نام «دنی دیدرو» نابغه روشنفکر فرانسوی با یکی از مهم ترین رویدادهای حیات فکری قرن هجدهم گره خورده است ؛ کتاب عظیم دایره المعارف دانش ها، صناعات و حرفه ها بیش از دو دهه از عمر و نیروی او را به خدمت گرفت تا تکیه گاه اصلی نیروهای ایدئولوژیک، سیاسی و مذهبی فعال در خاستگاه روشنگری باشد. دیدرو انسانی بود که به فراتر از دوران پر آشوب خویش تعلق داشت و یکتا بودن دستاوردهایش حاصل تلاش بی امان او در ماجراها و تجربه یی فکری است. استعداد شگفت آورش و احاطه بر فلسفه، علم، هنر و ادبیات او را پهلوان عرصه فرهنگ و فکر فرانسه کرد، در حالی که بسیار دیرتر از هم عصران پرآوازه اش نظیر مونتسکیو، ژان ژاک روسو و ولتر شناخته شد.
شاید تفکرات و نظریاتش پیچیده تر و دیریاب تر از سایرین بود و بیانش چندان صریح و روشن به نظر نمی رسید اما منش و روشی کاملاً شخصی داشت که او را هم در مقام نویسنده و هم در مقام فیلسوف، پیشگام متفکران عصرش قرار داد. کارنامه درخشان و پر بارش در زمینه آثار فلسفی، ترجمه رمان نویسی و نقد هنر به بیش از۲۵ اثر می رسد که در کنارش کار طاقت فرسای فرهنگنامه نویسی تداوم داشت.
او داوری بسیاری از آثارش را به آیندگان سپرد زیرا خود را فراتر از عصری می دانست که با آن به چالش برخاسته بود. امروز سه قرن از زمانی که او پا به عرصه وجود گذاشت می گذرد.
دیدرو در مقام فیلسوف
حضور دنی دیدرو در عرصه فلسفه و در نظر هم عصرانش بسیار دیر رخ داد زیرا آنها او را نویسنده و ویراستار دایره المعارف می دانستند و نه فیلسوفی که تنها به فلسفه بپردازد. طی دو قرن گذشته هم، کسانی که در راه مطالعه آثار دیدرو برانگیخته شدند یا از او الهام گرفتند برداشت های متضاد پدید آوردند تا جایی که او را «فیلسوف» به معنای متعارف کلمه نمی شناسند و به لقب روشنفکر اکتفا می کنند.
تاریخ تفکر دیدرو، رشته های پیوسته یی از تلاش ها یش را برای پایه ریزی سیستمی عقلانی در توضیح جهان مادی، اخلاق، زیبا یی شناسی و حتی روانشناسی نشان می دهد هرچند هیچ گاه به نظم مطلوبی نرسید.
او در نخستین اثر اصیل خود به نام «اندیشه های فلسفی» و با تفکر انتقادی که عنصر اساسی عصر روشنگری بود، به سوی عقاید مادی گرایانه قدم برداشت.«شک» که نخستین گام او به سوی حقیقت بود، اندیشه اش را از قید زنجیرهای دستگاه کلیسا رها کرد؛ شکی که در قیاس با شک نظام مند دکارت صورت معتدلی داشت و در راه جست و جوی حقیقت ضروری بود. دیدرو در کتاب اندیشه های فلسفی به چهار بینش متفاوت درباره مسیحیت، خداپرستی، شرک و سوفسطائیان پرداخت و در اثر دیگرش «تفسیر طبیعت» پرسش هایی در باب اختیار و جبر مطرح کرد و باز هم بر بینشی مادی گرایانه از جهان اصرار داشت.
مطالعات فلسفی او به مرور زمان در قالب رمان های فلسفی ریخته شد تا از دغدغه های همیشگی اش پرده بردارد. به این ترتیب آثار دیدرو به طور مستقیم و غیرمستقیم فلسفه یی را ارائه می داد که بر پایه شک نهاده شده بود. او وارث استادان بزرگ روشنگری بود که بت های حاکم بر اذهان مردم را طرد می کردند و اندیشمند جدی را کسی می دانستند که به هیچ مرجعی اعتماد نکند. سال ها گذشت تا شوق و علاقه وافر هگل، مارکس و انگلس به دیدرو، آثارش را در ردیف متون مقدس سوسیالیستی قرار داد و نثرنویس محبوب مارکس لقب گرفت. در قرن نوزدهم نیز نوشته های او پاورقی روزنامه های جناح چپ در فرانسه شد و آثارش به مجموعه کلاسیک های حزب کمونیست پیوست. دیدرو و اندیشه های فلسفی اش بارها مورد توجه بزرگ ترین فیلسوفان قرارگرفت تا وسعت و عمق آن را خاطرنشان شوند.
دیدرو در مقام نویسنده
نویسندگی به عنوان حرفه یی تمام وقت با زندگی دیدرو عجین بود و شاید بهترین راه این باشد که ویژگی های سبکی و فکری او را در متن آثارش بجوییم. دیدرو از نیمه قرن هجدهم به مدت ۲۵ سال فکرش را وقف کاری تحسین برانگیز کرد که تا به امروز یکی از مهم ترین مولفه های دوران روشنگری است. این کتاب عظیم ۱۷ جلدی اطلاعات علمی، فنی و تاریخی را به اجمال در بر دارد و حاوی نکات انتقادی از جامعه و تشکیلات آن زمان فرانسه و خلاصه یی از آرا و عقاید مکاتب عقلی و علمی است.
این نخستین دایره المعارفی نبود که با پرده پوشی آراسته می شد اما اولین کتابی بود از این نوع که عده یی از بزرگ ترین رجال علم و ادب در تالیف آن شرکت داشتند و عامل مثبتی در راه پیشرفت اجتماعی و فرهنگی آن قرن محسوب می شد. تقریباً تمامی فیلسوفان فرانسوی از جمله ولتر، مونتسکیو، روسو، دالامبر، بوفن، تورگو و بسیاری دیگر در تدوین آن دست داشتند و بعضی اوقات از همه آنها به اصحاب دایره المعارف تعبیر می کنند. در این میان دیدرو گاه یک تنه بار این پروژه عظیم را به دوش کشید و خود صد ها مقاله نوشت تا تلاش خستگی ناپذیرش زبانزد عام و خاص شود. هنر نویسندگی او اما فراتر از این کار مداوم بود؛ نمایشنامه نویسی، رمان نویسی و رسالات و مقالاتی در زمینه نقد ادبی و هنری، نوشتارهای متفاوت او را شامل می شوند.
تئاتر فرانسه قرن هجدهم، میان همه طبقات مردم از عوام تا خواص محبوبیتی عظیم داشت و او که از جوانی در پاریس به سر می برد، شیفته این هنر زنده بود. بسیاری از نمایشنامه نویسان در پی نوسازی تئاتر به سبک های جدید روی می آوردند اما دیدرو توانست با تفکیک کاربرد های چندگانه تئاتر، مفاهیمی جدید وارد این عرصه کند و طرحی جامع ارائه کرد که هم نظریه و هم عمل را در برمی گرفت. کتاب «معمای بازیگر» هنوز هم مشهورترین و بحث انگیز ترین نوشته او درباره تئاتر است که در آن به تعریف مجدد ژانرها و هنر بازیگری و فنون صحنه آرایی می پردازد. در بین نمایشنامه هایش «پدر خانواده» بسیار موفقیت آمیز بود و تا قرن نوزدهم به روی صحنه می رفت. دیدرو زمانی که به رمان نویسی روی آورد، می دانست چگونه از تجربیات شخصی خود و موقعیت های زندگی واقعی که شاهد آن بوده، نمونه برگیرد و شخصیت هایی پذیرفتنی پدید آورد. سه رمان« راهبه»، « ژاک قضا و قدری» و« برادرزاده رامو» از شاهکار های ادبیات کلاسیک قرن هجدهم اند. او سبکی را در نوشته هایش پیش گرفت که خودش آن را« قصه تاریخی» می نامید و آن چیزی جز رئالیسم نبود. نخستین رمان تمام عیارش راهبه، در توصیف و پرورش شخصیت ها و باز کردن لایه های داستان نمونه بی نظیری است. او در نوشتن این رمان بیشترین تاثیر را از فضای حاکم بر کلیسا در پاریس و زندگی مذهبی اطرافیانش گرفته است. یکی دیگر از محبوب ترین آثارش در ژانر «پیکارسک»، حدیث نفس یک ضد قهرمان ماجراجوست؛ ژاک قضا و قدری غهرچند امروزه عنوان «ضد رمان» را بر پیشانی داردف از خواندنی ترین نوشته های طنزآمیز با چاشنی فلسفه است. نامتعارف ترین شکل رمان هم که سراسر در قالب گفت وگویی میان دو شخصیت واقعی می گذرد را می توانیم در کتاب برادرزاده رامو ببینیم. اما این اثر به طرزی زیرکانه و فارغ از سبک عجیبش، گزارشی واقع گرایانه و ژورنالیستی از رویدادهای زمانه نویسنده اش است. مهارت شگفت آور دیدرو در نویسندگی بیش از همه در نقد های جنجالی اش هویدا است. سلسله مقالات او در زمینه هنر نقاشی و تئاتر به دلیل سبک پردازی هنرمندانه اش هنوز الگوی منتقدان در نقد قرار می گیرد. دیدرو در تمامی نوشته هایش هدفی واحد را دنبال می کند و همواره در پی آن است که فکر خواننده را مستقل از اندیشه خودش به پیش براند. او از این راه هوشمندانه، فکر هر خواننده یی را به چالش می کشاند تا با نگاهی سطحی و به سادگی از نوشته هایش نگذرد. او به راستی داوری آثارش را به آیندگان سپرده است.
منابع:
- پالمر، رابرت روزول، تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶
- زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ در ترازو، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳
- فرانس، پیت، دیدرو، ترجمه احمد سمیعی گیلانی، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۳
- می، گیتا، دنی دیدرو، ترجمه عبدالله کوثری، انتشارات کهکشان، نسل قلم، ۱۳۷۷
ارسال مطلب به دیگران
نسخه قابل چاپ
مطلب را در سایت خود قرار دهید
