حوله بافی سنتی بافت تار و پود عشق، اقتصاد و میراث فرهنگی
پارچه بافی سنّتی یکی از صنایع‌دستی متنوع و مقبول طبع است که در هر نقطه از ایران با طرح و رنگ و بافتی ویژه جلوه‌گر شده است. پارچه بافی بخشی عظیم از میراث فرهنگی گذشتگان و متأثر از محیط، جغرافیا و تاریخ هر منطقه است.
هنر صنعت پارچهبافی از گذشته‌های دور در استان خراسان جنوبی از رواج نسبتاً خوبی برخوردار است که ابریشم بافی، حوله بافی، اِحرامی بافی، بَرَک بافی، کرباس بافی، چادر شب‌بافی، سیاه‌چادر بافی، جاجیم بافی جزء رشته‌های بومی و اصیل منطقه در گروه نساجی سنتی به شمار می‌آید طیف وسیعی از پارچههای سنتی بافته شده همچون هنر حوله بافی قدیفه، چادرشب و سارق، از قدیمیترین صنایع‌دستی خراسان جنوبی است که بر اساس شواهد تاریخی سابقة آن در ایالت قهستان به قرنهای ابتدایی اسلام میرسد.
یکی از انواع بافت سنتّی که ویژه خراسان است و ثبت جهانی شده است، حوله بافی، توبافی یا تون بافی است. حوله بافی خراسان تقریباً در تمام روستاهای خراسان جنوبی مرسوم و شناخته شده است. توبافی هنر تولید پارچههایی نرم و لطیفی در طرحها و رنگهای متنوع است. پارچههای تولید شده در این نوع پارچه بافی سنتی که در آن تنها از دست‌وپا استفاده میشود، پارچههای پنبهای بسیار ظریف بافته میشوند و به دلیل رطوبت بالایی که محصول نهایی جذب میکند این هنر حوله بافی نیز نامیده میشود که از آن برای تولید حوله دست و صورت دستبافت نیز استفاده میگردد.
احیای هنر توبافی
در چند سال اخیر در شهرستانها و روستاهای مختلف خراسان جنوبی عزم راسخی برای احیای هنر توبافی این منطقه صورت‌گرفته است از یک سو اولین خانه مله بافی خراسان جنوبی در خانه تاجور شهرستان خوسف و اولین شرکت تعاونی مله بافی استان در شهرستان خوسف راه‌اندازی شده است. از سوی دیگر، کارآفرینانی چون فاطمه ذاکریان یکی از بانوان روستای خراشاد و پس از بازدید گردشگری از روستا که به دنبال حوله دستباف روستایی بیرجند میگردد تلاشی چند ساله را آغاز کرده‌اند که منجر به احیای هنر توبافی سنتی گشته است که حداقل 300 سال قدمت دارد.
با همّت بزرگ‌ترها و پیشکسوتان که راه‌ورسم بافت پارچه سنتی اجدادیشان را به خاطر سپرده بودند و نونوار کردن دستگاهها و شانههای توبافی که از انبار خانههای روستا سر برمی‌آوردند اندک‌اندک کارگاههای توبافی پا گرفتند که منجر به ایجاد کسب‌وکاری پایدار برای بانوان شد. با موفقیت طرحهای مشابه و حمایت میراث فرهنگی، حولهبافی سنتی هماکنون در بیش از بیست روستای استان خراسان جنوبی دوباره رونق گرفته و کمکی برای معیشت خانوارهای روستایی شده است.
بافت با پنبه طبیعی محلی
توبافی با استفاده از پنبة طبیعی محلی با رنگ قهوهای که مله نامیده میشود انجام میگیرد. این پنبه ارزش اقتصادیای تقریباً سه برابر پنبه سفید دارد و کاشت آن به‌صورت انحصاری در شهرستان خوسف در استان خراسان جنوبی انجام میگیرد. در خوسف سالانه حدود ده تن پنبه در هفت هکتار برداشت میشود. این شهرستان به دلیل فعالیت گسترده و سطح زیر کشت بالای این نوع پنبه در آن، به عنوان شهر پنبه مله و مله بافی ثبت ملی شده است و در سطح شهرستان برنامهریزیهایی برای فراهم کردن زیرساختهای لازم برای افزایش کشت آن و همچنین حفاظت از این فرآیند سنتی انجام گرفته است.
در حال حاضر میراث فرهنگی شهرستان خوسف در جستجوی نقاط مستعد برای کشت بذر پنبه مله است تا علاوه بر ماژان، خور، گارجگان، و خوسف، مناطق دیگر نیز از عواید تولید این محصول بهره ببرند. به دلیل اینکه پنبه الیاف طبیعی مله همچون پنبه سفید میتواند در بافت انواع پارچه به کار رود همه افرادی که در پارچه بافی مهارت دارند میتوانند آن را به عنوان ماده اولیه تولیدات خود به کار گیرند امّا این پنبه بذر در دسترس کمی دارد و به دلیل حساسیت به آب‌وهوا و بدون بیمه برای کشاورزان محصول پرریسکی محسوب میشود به همین دلیل کشت آن با گذر زمان کم شده است.
پنبه مله در خراسان جنوبی قدمتی طولانی دارد و جزو میراث خراسان جنوبی محسوب میشود. پنبه الیاف طبیعی مله برای بافت محصولات مختلفی از قبیل سجاده، جانماز و چادر به کار میرود. اهالی و بومیان منطقه پنبة مله و هر چه از آن بافته میشود را خوش یمنی میدانند. پنبه مله رنگی شبیه به خاک بندهایی دارد که در آن کاشته میشود و نام خود را هم از همین خاک گرفته است که مل نامیده میشود.
به دلیل بومی بودن فرآیند کاشت و تولید پنبه امکان خام‌فروشی پنبه مله وجود ندارد و فرآوردههای ثانویه حاصل از آن منحصراً در منطقة خراسان جنوبی تولید میشوند. مراحل تولید پنبه مله شامل کاشت، داشت و برداشت آن همانند پنبه معمولی است اما نسبت به کم‌آبی و سرما مقاوم نیست به همین دلیل بیمه شدن محصول سالانه برای کشاورزان ضروری است وگرنه بخش زیادی از محصول آنها ممکن است تحت تأثیر تغییر آب‌وهوا از بین برود.
مراحل تبدیل پنبه مله به نخ
پنبه مله در چهار مرحله به نخ تبدیل میشود که به شرح زیرند:
- مرحله اول: جداکردن پنبه‌دانه از وش پنبه با حلاجی
الیاف پنبه مله نسبت به پنبه سفید کوتاهتر است به همین دلیل با کمان حلاجی نمیشود.
مرحله دوم: یکدست کردن پنبه مله با بالشت پنبه‌زنی
حلاجی پنبه مله با چوبالش و روی بالشتک چوبی انجام میگیرد.
مرحله سوم: تبدیل کردن پنبه مله به نخ با چرخ نخریسی
مرحله چهارم: تبدیل نخ به کلاف توسط واکنوک است.
انواع نخهای مورد استفاده در توبافی
به صورت سنتی در توبافی یا تونبافی از نخ پنبه، ابریشم، کرکی یا کورگی و کودری استفاده میشود اما نخ پشمی، نخ مصنوعی، اکریلیک و نخ کاموا نیز در جریان بافت این دست‌بافت‌های زیبا و ارزشمند به کار میرود. پارچههای ابریشمی به رنگهای مختلف از جمله ارغوانی سیر و بنفش و بسیار ریزبافت، بنام قنابیز و والا که در پارچهبافی سنتی منطقه استفاده میشوند معروف هستند که از آن برای تهیه لباس زنانه استفاده می‌کردند. از جمله مناطق بافت این نوع پارچه دهستان چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است.
کارآفرینی و توسعه اقتصادی با احیای هنر حوله بافی
بافت حوله سنتی در خراسان جنوبی، با اصالتی به قدمت قرن‌ها و همانند گذشته با دستگاههای سنتی دو یا چهار وردی و ابزار کار ساده انجام میشود و هنر دست بانوان روستاهاست. کسب درآمد برای اهالی روستا که اقتصاد و معیشتشان به دلیل خشکسالی به خطر افتاده بود انگیزهای برای گسترش هر چه بیشتر و رشد کارگاههای پارچه بافی سنتی است. با اوج گرفتن این عزم همگانی و شرکت در نمایشگاههای ملی، پارچه بافی سنتی یا توبافی از پستو و انبار روستا بیرون آمد تا به عنوان هنر و صنایع‌دستی ملی ثبت گردد.
روستای خراشاد یکی از توابع شهرستان بیرجند است که با توسعه پارچهبافی سنتی و تأسیس دو شرکت تعاونی با 520 عضو، حجم بالای تولید و شرکت در نمایشگاههای ملی و بینالمللی توانست نظر ارزیابان سازمان یونسکو برای ثبت جهانی را به خود جلب کند. هماکنون این روستا 170 کارگاه فعال، چند اقامتگاه بوم‌گردی، بازارچه فروش صنایع‌دستی و مبلمان روستایی دارد که علاوه بر ایجاد فضای مناسب و دلنشین برای گردشگران به رشد اقتصاد روستا و شناخته شدن میراث فرهنگی آن از طریق جلب گردشگر داخلی و خارجی کمک میکند.
روش کار در حوله بافی
برای بافتن پارچه به روش تونبافی ابتدا مواد اولیه بافت یعنی پشم یا کرک با دست تهیه و ریسیده میشود. نخهای ریسیده شده را میجوشانند و از آرد رد میکنند تا ضخیم‌تر گردد. نخ پنبهای که به این شیوه تولید میگردد ماده اولیة مورد استفاده در بافت این پارچه سنتی است که به‌عنوان پود لابه‌لای چله تنیده میشود.
بافت حوله سنتی طی سه مرحله به انجام میرسد. شیوة کار به این صورت است که ابتدا نخهای پنبهای را به‌وسیلة چرخ ریسندگی و چرخ ماسوره تهیه میکنند و سپس در یک فضای باز به‌وسیله تعدادی چوب نازک و هم‌اندازه چله کشی انجام می شود که به اصطلاح محلی به آن “چله دوانیدن” گفته میشود. سپس چله را به دور یک چوب بزرگ و ثابت که نورد نام دارد می پیچند که فاصله هر کدام از این چوبها از یکدیگر باید یک متر باشد و در نهایت برای بافت باید نخ ها با ماکو از میان چله رد شود و بعد از هر بار ردکردن نخ، دنده یا دفتین را به سمت جلو و عقب می آورند که این کار سبب کوبیده شدن نخ ها و بافت پارچه می شود. بعد از هر بار دنده زدن پارچه، هنرمند با متی و دستکش پارچه بافته شده را جمع میکند و به دور چوبی قطور می پیچد که بالین نام دارد.
علاوه بر نخ پنبهای، نخ ابریشمی، توبافی روی دستگاه بافندگی چهاروردی تولید می شود و مهم ترین و برجسته ترین ویژگی این نوع از پارچه بافی سنتی ایرانی انجام تمام مراحل آن با دست و پاست.
ابزار و وسایل مورد استفاده در توبافی
در توبافی
- از ابزار و وسایل مختلفی استفاده میشود که تعدادی از آنها در ادامه معرفی می گردند:
چرخ ماسوره که به وسیله آن نخ ریسیده میشود
چرخ ریسندگی یا هرزهگر که نخهای ریسیده شده را به صورت کلاف دور چرخ میپیچد.
گواسته، چوبی است که در زمین ثابت میشود و نخهای چله دور آن می‌پیچند.
وجارک، دو عدد چوب نسبتاً ضخیم که میانه کار را نگه میدارند و کمک میکنند نخها در حین بافت به هم نریزند.
میان چوب که کمی بالاتر از نورد برای نگه‌داشتن نخهای چله به کار گرفته میشود.
هراستون که به چهار ورد دستگاه بافندگی گفته میشود.
سلام علیک، دو تکه چوب است که با نخ به هراستون وصل میشود و وردها را بالا و پایین میآورد.
هواکار، نخهای نگهدارنده هراستون که به سقف آویخته میشوند.
متی، چوبی که مانع جمع‌شدگی پارچه میگردد.
ماکو، دستگاهی که نخ درونش قرار میگیرد و از میان تار عبور میکند.
دفتین، نخ‌هایی که از ماکو عبور میکنند بعد دنده یا دفتین میشوند.
دستکش، وسیلهای از شاخ گوزن که برای ثابت کردن بالین از آن استفاده میشود.
ماسوره که نخ مورد نیاز دور آن پیچیده میشود.
پاتلک تکههای چوبی هستند که از زیر ستون‌های دستگاه آویزان شده و بافنده به وسیله آنها دستگاه را به حرکت در میآورد.
انواع بافت در توبافی
در این شیوه بافت پارچه سنتی به طور معمول از دو بافت ساده و نقش‌دار استفاده میشود.
بافت ساده در حوله بافی به وسیله دو پوشال انجام شده و تعداد نیهای گله در بافت ساده شش عدد است. نتیجه این نوع بافت پارچه‌ای ساده و بافتی یکدست است که سطحی صاف و لطیف ایجاد میکند. از سوی دیگر بافت نقش‌دار به‌وسیلة چهار پوشال انجام میشود و در هر رفت‌وبرگشت به یک یا دو پوشال بسته به نوع نقش فشار وارد میشود. نتیجه نهایی این بافت پارچه‌ای با بافت ظریف برجسته و هندسی است که زیردست لمس میشود و بر زیبایی محصول حوله بافی میافزاید.
انواع نقوش در حوله بافی
در بافت این نوع حوله دستبافت از نقوش متعدد و متنوع سنتی استفاده میشود که از ترکیب تار و پود و طرحهای متنوع ایجاد میشوند. طرحهای اصلی و متداول در حولهبافی سنتی نقش کلو، گنتی، چپربافت، جناغی و ساده است که بانوان هنرمند روستا قادرند با ترکیب این نقوش ابتدایی با طرح و رنگ، طیف وسیعی از منسوجات را خلق کنند.
طرح پارچههای توبافی شده از پیش مشخص نیست یعنی هنرمند از روی نقشه و طرح کار نمیکند و هر پارچه با توجه به ذوق و سلیقه بافنده آن و با استفاده از طرح‌هایی که قبلاً اجرا شده‌اند یا ایجاد نقشی به کل جدید بافته میشود.
انواع محصولات حوله بافی
حوله بافی به روش بافت سنتی که تماماً با دستگاههای بافندگی صورت میگیرد برای بافت انواع منسوجات با کاربردهای متنوع از قبیل حوله دست و صورت، حمام، استخر، صافی، دستارخان یا سفرة نان، چادرشب، دستمال سفره، دستمال جیبی، شال سر، سجاده، لباس و دیگر به کار گرفته میشود.
با یاری و حمایت اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی حوله دستبافت خراسان جنوبی که بسیار سبک است و جذب آب فوق‌العاده‌ای دارد به عنوان لباس احرام به حجاج عرضه میشوند. این حوله سبک برای سفر به‌خصوص در اقلیم گرم و خشک بی‌نظیر است. به‌کارگیری این شیوه پارچه بافی سنتی در قالب محصولی جدید و کارآمد و قرارگرفتن آن در چمدان مسافران حجاج، بازار این محصول را گسترش میدهد و امکان پیگیری طرحهای گسترده اقتصادی کارآفرینی در منطقه را فراهم میکند.
محصولات توبافی در بازارهای بینالمللی
یکی از اتفاقات خوشایند دیگر که در پی پیگیریهای مداوم و تلاش‌های اهالی میسر شد ارائة پارچه سنتی دستبافت بیرجند در نمایشگاههای بینالمللی و توجه بازرگانان به این محصول بود. برای اولین‌بار در نمایشگاه نوروزی صنایع‌دستی مشهد، بازرگانان اماراتی لطافت و سبکی و بافت منحصر به فرد سنتی توبافی را پسندیدند و به تعاونی این روستا سفارش پارچه دادند.
کیفیت بالای محصول، بافت سنتی، روش کار منحصر به فرد، استفاده از رنگهای گیاهی و منسوجات کاملاً طبیعی انگیزه سفارش این تاجران بود. سفارش شالهای پنبهای سنتی، حوله الیاف طبیعی که نخریسی و رنگرزی آن به صورت دستی و کاملاً سنتی اجرا شده بود و ارسال آن به کشورهای عربی و حتی اروپایی از جمله آلمان، هلند و فرانسه بازار توبافی را وسیع‌تر کرده است.
حمایت هر چه بیشتر سازمان میراث فرهنگی استان برای حضور صنعتگران خراسان جنوبی در نمایشگاههای ملی و بینالمللی، فراهم کردن وام، سرمایهگذاری در آموزش و بازاریابی عواملی هستند که برای رشد بافت سنتی پارچه و هنر توبافی باید مورد توجه قرار گیرد.
در نهایت عرضة موفق محصولاتی از قبیل حوله دستبافت پنبهای که سال‌ها در فرهنگ غنی روستایی کشور زیسته تا با نیازها و خواسته‌های روز مشتریان هماهنگ شوند و موجبات صادرات فرهنگ و هنر دست صنعتگران ایرانی را به اقصی نقاط جهان فرا آورد نیازمند عزم همگانی و همکاری ارگان‌های مختلف است که با همیاری هم الهام‌بخش هنرمندان دیگر باشند که میراث آبا و اجدادی خود را زنده سازند و آن را هم برای ارتقای معیشت خود و هم برای معرفی فرهنگشان به جهان به کار ببندند.
