداری از طبیعت و همراه با آن احترام به حقوق انسانی شهروندان، مفهوم نوینی از ملیت و غیره ). در پی انقلاب ایران آرم ” منحوس ” شیر و خورشید به دستور رهبر انقلاب یکسره بر افتاد و به جای آن آرم “مبارک ” جمهوری اسلامی بر پرچم ایران نشست. این ” بیرق اسلام” با توجه به نشانش هیچگونه تعلقی ملی را بر نمی ‌تابد و با زبانی الکن ادعای نفی چنان تعلقی را دارد.  برای این کار به ناگزیر هرگونه پیشینه تاریخی یک ملت را نادیده می ‌گیرد؛ و در برابر، یک لحظه آرمانی آغازین را به عنوان مبدا و بنیادی تاریخی برای خود بر می نهد تا نوعی تعلق فراملی و ناکجا آبادی را جایگزین تعلق ملی پیشین سازد: شکل کروی آرم (به ادعای طراح آن) که یادآور گفتمان جهانی انقلاب اسلامی است! این انکار هویت ملی و نوع رفتار یادشده را با تاریخ نه تنها در به اصطلاح ” قرائت” غالب از اسلام به عنوان اساس ایدئولوژی رژیم حاکم، بلکه حتا به صورت خواست سوزان بازگشت به لحظه آغازین، سال صفر تاریخ، لحظه ناب ” صدر اسلام” در گفتمان اسلام سیاسی نو اندیشانه  شریعتی نیز می ‌توان دید.

ممکن است گفته شود نفی هرآنچه مربوط به گذشته است، میل به گسستن از گذشته، خصلت اغلب گفتمانهای انقلابی در قرن بیستم بوده است. این نکته را می ‌توان پذیرفت، اما بلافاصله و تا آنجا که به انقلاب ایران و موضوع این نوشتار بر می‌ گردد، می ‌توان پرسید با نفی نشان شیر و خورشید چه چیزی به جای آن گذاشته شده یا اثبات شده است؟ نادیده گرفتن گذشته (پیشینه تاریخی) را نه تنها در رفتار حاکمان اسلامی با گذشته دور بلکه حتا در رفتار آنها با گذشته نزدیک، با سابقه یکی از هنرهای معاصر هم می ‌توان دید. تاریخچه پیدایش آرم مورد نظر گواه بر این مطلب است. کشیدن آرم جمهوری اسلامی زمانی به یک طراح گمنام “تنفیذ” شد که هنر گرافیک در ایران دست کم دو دهه را با دستاورد ها و جهش ‌های درخشان پشت سر گذاشته بود. تا آنجا که می‌ دانیم هیچ یک از سرآمدان شناخته شده این هنر در طراحی و یا حتا در انتخاب این آرم نقشی نداشته ‌اند.[۱۴] سپردن طراحی آن به شخصی ناشناخته و پرت از مقوله طراحی هنری در عمل همۀ آن دستاورد ها و سرمایه‌ های موجود را در زمینه هنر گرافیک در ایران به کلی نفی کرده است. سنخیت اجتماعی طراح نو رسیده این آرم ما را به یاد تبیین محمد رضا نیکفر از پدیده ‌ای با نام “مهندس جوان اسلامی” می ‌اندازد[۱۵]. این پدیده نه یک شخص بخصوص بلکه همچون نوعی ذهنیت همراه با گونه‌ای عملکرد از بدو پیدایش جمهوری اسلامی تاکنون دخیل در ماجراها بوده است: ترکیبی از بی ذوقی ذاتی و نو کیسگی فرهنگی با عصبیت دینی و نوعی کشش شهوی به تکنیک مدرن. بر این ترکیب باید افزود نوعی عملکرد را در عرصه‌ های سیاسی، اقتصادی و در اینجا در عرصۀ هنری: دخالت کردن در اموری که اصلاً در حیطۀ تخصص او نبوده است!

به ساختار دِلالی این آرم ” مهندسانه” برگردیم. ضعف ساختاری آرم جمهوری اسلامی راه را برای دلالت‌ های ثانوی و ناخواسته خود به خود باز می‌ گذارد و چهارچوب پرچم نمی‌ تواند همچون تعریفی جامع و مانع از هویتی یگانه عمل کند. کافی است یکبار آرم سیک ‌های هند ” نیشان صاحیب” را دیده باشیم تا این دلالت ثانوی همچون شباهتی باورنکردنی در برابر چشم ما خود را آشکار سازد. نمی‌ توان این شباهت آرم جمهوری اسلامی را با “نیشان صاحیب” نادیده گرفت و آن را اتفاقی و از نوع “تواردات” ادبی دانست. بپذیریم که طراح این آرم تازه حتما پیش از کشیدن آن نگاهی به پرچم دیگر ملت‌ ها و جوامع بشری انداخته است! یک طراح وارد از روی کنجکاوی حرفه ‌ای بی شک چنین می‌ کرد. سوای شباهت ظاهری باید گفت هر دو آرم برای خوانده شدن ما را به دفترچه راهنمایی بیرون از متن خود احاله می ‌دهند. دفترچه “نیشان صاحب” رموز این آرم را در بردارد یا می ‌توان گفت “نیشان صاحیب” خود در مجموع رمزی از عرفانیات سیک و وقوف بر آن لازمه تشرف به این آیین التقاطی و در اقلیت است. اما در چهارچوب یک پرچم ملی چه جای این رمز و راز پردازی‌ ها ست؟

 در مقایسه این دو آرم، می‌ بینیم که هر دو کلمه الله (نشانه‌ای سمبولیک) را به صورت نشانه‌ای “نموداری” باز نگاری کرده‌ اند. در “نیشان صاحیب” این نشانه نموداری با اجرایی محکم به نشانه‌ای نگاره ‌ای (نقش دو خنجر خمیده) میل پیدا کرده است. در حالیکه، نیم دایره‌ ها (هلالین) در آرم جمهوری اسلامی بیشتر به دو پرانتز خام و زمخت می‌ مانند. سازه مشابه دیگر در این دو آرم نقش عمود وسط است به صورت ترکیبی از نشانه‌ حرف “الف” و نقش شمشیر. در این میان عمود وسط در “نیشان صاحیب” آشکارا شکل شمشیر دو لبه‌ ای را به خود گرفته که نمادی از وحدانیت، حقیقت، قدرت و آزادی در آیین سیک است. در حالیکه، در آرم جمهوری اسلامی تنها پس از خواندن دفترچه کشف الحیل آن است که می ‌توان عمود وسط را به صورت ترکیبی از الف و شمشیر تجسم کرد. هر دو آرم به نحوی از شکل دایره در ترسیم خود سود گرفته‌ اند. دفترچه کشف الحیل آرم جمهوری از ما می ‌خواهد که هلالین متناظر را در این آرم به شکل یک دایره ببینیم؛ کرویتی که یادآور جهانی بودن پیام اسلامی انقلاب است. اما معلوم نیست و توضیح نمی ‌دهد که چرا این کرویت را شمشیری از وسط به دو نیمه کاملا مساوی قاچ کرده است! در “نیشان صاحیب” اما دایره به صورت کامل هندسی خود (نشانه‌ای نموداری/ نمادین) و یاد آور نقشمایه‌ ای لطیف در میان جوامع کهن، شمشیر دو لب میانی را در میان گرفته و از خشونت آن کاسته است. دایره نمادی از بی‌ آغازی و بی سرانجامی، پیشین و واپسین‌، بی ‌زمانگی و مطلقیت در آیین سیک است.

هم آرم جمهوری اسلامی و هم تا حدی “نیشان صاحب” شباهت ناگزیر خود را به شکلی از نرینگیphallus نمی ‌توانند از چشم پنهان کنند. با این تفاوت که، در نیشان صاحیب چشم باید از پختگی خطوط و انحناها عبور کند تا به این دلالت ثانوی برسد؛ در حالیکه، در آرم جمهوری اسلامی با همان نگاه اول به عمود وسط و هلالین دو طرفش این شباهت درجا خود را عریان می ‌کند. آیا این شباهت نیز برای ما یادآور خصلتی از کل گفتمان نرینه محور تئوکراتیک پایه و اساس خود جمهوری اسلامی نیست؟ گفتمانی که در نصوص و یا متون کانونیش (بنیادینش) زن را پیوسته و آشکارا از دایره تخاطب خود بیرون رانده است؟ و حال قیاس کنید این نقش نرینه محور را با نشانه خورشید (اختر کاویان) نشسته بر گرده شیر در پرچم سابق ایران. ما نمی ‌دانیم دقیقاً از چه زمانی خورشید به عنوان گردونه مهر و مجازی از مردانگی یی که به مهر نسبت داده می‌ شد به صورت کلمه‌ای مونث در زبان فارسی در آمد.[۱۶] خورشید از معدود واژه‌ ها در زبان فارسی است که همچون واژه میهن جنسیت مونث دارد. این جنسیت را به صورت شخصیت و نقشمایه‌ ای زنانه در داستانهای عامیانه و در هنر نگارگری ایرانی می ‌توان یافت. بیخود نیست که غیاث الدین کیخسرو از سلاجقه روم به مناسبت الفتی که با مظاهر فرهنگ ایرانی داشت (از نامش چنین بر می‌ آید)، فرمان داد تا چهره زیبای زوجۀ محبوب خود را که شاهزاده خانمی گرجی بود همچون خورشیدی بر سکه‌ ها نقش کنند. به گفته کسروی (به نقل از تاریخ ابن عبری) این به پاس اسلام بود که بازنمایی صورت زن را بر نمی ‌تابید و هم اینکه تمهیدی بود تا مردم از این نقش به نیت کیخسرو پی نبرند و “چنین پندارند که مقصود نقش صورت طالع پادشاه است. “[۱۷]

در جستجوی رسایی و خوانایی

روایت خوانشی در آینده است؛ همواره در آینده خوانده می‌شود. هویت ملی ایران به عنوان یک روایت، یا مجموعی از روایت‌ های متداخل، به رغم گسست‌ ها و تغافل‌ های تاریخی، اما در دفینه‌ های باستانشناسی یا اوراق زرد شده تاریخ مکتوب از یاد نرفته است.  این روایت هنوز خوانا است ؛ هنور خوانده خواهد شد. آرم جمهوری اسلامی نه نمادی از هویت ملی ایران، بلکه نمودی از خود جمهوری اسلامی است با دوگانگی ‌ها یا چندگانگی‌ های متناقض ساختاریش. ضعف ساختاری این نشان به نارسایی دلالی آن در “چهار چوب” پرچم ملی انجامیده است. این آرم نه نشانه‌ای با مدلولی signified “شناور” بلکه یک دال signifier گیج و گم است، آنهم در زمینه‌ ای که نخستین و مهمترین وظیفه هر نشانه‌ای در آن رساندن معنایی از مجموعیت، تعلقی فراگیر، غرور، ثبات و جا افتادگی است آن هم به زیبایی و به سرراستی. اگر امروز آن را به عنوان نشان پرچم ایران میشناسیم (و میشناسند) نه به دلیل کارکرد نشانه شناختی و اجرای هنری این آرم که از روی عادت به تحمیل و تکرار آن در تبلیغات رژیمی ایدئولوژیک بوده که به استفاده از عنصر “تکرار” و تحمیل در پیام تبلیغاتی خود همچون دیگر رژیم های توتالیتر تا حد اشباع و حتا توهین به شعور مخاطب پیش می ‌رود.

این آرم نه باز نمودی از هویت ملی ایران که در خور این هویت نیست. آن را مخدوش می ‌کند و به تجربه دریافته ایم که مخدوش شدن هویت ملی سرآغاز به یغما رفتن “منافع ملی” است.

پانویس ها

[۱] شواهد بسیار است، مثلا در این شعر فروغ:

آغوش مهربان مام وطن

پستانک سوابق پر افتخار تاریخی

لالایی تمدن و فرهنگ

و جق و جق جقجقه قانون…

ویا در سپهری آنجا که می گوید:

اهل کاشانم اما

شهر من کاشان نیست

شهر من گم شده است.

[۲] مثلا نگاه کنید به برخی برداشت‌ های حمید دباشی در کتاب زیر:

Iran: A People Interrupted, New Press, 2007

[۳] با نگاهی به تعریف  ارنست رنان از ملیت همچون عرصه ای از یاد و فراموشی در:

Renan E. : “What is  a Nation” in Homi K. Bhabha (ed.), Nation and Narration, Rutledge, 1990. Pp.8-23

[۴] تعبیری از استوارت هالStuart Hall   فرهنگ‌ شناس معاصر جامائیکایی/ بریتانیایی

[۵]  با نگاهی به تعبیر پل ریکور از “خاطره” و روایت.

[۶] با نگاهی به مفهوم “تاریخ” و “تاریخ نگاری” در نزد مارتین هایدگر.

[۷]  می توان در برابر “فرایاد” مثلا در انگلیسی  remembrance گذاشت.

[۸] این تعبیر را از نقش مایه “بته” همچون سروی خمیده از زنده یاد هوشنگ گلشیری و از برۀ گمشده راعی او به وام گرفته ام.

[۹] آ. کریستنسن: ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی ص  ۳۵۸ .

[۱۰]  خلاف نظر هومی ک. بهابها از دید گاهی پسا استعماری در تعریفی از ملت به عنوان روایت در پیشگفتار منبع پیشتر یاد شده که می ‌گوید:

“Nations, like narratives, lose their origins in the myths of time …”

[۱۱] C.S. Peirce (1839-1914)

[۱۲] ” تکرار پذیری”  iterability اصطلاحی است ساختار گشایانه  و از دریدا. مفهوم قاب یا چهارچوب را در بحث از متن تصویری هم از این مکتب گرفته ام با این توضیح که، دریدا تکرار پذیری را در ” زمینه”  context یک نشانه  و بیشتر در بحث از متن مکتوب به کار می گیرد، اما   زمینه و   قاب را می توان دارای همپوشی هایی دانست.

[۱۳]  شواهد بر این مدعا کم نیست. مثلا از عبدالکریم سروش یاد می کنیم و گفته ای از او اخیراً در یک سخنرانی ( نقل به مضمون) که اگرچه شواهد تاریخی نشان نمی دهد که امام زمانی به دنیا آمده و سپس غایب شده، اما الاماشاالله روایات شیعه داریم که امام زمانی  به دنیا آمده و سپس غایب شده است.

[۱۴] طراح این آرم بعدها به مجله پاسدار اسلام درباره کار خود گفته است:

“… من که اصلاً این‌ کاره نبودم. این طرح را باید گرافیست‌ های بزرگ می‌ کشیدند.  کار من نیست. این کاری خدایی است، به من ربطی ندارد. این است که دوست ندارم خودم را سنجاق کنم. افراد فانی را به مسایل باقی متصل نکنید.”

[۱۵]  محمد رضا نیکفر: “ایمان و تکنیک” در www.nilgoon.org،  ۲۶ ژوئن ۲۰۱۳

[۱۶] همچنن است نام خود مهر ” میترا” که در زبان فارسی امروز نامی زنانه است.

[۱۷] احمد کسروی: تاریخچه شیر و خورشید، رشدیه، ۲۵۳۶، نسخه اینترنتی، صص ۱۴-۱۵