132
مؤلف ههای تداو مبخش هویت ایرانی پس از حمله اعراب
1396/11/ مصدق گنج خانلو * تاریخ دریافت: 2
1٣97/7/ حمید احمدی** تاریخ تأیید: ٣٠
محمد بیگدلی***
چکیده
با ورود اسلام به ایران، پیوندی بین مؤلف ههای هویتی تمدن ایرانی و آموز ههای اسلامی
برقرار شد و حاصل آن، ساختار هویتی جدیدی بود که مجال تداوم هویت ایرانی را در چارچوبی
تازه تر فراهم م یآورد. اسلام ا گرچه با تهاجم اعراب وارد ایران شد، ایرانیان عناصر فرهنگ
وارداتی را از صافی عقلانیت گذراندند و بین اعراب و اسلام تمایز قائل شدند. در پاسخ به این
سؤال که چه ظرفی تهایی در تمدن ایرانی و آموز ههای اسلامی موجب تداوم هویت ایرانی پس
از حمله اعراب به ایران شد، م یتوان به برخی مؤلف ههای هویتی در اسلام و برخی پی شزمین هها
در تمدن ایرانی اشاره کرد. پژوهش حاضر ب همنظور نشان دادن ظرفی تهای تداوم هویت
ایرانی پس از ورود اسلام به ایران، با روش پژوهش تاریخی، مؤلف هها و پی شزمین ههای تداوم
هویت ایرانی را پس از حمله اعراب احصا، توصیف و تحلیل کرده است.
واژ گان کلیدی: هویت ایرانی، ورود اسلام به ایران، زرتشت، هویت ایرانی-اسلامی.
* دانشجوی دکتری
رشته علوم سیاسی،
دانشکده حقوق
و علوم سیاسی،
دانشگاه تهران
)نویسنده مسئول(.
** استاد علوم
سیاسی،
دانشکده حقوق
و علوم سیاسی،
دانشگاه تهران.
*** دانشجوی
دکتری رشته علوم
سیاسی، دانشگاه
آزاد اسلامی،
واحد زنجان.
anjkhanlou.m
@ut.ac.ir
hahmadi
@ut.ac.ir
bigdeliganj
@gmail.com
133
مقدمه
برخلاف بسیاری از سرزمی نهای دیگر که با تهاجم اعراب، هویت آ نها کاملاً دگرگون و محو
شد، پس از حمله اعراب به ایران، هویت تمدنی ایران کما کان تداوم یافت و از بین نرفت. ا گرچه
ورود اسلام به ایران، از طریق حمله اعراب صورت گرفت، مؤلف ههای هویتی مشترک بین تمدن
عظیم ایرانی و آموز ههای اسلامی، موجب ایجاد پیوندی بین هویت اسلامی و هویت ایرانی شد
و نتیجه آن شک لگیری هویت ایرانی-اسلامی بود. با حمله اعراب مسلمان به ایران، هویت دینی
و زبانی آ نها تجزیه شد و اسلام جایگزین آیین زرتشت شد. به این ترتیب، آموز ههای پیشرفته
اسلام در کنار تجربه تمدنی ایرانیان قرار گرفت و زمین هساز شک لگیری تمدنی جدید شد.
پژوهش حاضر به دنبال پاس خگویی به این سؤال است که چه ظرفی تهایی در تمدن ایرانی
و آموز ههای اسلامی موجب تداوم هویت ایرانی پس از حمله اعراب به ایران شد. پرداختن به
پی شزمین ههای پذیرش مؤلف ههای هویت « و » مؤلف ههای تداو مبخش هویت ایرانی در اسلام «
م یتواند تا انداز ه زیادی پاسخ این سؤال را برای ما روشن کند. برای این ،» اسلامی در ایران
منظور، از روش پژوهش تاریخی برای تحلیل ظرفی تهای تداوم هویت ایرانی پس از تهاجم
اعراب به ایران، استفاده شده که از شاخ ههای فرعی روش تحقیق در علوم انسانی است و از
شیوه تحلیلی بهره م یبرد. در این روش، جستجو در اجزای یک کل و توضیح روابط متقابل
میان آ نها مورد توجه است. شیوه گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخان های است.
1. پیشینۀ پژوهش
تا کنون آثار فراوانی درباره تاریخ ایران باستان به نگارش درآمده است. در آثاری مانند
» تجارب الامم « معروف به تاریخ طبری، کتا بهای ابن مقفع، کتاب » تاریخ الرسل و الملوک «
نوشته مسعودی و صدها اثر دیگر » تنبیه والاشراف « و » مرو جالذهب « اب نمسکویه، کتا بهای
کلاسیک، به تشریح تاریخ ایران باستان و پادشاهان ایرانی پرداخته شده است. در آثار کلاسیک
پس از ظهور اسلام، تاریخ ایران ب هعنوان بخشی از تاریخ کل بشری و ب هعنوان بخشی جدا
آمده است. در عمده این آثار، شروع » تاریخ ملوک الفرس « یا » ملوک العجم « تحت عنوان تاریخ
تاریخ با استناد به قرآن از بحث آدم ابوالبشر آغاز م یشود و تا ظهور پیامبر ا کرم )ص( و تحولات
اولیه اسلامی ادامه م ییابد. نویسندگان ایرانی پس از اسلام، تاریخ ایران را با دیدی کلان و
جها نشمول در چارچوب تاریخ کلی بشری از نگاه اسلامی قرار داد هاند. آثار پژوهش گران و
شر قشناسان قرن نوزده و بیست با الهام از نوشت ههای کلاسیک پیرامون تاریخ و هویت تاریخی
134
ایران به نگارش درآمده است. برای نمونه، م یتوان به آثار نولدکه و بارتولد، شر قشناسان
آلمانی و روسی اشاره کرد که اولی تاریخ ساسانیان را با الهام از نوشت ههای طبری و دومی کتاب
خود را پیرامون ترکان با الهام از آثار تاریخی مورخان کلاسیک ایرانی به رشته تحریر درآورد هاند.
تلاش عمده آثار روشنفکران ایرانی ب هویژه در دوره قاجار و پس از مشروطه نیز معطوف به اثبات
بوده است » هویت ایرانی باستانی « ، و بعضاً با نگاهی واق عگرایانه » هویت ملی ایرانی « وجود
32 (. گذشته از برخی آثار که با رویکردهای چ پگرایانه به دنبال نفی هویت : )احمدی، 1382
ایرانی هستند، عمده آثار بر وجود پیوستاری از هویت ایرانی از دوره ساسانیان تا کنون تصریح
به تبارشناسی هویت ایرانی م یپردازد ،» ایران ملی برساخته « دارند. مصطفی وزیری ) 1993 ( در
و هویت ایرانی را هویتی برساخته در دوره معاصر م یداند. آثاری شبیه این، عمدتاً متأثر از
دیدگا ههای مارکسیستی یا نظریات پس تمدرن مانند نظریات اریک هابزباوم، ارنست گلنر و
بندیک اندرسون هستند که هویت ملی را برساخته هویتی دوران معاصر م یدانند.
در میان آثاری که بر وجود پیوستاری از هویت ایرانی در طول تاریخ اعتقاد دارند، عده ای
همچون میرزا فتحعلی آخوندزاده، جلا لالدین میرزا و میرزا آقاخان کرمانی، ضمن اعتقاد به
هویت ملی ایرانیان در دوره باستان، بر تضاد این هویت با آموز ههای اسلامی باور دارند. این
افراد عل تالعلل نا کام یها و عقب ماندگی های ایرانیان را حمله تازیان، مغولان و ترکان به ایران
می دانند. امروزه امتداد این تفکرات در رویکردهای سلطنت طلبی و به طور غلیظ در برخی
تلویزیون های ماهواره ای فارسی زبان این جریان اشاعه م یشود. برخی گرو ههای سیاسی نیز
مانند حزب ملت، پان ایرانیست و جبهه ملی کاملاً در این چارچوب م یاندیشند.
در این میان، برخی از آثار نیز به دنبال اثبات و تبیین روابط دوگانه هست یشناختی هویت
به تبیین » هویت ایرانی « ایرانی و هویت اسلامی بود هاند. برای نمونه، احمدی ) 1395 ( در
دیدگا ههای مختلف نسبت به ناسیونالیسم ایرانی، هویت ملی ایرانی و هویت ایرانی پرداخته
است. در این کتاب، دیدگا ههای احمد اشرف درباره هویت تاریخی و ملی ایرانی به انضمام
دو مقاله از گراردو نیولی و شاپور شهبازی تشریح شده است و هدف اصلی کتاب، بررسی
» سیر تحول اندیشه یا ایده ایران همچون عنصری هویتی، تاریخی، فرهنگی، دینی و سیاسی
وجود هویت ،» هویت ایرانی به سه روایت « است. احمد اشرف ) 1387 ( در اثر خود با عنوان
ملی را در ایران دوره باستان و همی نطور در دوره میانه رد م یکند. وی با بررسی هفت دوره
تاریخی ایران، به تحول هویت ایرانی به هویت ملی ایرانی پرداخته است. برخی از نویسندگان
تاریخی نیز به تبیین برخی از مؤلفه های مشترک هویتی بین ایران و اسلام پرداخته اند که
135
اثر مرتضی مطهری و آثار محمدی » خدمات متقابل اسلام و ایران « در این میان می توان به
تلاش شده است تا نشان داده » خدمات متقابل اسلام و ایران « ملایری اشاره کرد. در کتاب
شود که بین هوی ت ملی ایرانی و هویت اسلامی تضادی وجود ندارد و این دو هویت در طول
تاریخ و فرهنگ ایران در « تاریخ مکمل یکدیگر بود هاند. محمد یملایری ) 1381 ( در کتاب
و در دیگر آثار خود( به دنبال دست یابی به ( » دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی
برآمده » تبادلات زبان های فارسی و عربی « و نیز » ریشه ها و اصول ایرانی زبان و ادبیات عربی «
است. مقاله حاضر با تمرکز بر دوره تاریخی انتقال از ساسانیان به دوره اسلامی در ایران، به
دنبال تبیین ظرفی تهای متقابل تمدن ایرانی و آموزه های اسلامی برای ایجاد هویت ایرانی-
اسلامی در فرآیندی ساخت یابانه پرداخته است که نوآوری پژوهش حاضر به شمار م یآید. در
عمده پژوه شهای صورت گرفته، به رغم تأیید پیوستاری در هویت ایرانی از دوره ساسانیان
به بعد، دسته بندی جامعی از ظرفی تهای متقابل ایران باستان و اسلام برای تداوم هویت
ایرانی ارائه نشده است که پژوهش حاضر به دنبال پر کردن این خأ برآمده است.
2. هندسه دین، دولت و جامعه قبل از حمله اعراب به ایران
ساخت معنا و هویت، فرایندی است که بر بنیا نهای جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی،
دینی، سیاسی و اجتماعی استوار بوده و از سوی دیگر ب هموجب سیالیت آن، در بستر زمان
مه مترین خصوصیات هویت » تداوم « و » تحول « ، فراز و فرودهایی پیدا کرده است. از این رو
4(. در ادیان توحیدی خداوند یگانه موجودی است : به شمار م یآیند )دیل مصالحی، 1385
30 (. از همین رو، برای موحدین : که به تنهایی دارای اهمیت معنای نهایی است )برومر، 1381
ادیان توحیدی، هویت دینی بر دیگر مؤلف ههای فرهنگ، نژاد، تاریخ، سرزمین و زبان تفوق
می یابد. دین زرتشت را می توان از جمله ادیان توحیدی قلمداد کرد که در دوره ساسانیان در
سراسر ایران گسترش یافت.
پیشینه آیین زرتشت، ب هعنوان قدیم یترین پیامبر آریایی، احتمالاً به دومین هزاره پیش
اردشیر بابکان با مشروعیت .) Foltz, 247 و 2011:73 : از میلاد برم یگردد )قدیانی، 1384
کاریزمایی خود امپراتوری ساسانیان را تأسیس کرد و آیین زرتشت را ب هعنوان پایه معنوی
مشروعیت دولت خویش به خدمت گرفت. در اوان روی کار آمدن ساسانیان، اردشیر برای
کسب مشروعیت با روحانیان زرتشتی ائتلاف کرد و این امر موجب قدر تگیری آ نها در همه
سطوح و ارکان جامعه شد. در دوره جانشینان اردشیر، قلمرو ساسانیان گسترش یافت و ادیان و
136
مذاهب گونا گون را در برگرفت. از آن جایی که مدارای مذهبی از مقتضیات حکم رانی جدید بود
و امپراتوری ساسانی از طرف رقبای شرق و غرب یعنی دولت کوشانی در زمان پادشاهی کنیشکا
با آیین بودایی و امپراتوری روم با فرهنگ هلنی تهدید م یشد، شاپور تلاش کرد تا مانویان را
جایگزین زرتشتیان کند. این تلاش مذبوحانه بود و با وا کنش شدید روحانیان زرتشتی مواجه
شد. ب هطوری که پس از شاپور، روحانیون زرتشتی به رهبری کرتیر، آذرباد مهراسپند، آرتورپاد،
انوشیروان و... به کشتار و حذف وسیع مانویان و طرفداران دیگر ادیان و آیی نها با رو شهای
58 (. آیین زرتشتی در پایان عهد ساسانی : ناصحیح پرداختند )ن.ک. به برومنداعلم، 1388
571 ( و دولت ساسانی زیر پرچم آیین : ب هکلی میا نتهی و ب یمغز شد )کریست نسن، 1377
.)4 : زرتشتی به یک تئوکراسی ب یچو نوچرا مبدل شد )ن.ک. به محمودآبادی، 1383
ایران اواخر عهد ساسانی ب یشباهت به اروپای اواخر دوره قرون وسطی در غرب نبوده
91 (. در اواخر قرون وسطی در غرب، اولیای کلیسا : است )ن.ک. به مفتخری و دیگران، 1384
که در قلمرو زیر سلطه خود هم مقامات عالی سیاسی و هم زمین دار فئودال بودند و نیز
فروشنده به اصطلاح آمرزش گناهان، مبالغ هنگفتی را به خزانه پاپ سرازیر می کردند )عالم،
72 (. در این دوره مدعیان آیین زرتشت به آن نه ب هعنوان آیینی برای نجات و سعادت :1379
بشریت، بلکه ب هعنوان وسیل های برای حفاظت از قدرت خود م ینگریستند. همی ن موضوع
سبب شد تا بسیاری از طبقات ایرانیان در این دوره رضایت چندانی از حکومت ساسانیان
23 (. در روزگار تدوین : و زرتشتیان نداشته باشند )ن.ک. به خرمشاد و اسلامی، 1392
خدای نامگ، دین زرتشت اساس فکری و اخلاقی تاریخی بود که روحانیون م ینوشتند و پایه
.)68 : ایدئولوژیک آن را تشکیل م یداد )دریایی، 1382
درباری شدن دین در زمان ساسانیان موجب دوری آن از مردم شد و جنب ههای مردمی
و فرهنگ اصیل اوستایی از میان رفت و مشتی خرافات و شعائر بدوی جای آن را گرفت و به
نحوی جامعه را خالی و پوک ساخت که در مقابل حمله اعراب مسلمان، پایداری و مقاومت
60 (. تا جایی که خود زرتشتیان در قرن : چندانی از خود نشان نداد )برومنداعلم، 1388
نخستین تسلط اعراب، مایل بود هاند، برخی از افسان هها و اساطیر عامی و بعضی از اعتقاداتی
208 (. به این : را که در فصول اوستا به ثبت رسیده بود را حذف نمایند )کریست نسن، 1377
ترتیب، در اواخر دوره ساسانیان، دین ب هطور کلی در خدمت دربار درآمد و هر دو باهم به
فساد گراییدند تا آ نکه انحطاط، سراسر جامعه ساسانیان را فرا گرفت. انحطاط و فساد آیین
زرتشت به دلیل جایگاه تاریخی آن در نظام هویتی ایرانیان، موجب تزلزل هویتی در هندسه
137
روابط دین، دولت و جامعه شد. سن تهای دینی برای آ نکه بتوانند ارتباط، تناسب، معقولیت
و اعتبار خود را حفظ نمایند، نیازمند تغییر، مفهو مسازی دوباره و تفسیر مجدد هستند
32 ( این در حالی بود که کارگزاران دولتی و دینی در این زمان در عین و در ذهن : )برومر، 1381
تغییری ایجاد نکردند و به این ترتیب، ناخودآ گاه جامعه را آماده جایگزین شدن با آموز ههای
معقو ل و متناسب دین وحدانی اسلام کردند.
برخی مانند ما کس وبر اسلام را دین قبیله ای مبتنی بر جنگاوری و فئودالیسم دانسته اند
و برخی دیگر مانند برایان ترنر اسلام را دین مدنی )شهری( م یدانند. )Weber, 1963: 262(
در نگاه اول، هنگامی که اسلام با دیدگاه های یک گروه منزلتی جنگجو سازگار می شود، لزوماً
افراد بی اعتقاد و دگراندیش را همچون دشمن تلقی م یکند و جنگیدن با این دشمن، به
خودی خود، ابزاری برای رستگاری است. این در حالی است که برداشت مدنی، اسلام با امر
و تعلیم انسان آغاز شد. اسلام بر سواد و سوادآموزی تأ کید » خواندن « به پیامبر )ص( برای
داشت و آموزش و یادگیری را همچون تکلیف دینی تلقی م یکرد و از مردم م یخواست برای
دان شاندوزی، سختی، غربت و سفر را بر خود هموار کنند. در این دیدگاه، تأ کید اسلام بر
برتری قلم دانشمندان بر خون شهدا، یکی از نشانه های رسالت مدنی اسلام تلقی م یشود
)ن.ک به قانع یراد، 1389 ( ترنز ضمن رد دیدگاه جنگاورانه وبر درباره اسلام، بر این باور است
که اساس اسلام در محیط شهری مکه پدیدار شد و در قرارگاه آباد مدینه شکوفا شد. از نظر
وی، بسیاری از پایه های دینی آموز ههای ]حضرت[ محمد )ص( در ارتباط با مسئل ههای
. )Turner, 1998: تجاری است و اصطلاح شناسی قرآن پر از مفاهیم تجاری است) 35
دین اسلام با ظرفیت عظیم آموزه های مدنی با حمله اعراب، در ایران شکوفا شد و
ب هتدریج جایگزین آیین زرتشت شد. این جایگزینی هویتی طی فرآیندی تدریجی به دلیل
وجود برخی ظرفیت ها در هویت ایرانی و برخی آموز ههای دین اسلام تسهیل شد. ایرانیان
با عبور از سن ت و در محور عقلانیت در قامت آموز ههای اسلامی، با تفکیک هویت اسلامی از
هویت عربی و تلفیق آن با هویت ایرانی، به هویت ایرانی- اسلامی دست یافتند. این ترکیب
از ی کسو تضمین کننده تداوم هویت ایرانی در سیر تاریخ و از سوی دیگر، کم وبیش، بنیانی را
برای مشروعیت بخشی به دول تهای مختلف در دوره های مختلف آتی فراهم آورد.
138
3. مؤلف ههای تسهی لکننده تداو م هویت ایرانی در اسلام
حمله اعراب به ایران، نوعی حمله بدویان به تمدن شهری بود که از درون تهی شده و
توان مقابله با اعراب را نداشت. خوشبختی ایرانیان در آن بود که بدویان جدید، همراه خود
کتابی داشتند- قرآن- که م یتوانست الها مبخش تمدن نوینی باشد و اشتباهات گذشته را
اصلاح کند. دو قرن به درازا کشید تا ایرانیان با قرآن خو گرفتند و در مسیر تمد نسازی قدم
146 (. آنچه موجب عدم گسست هویتی ایرانی در این دو قرن شد، : گذاشتند )جعفریان، 1385
اشترا کات در بنیادهای اندیشه اسلامی و پای ههای هویت ایرانی بود.
3-1 . امضایی بودن اغلب احکام در اسلام
احکام و دستورات الهی به دو نوع احکام تأسیسی و احکام امضایی قابل تقسیم هستند.
احکام تأسیسی، احکامی هستند که از طرف شارع جعل و صادر شده و سابقه اى در عرف و
در بین عقلا نداشت هاند و احکام امضایی آن دسته از احکامی هستند که پیش از ظهور اسلام
در میان عرف در جریان بود هاند و اسلام در مواجهه با آ نها یا بدون هیچ تغییری و یا با اعمال
194 (. بر این اساس، بسیاری از : اصلاحاتی آ نها را پذیرفته و امضا کرده است )فیاضی، 1391
سن تها و عرف های دوره جاهلیت قبل از اسلام مانند سنت پرهیز از جنگ در ما ههای حرام،
بعد از اسلام نیز تداوم یافت هاند.
بیش از آن بود که بتوان در هر سرزمین کلیه شیو ههای ،» ممالک اسلامی « پهناور بودن
تفکر موجود را به کنار گذاشت. علاوه بر این، ایران ب هتدریج توسط اعراب فتح شد. از همی نرو،
طبیعی بود که اعراب مسلمان در مناطق تصرف شده، بسیاری از امور را که در چارچوب
موازین آنان م یگنجید، قبول کنند یا اینکه تغییر ندهند. ب هویژه ای نکه میزان ارتباط و درجه
25 (. بر اساس : وابستگی این سرزمی نها با قدرت مرکزی متفاوت بود )میراحمدی، 1368
سنت امضایی بودن اغلب احکام در اسلام، بسیاری از عر فها و سن تهای ایرانیان نیز پذیرش
اسلام را بعد از تهاجم اعراب تسهیل م یکردند. برای نمونه م یتوان به مواردی مانند عید نوروز،
خواستگاری و ازدواج، احترام ویژه به والدین، پوشش و... اشاره کرد که ن هتنها با مخالفت
اسلام روب هرو نشدند، بلکه تشابهات فراوانی بین این سن تها و آموز ههای اسلامی وجود دارد
.)266 : )ر.ک. به رضایی، 1381
یکی دیگر از رسوم مورد احترام، نوروز بود که زرتشتیان به آن نو گروز م یگفتند و آن را
جشن م یگرفتند. این جشن در آغاز سال بود و هر پادشاهی در این روز فرخنده رعیت ممالک
139
خویش را قرین شادی و خرمی م یکرد و در این عید کسانی که کار م یکرد هاند دست از کار
250 (. پس از تهاجم اعراب به ایران برگزاری این جش نها : م یکشیدند )کریست نسن، 1377
مانند گذشته تداوم یافت. روایات متعددی از امامان شیعه در رابطه با تقدس نوروز ذکر شده و
.)168 : برای این روز اعمال عبادی خاصی نیز توصیه شده است )ن.ک به احمدی، 1395
همان طور که پیدا است بسیاری از سنت های ایرانیان به دلیل امضایی بودن اغلب احکام
در اسلام، عیناً مجال تداوم یافتند و برخی دیگر نیز با اندک تغییراتی در طول تاریخ جریان
یافتند. این سنت ها دربرگیرنده نشان هها، اصول و باورهایی بودند که جزئی از عناصر هویتی
در قلمرو ایرانیان به شمار می آمدند که درمجموع فرهنگ ایرانی را تشکیل م یدادند. تشابه
آموز ههای اصیل زرتشتی با آموز ههای اسلامی، موجب شد تا بسیاری از سنت های ایرانی
مورد تأیید قرار گیرند و در خلال تداوم این سن تها، هویت ایرانی نیز تداوم یابد. به جرئت
م یتوان گفت که به این ترتیب پس از تهاجم اعراب به ایران، خلل چندانی در فرهنگ ایرانی
پدیدار نشد و باورها و سنت های مشترک، همچنان گویای ایرانی بودن جمعیت ها در قلمرو
ایران آن دوره بوده است.
3-2 . کلمات فارسی در قرآن
یکی از کارو یژ ههای اصلی زبان، فراهم آوردن امکان ارتباط بین افراد است. این ارتباط
نیز به نوبه خود زمینه ای برای شناخت و فهم بیشتر است. در ادیان جهان شمول، زبان
محل بعثت پیامبر ب هعنوان زبان دینی شناخته م یشود. م یتوان بین رابطه زبان رسمی
ادیان جهان شمول و زبان رسمی در دولت-ملت های دربرگیرنده اقوام متکثر نسبت تشابهی
قائل شد. همان طور که در یک کشور با اقوام گونا گون، شهروندان به منظور برقراری ارتباط
و تعامل متقابل با گویش وران بومی دیگر، نا گزیر از صحبت به زبان رسمی هستند، در ادیان
جهان شمول نیز زبان پیامبر دینی به عنوان زبان رسمی آن دین شناخته می شود؛ بنابراین
هما نگونه که در آیه 13 سوره مبارکه حجرات نیز اشاره شده است، نزول قرآن به زبان عربی
از دیدگاه عقلانی، امتیازی معرفت شناسانه برای عرب زبانان به شمار نمی آید. چرا که در ورای
لفظ عربی، محتوای آیات قرآن از اهمیت اساسی برخوردار هستند. محتوا و اصول انسانی را
خلاصه کرد که دربرگیرنده اصل عدم برتری زبان » ان ا کر مکم عندالله اتقکم « م یتوان در جمله
یا نژادی بر زبان ها یا نژادهای دیگر است.
ا گرچه قرآن کریم سال ها پیش از حمله اعراب به ایران بر پیامبر ا کرم )ص( نازل شده
140
است، وجود کلمات فارسی 1 در این کتاب آسمانی در ابتدای امر م یتوانست ب همثابه نشان ه
وجود پیش زمینه اختلاط فرهنگی به شمار آید. ب هعلاوه، این موضوع، نشا ندهنده نفوذ
تاریخی زبان فارسی در بین اعراب و نیز ارجاعی به زبان فارسی پیامبران آسمانی قبل از اسلام
در ایران است. بر اساس آیه 4 سوره مبارکه ابراهیم، پیامبران الهی به زبان مردمانی تکلم
م یکردند که برای هدایت آ نها مبعوث شده بودند. از آنجایی که پیوندی نا گسستنی بین
پیامبران راستین الهی وجود دارد که همان اتصال به منبع فیض یگانه الهی است، شباهت
زیادی در تعالیم پیامبران الهی وجود دارد. کلمات فارسی در قرآن کریم را می توان در امتداد
این شباهت ها تفسیر کرد.
بعلاوه، وجود کلمات فارسی در قرآن کریم نشانه ای از فرعی بودن مسئله زبان عربی در
اسلام و به این ترتیب مجال یافتن زبان فارسی به عنوان یکی از مؤلف ههای هویتی ایرانیان
برای تداوم تاریخی است. تا جایی که زبان فارسی به منبعی بزرگ برای شکوفایی معارف
اسلامی در قرون بعد از حمله اعراب به ایران در قالب فلسفه، شعر و... تبدیل م یشود.
ب هعلاوه، این کلمات نشا ندهنده رخنه عناصر هویتی ایرانی در تاروپود زبان و فرهنگ اعراب
دوره ظهور اسلام است.
3-3 . سنت و روایات پیامبر اسلام درباره ایرانیان
پیامبر اسلام در مقابل زرتشتیان عربستان مدارا و شکیبایی نشان م یداد. این طرز
رفتار، الگویی برای لشکریان مهاجم عرب پس از حمله به ایران بود و در همین باره، آ نها
به احادیثی از پیغمبر )ص( استناد م یکردند و درواقع هیچ موردی دال بر تحت تعقیب قرار
گرفتن زرتشتیان ب هطور منظم و با طرح قبلی موجود نیست. زرتشتیان در همین زمان از
راه اثبات این امر که ایشان نیز صاحب کتاب آسمانی هستند، می کوشیدند خود را با وضع
جدید سازش بدهند. ای نطور به نظر م یرسد که تازه پس از تسلط عر بها اوستا در دسترس
عموم قرار گرفته و به نام کتاب مقدس آسمانی به مسلمانان ارائه گشته و این کتاب به عنوان
کتاب مقدس مورد تأیید مسلمانان قرار گرفته بود. در تاریخ، ب هندرت به مواردی مانند
ویرانی آتشکد هها به فرمان دولت و یا اقدامات دیگری ضد مقدسات زرتشتی یا کتب دینی
1 مانند ابریق )پهلوی(، ارائک )احتمالاً ایرانی(، استبرق )فارسی میانه(، برزخ )پهلوی(، جناح )فارسی گفتاری
پیش از اسلام(، جند )پهلوی(، حور )احتمالاً پهلوی(، دین )پهلوی: ویدن گرن(، رزق )سریانی(، روضه )پهلوی(، زرابی،
زنجبیل، زور )فارسی میانه(، سجیل )فارسی میانه(، سراج )سریانی(، سرادق )فارسی(، سربال )فارسی(، سرد )فارسی(،
سندس )ویدن گرن: پارتی(، صلب )فارسی جدید(، عبقری، عفریت )پهلوی(، فردوس، فیل، کنز )فارسی میانه(، المجوس
)فارسی باستان(، مرجان )آرامی(، مسک )فارسی میانه(، نمارق )فارسی میانه(، ورده )آرامی(، وزیر )فارسی( و هاروت و ماروت
)28 : )ایرانی اوستایی( )جفری، 1386
141
آنان شنیده شده است. به این ترتیب، پس از فتح ایران، مسلمانان با زرتشتیان ب همثابه
208 ( و مردم را مجبور به پذیرش : اهل کتاب برخورد کردند )ن.ک. به کریست نسن، 1377
اهل کتاب )یهود، نصاری و مجوس( ا گر به .)Litvinsky & Others, اسلام نکردند ) 1996,471
حقانیت اسلام پی نم یبردند، می توانستند در مذهب خود باقی بمانند و از امنیت حکومت
اسلامی استفاده کنند. بنا به گفته ادوارد براون، مسلم است که قسمت اعظم کسانی که در
این دوره تغییر مذهب دادند به طیب خاطر و به اختیار و اراده خود دست به این کار زدند.
تا جایی که بسیاری از خاندان های ایرانی مدت ها پس از حمله اعراب به ایران، به اسلام
.)47 : گرویدند )محمدی، 1374
با این وضع، عقاید زرتشتی نیز در شمار ادیان مورد احترامی بود که پس از حمله اعراب
به ایران با آن مدارا م یشد؛ بنابراین گرویدن دسته جمعی زرتشتیان در برخی موارد به اسلام،
معلول جبر و فشار مسلمانان نبوده و باید علت دیگری را برای آن جستجو کرد. از جمله دلایل
تغییر مذهب سریع زرتشتیان به ویژه در شمال شرق ایران، کوشش برای حفظ موقعیت
اجتماعی خود و از بین رفتن تکی هگاه حمایتی حکومتی ساسانیان از زرتشتیان ذکر شده است
339 (. بعد از هجوم اعراب به ایران، زرتشتیان پایه قدرت سیاسی خود را : )اشپولر، 1369
از دست دادند و از موضع ضعف نظامی و سیاسی مجبور به مذا کره با اعراب مسلمان برای
علاوه بر این، تغییر دین زرتشتیان به اسلام در .)Choksy, حفظ بقای خود شدند ) 1987,17
این مقطع، ریشه در شدت گرفتن خودانتقادی در میان پیروان دین زرتشت داشته است.
این فضا در شرایطی پدیدار شد که زرتشتیان در نگاه مسلمانان هرگز به عنوان یک دِگر هویتی
انگاشته نشدند و همین رویکرد فضا را برای خودانتقادی زرتشتیان و عدم حصاربندی هویتی
آن ها در مقابل اسلام تشویق کرد. عدم نگاه دگرگرایانه را می توان به کل جامعه ایرانی تسری
داد. قرار نگرفتن زرتشت در مقابل اسلام ب هعنوان دگر آن، موجب نگرش به اسلام به عنوان
دین تکام لیافته زرتشت شد. این رویکرد نیز ریشه در اخبار و احادیثی از پیامبر ا کرم )ص(
داشت که در کنار توضیح ماندگار وی در خصوص برخی از آیات قرآن کریم، در حافظه تاریخی
مسلمانان باقی مانده بود.
اخبار زیادی مبنی بر علاقه پیامبر اسلام )ص( به ایرانیان و تهدید اهان تکنندگان به آ نها
دلالت دارند. بر اساس روایات از پیامبر ا کرم )ص(، ایرانیان جمعیتی هستند که خداوند در آیه 54
سوره مائده وعده جایگزینی آ نها را با ازدی نبرگشتگان داده است. طبرسی در مجم عالبیان آورده
است که پس از نزول این آیه، از پیامبر )ص( پرسیده شد، منظور از این آیه چیست؟ و چه کسانی
142
دارای این ویژگ یها هستند؟ پیامبر )ص( در پاسخ دست بر شانه سلمان نهاد و فرمود منظور این
شخص و قوم او هستند، سپس افزود ا گر دین آویخته در ستاره ثریا باشد و در آسما نها قرار گیرد،
22 (. این روایت ب هصورت متواتر از پیامبر : مردانی از فارس آن را به دست م یآورند )طبرسی، 1415
ا کرم )ص( نقل شده است و برخی ب هجای دین کلمه علم را به کار برد هاند.
علاوه بر آیه 54 سوره مبارکه مائده، خداوند چندین بار دیگر در قرآن کریم به قومی اشاره
م یکند که جایگزین اعراب خواهند شد و ب همراتب بهتر از آ نها خواهند بود. تقریباً در همه موارد
احادیثی از پیامبر ا کرم )ص( نقل شده است منظور قرآن از این قوم ایرانیان هستند. برای نمونه
م یتوان به آیه 38 سوره مبارکه محمد )ص( اشاره کرد. در این آیه خطاب به اصحاب پیامبر ا کرم
شما همان ]مردمی[ هستید که براى انفاق در راه خدا فرا خوانده شد هاید... « )ص( آمده است که
». ا گر روى برتابید ]خدا[ جاى شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود
طبرسی در توضیح این آیه به روایتی از ابوهریره اشاره کرده است که بر اساس آن تعدادی از یاران
رسول خدا در حالی که در کنار حضرت بودند، از ایشان سؤال م ینمایند که منظور این آیه چه
کسانی هستند. ایشان به سلمان اشاره م ینماید و م یفرماید که منظور این شخص و قوم او
.) هستند )طبرسی، 1415 ، جلد بیست و سوم: 96
آیه 89 سوره انعام و آیه 133 سوریه نساء نیز به قوم جایگزین اعراب اشاره م ینمایند که در
روایات از پیامبر ا کرم )ص(، باز ایرانیان ب هعنوان مصداق این آیه اعلام شد هاند. آلوسی به روایتی
از پیامبر ا کرم )ص( اشاره م یکند که بر اساس آن منظور آیه 133 سوره نساء ایرانیان هستند. وی
روایت کرده است که وقتی این آیه نازل شد، رسول خدا دست خود را به پشت سلمان زد و فرمود
آن قومی که م یآیند و در پذیرش اسلام و دعوت ح قتعالی از شما اعراب پیشی م یگیرند، قوم این
.) مرد هستند )آلوسی، 1420 ، جلد چهارم، 241
سیوطی و طبرسی در توضیح آیه 3 سوره مبارکه جمعه نیز در خصوص مردمی که در آینده
به مسلمانان خواهند پیوست، روایتی از پیامبر ا کرم )ص( نقل کرد هاند که بر اساس آن، ایرانیان
منظور مورد نظر این آیه هستند )طبرسی، 1415 جلد نهم: 429 (. حضرت علی )ع( نیز از رسول
به خدا قسم ه مچنان که در آغاز شما « : گرامی )ص( نقل م یکند که خطاب به اعراب فرمود
ایرانیان را به دین اسلام درآوردید - با شمشیر - در آینده تاریخ، ایرانیان نیز شما - عر به ا- را
.» دوباره به دین اسلام در م یآورند
ب هجرئت م یتوان گفت که تواتر این روایات ب هویژه در توضیح آیات قرآن، در حافظه تاریخی
اعراب در هنگام هجوم آ نها به ایران باقی مانده بود. ب هویژه آ نکه حضور سلمان فارسی ب هعنوان
143
صحابه نزدیک به پیامبر ا کرم )ص( ب هعنوان نمادی برای تقویت این حافظه تاریخی به شمار
م یآمد و همین حافظه تاریخی نسبت به ایرانیان م یتوانست عامل مهمی در تداوم هویت ایرانی
پس از حمله اعراب به ایران به شمار آید.
3-۴ . آموزه ها و نهض تهای عدم برتری اعراب بر دیگران در اسلام
بر اساس موازین اسلامی کسی بر دیگری مگر از نظر پرهیزگاری و پارسایی فضیلت و برتری
ندارد. 1 اسلام تمام امتیازات نفا قانگیز و طبق هبند یهای خانما نسوز را برانداخت و عموم
تعالوا الی کلمه سواء « و » انما المومنون اخوه « مسلمانان را به مساوات و برادری دعوت کرد و
را گوشزد کرد و میان سید قریشی و بلال حبشی تفاوتی قائل نشد. در عصر خلفای » بیننا و بینکم
راشدین، اصول و موازین اسلامی همان طور که آرزوی ایرانیان بود به اجرا گذاشته م یشد و
میان ثروتمند و درویش و گدا تفاوتی وجود نداشت و مسلمانان از هر طایفه و قومی با یکدیگر
1(. این نوع نگرش، به خودی خود مانع از نگاه نژادپرستانه : مساوی و برابر بودند )ممتحن، 1370
مهاجمین اعراب به ایرانیان سرزمی نهای تحت تصرف آ نها شد.
اوج عدالت اسلامی در دوره حضرت علی )ع( بود و پس از وی، با روی کار آمدن امویان
و مروانیان بار دیگر روش و منش اشراف یگرانه پادشاهان ساسانی در دستگاه دولتی احیا شد
و جمعی تهای غیرعرب آشکار تحت ظلم و ستم مضاعفی قرار گرفتند. یکی از دلایل حفظ و
تداوم هویت ایرانی، تداوم مناسبات قبیل های در بین عرب های مقیم ایران بود. ب هطوری که
چنین القاء م یشد که نومسلمانان با پذیرش اسلام با قوم و ملت خویش قطع علاقه کرده
و عرب م یشوند. به دلیل مناسبات قبیل های بین خود اعراب به ویژه اعراب مقیم ایران،
تازه مسلمانان باید خود را به یکی از قبایل عرب می پیوستند ولی عضو متساوی الحقوق آن
45 ( همین تعصبات ، آن می گشتند )پطروفشسکی، 1363 » مولای « شمرده نمی شدند، بلکه
عر بگرایانه موجب بازنگری هویتی در بین ایرانیان شد. شعوبیه این دعوی برتری را از اعراب
نم یپذیرفتند و دین را ازای نگونه تعصبات برکنار م یدانستند و برای معارضه ب همثل آ نها هم
از افتخارات تاریخی و سوابق درخشان فرهنگی خود سخن م یراندند و برتری ایرانیان را در
علم و دانش و شایستگی ایشان را در مملکت داری و... به رخ ایشان م یکشیدند. شعوبیه
کسانی بودند که به اسلام گرویده و به آن د لبسته بودند، ولی به برتری عرب که پس از
گذشتن دور ههای نخستین اسلام رفت هرفته به نظر عد های ب هصورت اصلی مسلم درآمده بود
» ان ا کرمکم عندالله اتقیکم « 1
144
61 (. یکی از مه مترین پیامدهای نهضت شعوبیه، سست : گردن نمی نهادند )محمدی، 1374
شدن پای ههای حکومت امویان و در نهایت براندازی آن بود. برخی شور شهای بابک خرمی،
مازیار و افشین را تحت تأثیر نهضت شعوبیه ذکر کرده اند و این نهضت تأثیر بزرگی در اوضاع
سیاسی و اجتماعی عصر عباسیان داشت و به تأسیس حکوم تهای مستقل ایرانی، چون
.)7 : صفاریان و سامانیان و دیلمیان و زیاریان و... منجر شد )ممتحن، 1370
در مدت صد و پنجاه سال، نظیر نهض تهای ابومسلم خراسانی در اوایل قرن دوم، بهافرید
در همان زمان و ظهور غالیان و سنباد در خراسان و جهیم ب نصفوان در ترند و اسحق ترک در
ماوراءالنهر و راوندیه در عراق و ظهور استادذسیس در هرات و بادغیس در سیستان و نهضت
مقنع و سپیدجامگان در ماوراءالنهر در سال 159 هجری و ظهور بابک خر مدین و اصحاب او به
اسم )سرخ علم( در سال 201 هجری و نیز مازیار طبرستانی و افشین اسروشنی و ظهور عبدالله
ب نکرام در خراسان در اوایل قرن سوم و نهضت قرمطیان در خوزستان و بحرین در همان زمان
و اصحاب صاح بالزنج در سال 255 هجری و زیدی شدن تمام مردم طبرستان در سال 251
هجری وآغاز به کار متفکر ایرانی از جمله حسی نبن منصور حلاج در اواخر قرن سوم هجری
و نهض تهای مشابه دیگر همگی ب همثابه هوی تهای مقاومتی به شمار م یآمدند که در برابر
420 ؛ اشپولر، 1369 ، جلد اول(. : برتر یطلبی عربی شک ل گرفتند )ن.ک. به حقیقت، 1355
3-۵ . هم بستگی روحی ایرانیان با آموز ههای عدال تمحور شیعی
ایرانیان با تجربه دوران خلفای راشدین و دوره امویان طی رویکردی انتقادی به جریان مخالف
امویان در بین مسلمانان یعنی تشیع نزدی کتر شدند. به این ترتیب، روند تجربه عدال تمحور
خلفای راشدین و رویکرد ظالمانه امویان، نوعی وا کنش انتقادی فرهنگی را در بین مسلمانان
در قالب نهضت شعوبیه در مقابل امویان برانگیخت تا ایرانیان مسلمان راه خود را از اعراب تحت
تسلط امویان جدا کنند. گرچه نخستین شیعیان همگی عرب بودند ولی در زمان امویان بسیاری
)54 : ب هویژه در عراق و ایران به ایشان پیوستند )پطروفشسکی، 1363 » موالی « از
عقیده شیعه مبنی بر این که امامت ب هطور موروثی بین افراد خاندان پیغمبر )اهل البیت(
است که حاملین الهام و ولایت الهی هستند، به نظر ایرانیان که به نظیر آن، یعنی به توارث
سلطنتی که رنگ مذهبی یافته بود، عادت کرده بودند، پسندیده آمد و باور شیعیان مبنی بر
این امر که در مذهب تشیع شکل ویژه ای از اسلام را یافته اند که مخالف آرای طبقه حا کمه و
عقیده رسمی ا کثریت بزرگ قوم عر بزبان و بعدًا هم مخالف عقاید ترکان به حساب می آید،
145
به شیعه در همان زمان های اول این آمادگی ویژه را بخشید که بتواند هسته مرکزی برای
قیا مهای ملی شود؛ به طوری که واقعاً هم از این مرکز، طرق مختلفی به بیداری افکار ملی
ایرانیان رهبری کرد: یعنی ب هزودی فکر برقراری ارتباطی بین سلسله امامان و بین آخرین
خاندان ساسانیان به این ترتیب آغاز شد که گفتند امام حسین )ع( با شهبانویی از خاندان
یزدگرد سوم ازدواج کرده و ازاین رو دارندگان مقام امامت باید حق رهبری هر دو ملت عجم
را داشته باشند، زیرا ایشان هم از قریش و هم از خاندان پادشاهی » قوم الطرفین « و عرب
ایران می باشند )اشپولر، 1369 ، جلد اول: 324 (. یکی از دلایل گرایش نخبگان ایرانی به تشیع
را باید در همذا تپنداری عقل گرایانه با امامان شیعه دانست که مورد ظلم و ستم حا کمان
مسلمانان پس از پیامبر ا کرم )ص( واقع شدند. اسطوره بی بی شهربانو و سوگ سیاوش و
ارتباط آن با تعزیه شاه شهیدان از جمله مواردی هستند که پیوند ایرانیان را بی شازپیش
.)148-166 : با امامان و آموزه های شیعه استوارتر می ساخت )ن.ک. به احمدی، 1395
آ لبویه که از دیلم برخواستند از ابتدای امر شیعه دوازده امامی بودند و تا آخر نیز به عقیده
خود وفادار ماندند و حتی توانستند ب هعنوان حا کم مطلق، در سرزمین خلافت ) 333 تا 447
هجری( مقاومت و مخالفت سنیان را در مقابل تبلیغات شیعیان سخت محدود کرده و در
بی نالنهرین و ب هطور قطع نیز در ایران، سوگوار یها و اعیاد شیعیان مثل عاشورا و عید غدیر را
به نام روز عزا و عید عمومی رایج سازند. از سال 333 هجری اقرار به مذهب شیعه ب هطور علنی
ممکن گشت و از انتشار عقاید شیعه نیز دیگر جلوگیری به عمل نم یآمد. این امر ب هخصوص در
بنا کردن زیارتگا ههای تازه برای شیعیان به ظهور پیوست؛ یعنی شیعیان ن هتنها سرداب سامرا
محل غیبت امام دوازدهم، امام زمان را )واقع در سال 260 هجری به بعد( ب هعنوان مکان متبرک،
زیارت م یکردند، بلکه در ایران نیز مشاهد مقدسی بنا کردند. ب هخصوص مرقد امام هشتم، امام
رضا )ع( در شهر مشهد نزدیک طوس که از طرف آ لبویه ساخت هوپرداخته گشت. برای فرزندان
و زیارتگا ههایی به وجود » عتبات متبرکه « امام علی و امام حسین )ع( نیز حتی در سرزمین ایران
.) آوردند )اشپولر، 1369 ، جلد اول: 330
مذهب شیعه ن هفقط ماهیت ایران و ایرانی را تحت تأثیر خود قرار داد، بلکه خود آن نیز
عمیقاٌ با افکار ایرانی سرشته گشت. عقیده به حقانیت ائمه و به ولایت موروثی ایشان، به تحمل
ستمدیدگی و مصیب تزدگی آنان و شاید هم تقیه و پار های از عقاید دیگر خصایل ایرانی مذهب
شیعه هستند که بعداً نیز همراه آن مذهب در ممالک عربی )ب هخصوص جنوب بی نالنهرین که
در آنجا ایرانیان نفوذ زیادی یافته بودند( و در بین پیروان تشیع آنجا رسوخ پیدا کرد.
146
3-۶ . نفوذ نخبگان فکری و سیاسی ایرانی
چندی پس از گذار امپراتوری ساسانیان به دوره اعراب مسلمان، ایرانیان مسلمان شروع
به ایفای نقش بسیار عمد های در شک لدهی به تمدن اسلامی جدید کردند که شاید این تمدن
.)SHAPIRA, 2002: وا مدار هژمونی پیشااسلام ایرانیان بود تا ای نکه میراث اعراب باشد ) 117
اب نخلدون عقیده دارد که دارندگان علم در اسلام غالباً ایرانیان هستند و در جامعه اسلامی
بیشتر پیشوایان علم ایرانی هستند و ب هندرت م یتوان در علوم شرعی و عقلی دانشمند عربی
137 (. به این ترتیب، در گذار تاریخی پس از تهاجم اعراب، ایرانیان : نشان داد )محمدی، 1374
عناصر هویت اسلامی را با صافی عقلانیت از اغلب عناصر هویت عربی جدا ساختند و اسلام
.)81 : ایرانی را پای هگذاری کردند )ن.ک به شایگان، 1371
یکی از نتایج پیروزی عباسیان پس از قیا مهای ضداموی با محوریت ایرانیان، تفویض
مقامات عالی به برخی از ایرانیان بود؛ ب هطوری که دستگاه خلافت رنگ نیمه ایرانی به خود
گرفت و اعراب بسیاری از سنن و رسوم دول تمداری عهد ساسانیان را پذیرفتند )پطروفشسکی،
73 (. برای نمونه برمکیان نفوذ فراوانی در دستگاه خلافت داشتند. ابوخالد برمک :1363
جد برمکیان )از متولیان آتشکده نوبهار در نزدیکی شهر بلخ( پس از گرویدن به اسلام به دربار
عبدالملک خلیفه اموی رفت و به همراه پسرش خالد با توجه به خدمات فراوانی که برای
مسلمانان کرد، نفوذ زیادی در خلفای اموی کسب کرد. خالدبن برمک در نهضت عباسی نقش
مهمی داشت و این امر نفوذ آغازین خاندان برمک در دولت عباسی بود. خالد به حکومت
موصل منصوب شد و در دوره حکومت مهدی، به امارت فارس منصوب شد. یحیی فرزند خالد
از جانب مهدی تعلیم و تربیت هارون را عهد هدار شد و پس از مرگ خلیفه مهدی و به قدرت
رسیدن هارون، بسیاری از امور خلافت به دست یحیی و فرزندانش افتاد. یحیی نخستین وزیری
بود که ب هجای خلیفه فرما نها را امضاء م یکرده است )ن.ک. به ا کبری، 1386 (. نکته جالب
توجه این است که بسیاری از محققان بر شیعه بودن برمکیان و تمایل آ نها به علویان تصریح
34 (، با نفوذ وزرای ایرانی نظیر برمک یها، فضل بن سهل، ذوالریاستین : کرد هاند )ا کبری، 1386
و... جش نهای ایران باستان مانند نوروز، چهارشنب هسوری، کوسه، جشن مهرگان )مهرجان(،
جشن سده، عید کوسه برنشستن )رکوب الکوسج( در دستگاه خلافت اسلامی رایج شد )ن.ک.
.) به خا کرند و زردشت، 1390
از اواسط نیمه اول قرن دوم هجری )از سال 132 هجری و سقوط امویان( توجه به علوم و
ترجمه کتب علمی از یونانی، پهلوی، سریانی و هندی به عربی شروع شد. در این میان، روزبه یا
147
دادبه پسر جشنش معروف به ابن مقفع با ترجمه کتب متعدد از پهلوی به عربی، ب هتنهایی مایه
418 (، جهد و تلاش ستودنی ایرانیان : تحولی عظیم در ادب و فرهنگ عرب شد )رفیع، 1355
برای یادگیری زبان عربی، منجر به این شد تا ایرانیان نقش برجست های در شک لگیری ادبیات
عرب در دوره اسلامی ایفا نمایند و ایرانیانی مانند اب نمقفع، دینوری، کسایی، سیبویه و دیگران
.)52 : ب هعنوان نخبگان ادب عربی مورد توجه قرار گیرند )رضایی، بیات و موسوی، 1389
3-7 . کوروش یا ذوالقرنین به مثابه تقارن هویت ایرانی و اسلامی
در سال 539 سال پیش از میلاد مسیح و چهارده سال پس از مرگ احتمالی زرتشت،
کوروش دوم، شاه ایران، امپراتوری بابل را فتح کرد و با این پیروزی ب هصورت قدرت مندترین
حا کم و پادشاه منطقه خاور نزدیک درآمد. کوروش از پادشاهان بزرگ و نامدار ایرانی است که
پادشاهی او آمیخته با سیادت فکری و بلندی اندیشه بوده است. ب هطوری که بزرگانی مانند
سقراط و شا گردانش از جمله گزنفون زبان به تمجید وی گشود هاند و برخی عقیده دارند که
.)96 : ایده فیلسو فشاهی افلاطون ریشه در شاهنشاهی کوروش دارد )ر.ک. به قادری، 1388
مورخین معتقدند که کوروش شاهی با عزم و حزم، عاقل و رئوف بوده است. مهربانی او به
پادشاهان مغلوب به حدی بود که آ نها دوست صمیمی کوروش م یشدند و در مواقع مشکل
به یاری او برم یخاستند. شهرها و ممالکی که در تحت تسلط او در م یآمدند، در معرض قتل
و غارت قرار نم یگرفتند و مردم او را مخلوق فو قالعاده و برانگیخته از طرف خدا م یدانستند.
.)78 : کوروش مورد تمجید بسیار پیغمبران بن یاسرائیل قرار گرفته است )پیرنیا، 1308
تورات بیش از شانزده مورد در فصول مختلف با لحن ستای شآمیز و ب یسابق های از کوروش
یاد کرده و از وی ب هعنوان مسیح خداوند یاد کرده و او را در زمره پیامبران به شمار آورده است.
Cyropaedia اشعیای نبی نیز وی را مسی حالله و برگزیده خدا خوانده است. گزنفون در کتاب
کوروش را برترین مرد تاریخ دانسته و از وی ب هصورت یک انسان کامل، یک سرمشق ب یمانند
زمام داری و یک مربی اید هآل و رهبری عال یقدر نام برده است. افلاطون کوروش را سرداری
بزرگ دانست که در زمان او ایرانیان از آزادی برخوردار بودند و بر بسیاری از مل تهای دیگر دنیا
.)103 : فرمان روایی م یکردند )ر.ک. به حقیقت، 1384
مولانا ابوالکلام آزاد از دانشمندان فقید هندی، طی بحثی عالمانه از روی آیات تورات و قرآن
و روایات مورخان قدیم و با ذکر دلایل محکم و کافی ثابت کرده است که ذوالقرنین در قرآن مجید
همان کوروش بزرگ هخامنشی است. قریش به تحریک قوم یهود، از پیامبر ا کرم )ص( راجع به
148
یک شخصیت مرموز و بزرگ تاریخی پرسش م یکنند که فتوحات زیادی در شرق و غرب عالم
کرده و در دوران سلطنتش وقایع بسیار مهم و فو قالعاد های صورت گرفته و به لقب ذوالقرنین
معروف بوده است. در پاسخ این پرسش آیات 83 تا 98 سوره مبارکه کهف بر آن حضرت نازل
152 (. ابراهیم بن خلف نیشابوری، از عالمان و قرآ نپژوهان قرن پنجم : م یشود )حقیقت، 1384
هجری در کتاب قص صالانبیا نوشته است که پس از طرح سؤال یهودیان، به مدت یازده روز
وحی بر پیامبر ا کرم )ص( نازل نشد و هر روز کفار و یهودیان از ایشان تقاضا م یکردند و م یگفتند
تا ای نکه جبرئیل » خدای محمد، محمد را فراموش کرد « و م یگفتند که » ما را آ گاه کنید « که
نازل شد و آیات مربوط به ذوالقرنین را نازل کرد که سؤال ویژه یهودیان بود )یزدا نپرست،
71 (. این سؤال یهودیان با توجه به حساسیت و آ گاهی سین هب هسینه آ نها در رابطه با :1386
کوروش را م یتوان دلیلی بر تطابق ذوالقرنین با کوروش دانست.
بسیاری دیگر نیز بر این عقید هاند که کوروش یا ذوالقرنین همان کیخسرو در اسطوره های
ایرانی است. معقو لترین دورانی را که می توان با دوره ذوالقرنین تطبیق داد، زمان هخامنشیان
است و آیاتی را از عهد عتیق که درباره کوروش آمده و در حقیقت شرح احوال ذوالقرنین بوده
را نیز می توان شاهد درستی این نوشتار دانست. شاهدی بر اینکه او )کوروش یا کیخسرو( در
عهد عتیق م یزیسته این است که اسکندر پس از دو قرن به آرامگاه کوروش دست می یابد
178 (. علاوه بر این، کوروش نیز با اقوام مهاجمی به نام سکاها : )گرجی و محمد یمبارز، 1393
که در شمال آسیا م یزیسته اند و همان یأجو جومأجوج بود هاند، مقابله کرده است. در زمان
هخامنشیان، اقوام سکایی به چهار گروه بزرگ سکاهومه ورک، سکاتیگر خئودا، سکاتیه پردریا
و سکاتیائی پرسوگدم تقسیم م یشدند. بر اساس روایت طبری کیخسرو نیز با تاتار و ترک های
سا کنین شرقی جنگیده و با اقوام متجاوز شمال شرقی و غربی به نبرد پرداخته است )گرجی و
.)178 : محمد یمبارز، 1393
برخورد آموزه های اسلامی با باقیمانده تمدن ایرانی که کوروش مظهر برجسته آن به
شمار م یآمد، تشابه ذوالقرنین و کوروش را برجسته ساخت و این مسئله از یک طرف به
همذا تپنداری بیشتر هویت ایرانی با هویت اسلامی شد و از طرف دیگر، برخورد اسلام و تمدن
ایرانی را از ماهیت مخرب به بازتولید هویت ایرانی در ایران تحت تصرف اعراب سوق داد.
149
۴. پی شزمینه های پذیرش مؤلفه های هویت اسلامی در ایران
۴-1 . عوامل ژئوپلتیکی
برخلاف اعراب که در وهله نخست، هویت خود را با انتساب به تبار و قبیله خود مشخص
می کردند، ایرانیان بیشتر به پیوندهای سرزمینی خود تأ کید داشتند. ایران شهر به عنوان
یک موجودیت جغرافیایی و تاریخی و واحد برخوردار از مرزهای سرزمینی و میراث سیاسی از
قر نها پیش از ظهور اسلام و ب هویژه در اذهان مورخین، دانشمندان و شعرای ایرانی را به خود
مشغول داشت. این حس تعلق مکانی را م یتوان در آثار و نوشته های تاریخی، جغرافیایی
و ادبی در سده های پس از ورود اسلام هم یافت. هم ایرانیان و هم اعراب و دیگر مل تها از
وجود چنین تصویری از هویت سرزمینی برای ایرانیان به خوبی آ گاهی داشته و در آثارشان آن
.)32 : را بازتاب داده اند )بیگدلو، 1396
سرزمین ایران حدود 6000 سال تمدن شناخته شده دارد و دوره باستان ایران به دور ههای
اساطیری پیشدادی و کیانی و حکومت های تاریخی شامل سلسله های ماد، هخامنشی،
اشکانی، ساسانی تقسیم می شود. تصور ژئوپلتیک ایرانیان باستان که در قالب اسطوره و
تاریخ کرد یافته، مقیاسی کلان نگر مبتنی بر حکومت یک تن بوده است )ن.ک. به تهامی
و کاویان یراد، 1392 (. علاوه بر این، همواره در ایران باستان، ساختار سلسل همراتبی منظمی
از توزیع قدرت جریان داشته است که نتیجه تداوم آن، خودآ گاهی هویتی ایرانیان در قالب
ایرا نویج بوده است. این خودآ گاهی، نقش غیرقابل انکاری در حفظ و تداوم هویت ایرانی
پس از تهاجم اعراب داشته است. از جمله پیامدهای این هویت، اعتقاد به فر ایزدی و توحید
در میان ایرانیان بوده است.
سرزمین عراق کنونی را می توان به گسل جدایی بخش تمدن سرزمینی تشبیه کرد که
در غرب آن در طول ادوار تاریخی کهن، شرک و ب تپرستی جریان داشته است و در شرق آن
آ نها را » فروهر « یعنی در سرزمین تمدن فرهنگی ایران، اعتقاد به نیروی لایزال، یگانه و برتر
به نگرش وحدانی دیگر ادیان سماوی نزدی کتر م یکرد. ب یسبب نیست که در آن سوی گسل
دجله و بغداد، رهبران مذهبی، پیوسته مردم را به دوری از شرک و مظاهر شرک م یخوانده اند
.)4 : و غالباً مرز تفریط را در معین کردن مصادیق شرک گذراند هاند )ن.ک. به موجانی، 1394
این در حالی است که در سرزمین ایران، شرک و ب تپرستی موضوعیت چندانی نداشته است.
این تفاوت نگرش در پیشینه و پس زمینه تاریخی، سبب جدایی مسیر فکری و اندیشگی در
150
سرزمین های تمدنی ایران و سایر سرزمی نهای اسلامی شد.
۴-2 . پیامبران مدفون در ایران
ایران زمین و مردمان اش از دیرباز پیوندی دیرین و عمیق با اندیشه های وحیانی و
باورهای توحیدی داشته اند و جوهره بومی این مرزوبوم و ضمیر مردمان آن همواره هماغوش
با معنویت و خداباوری بوده است. برابر دانستن چهر ههای اسطوره ای تاریخ ایران باستان
همچون کیومرث با حضرت آدم ابوالبشر و یا ربط دادن رستم قهرمان اسطوره ای ایران با
: حضرت نوح پیامبر حا کی از سازگاری دین و ملیت در ایران بوده است )احمدی، 1383
64 (. برخی نق لقول ها ایرانیان را از فرزندان اسحاق برادر اسماعیل )سرسلسله نژاد عرب( به
144 (. علاوه بر این، از نشانه ها و آثاری که علایق : شمار م یآورند )اشپولر، )جلد اول( 1369
و بستگی های ایرانیان را به دین و دی نباوری و گرایش های توحیدی، حتی پیش از ظهور
اسلام، نمایان م یکند، مقابر و مزارهایی هستند که به نقل سین هبه سینه اجداد و پدران
ایرانیان متعلق به چند تن از سلسله انبیا است. از جمله این پیامبران قیدار نبی فرزند
حضرت اسماعیل و جد چهلم پیامبر ا کرم )ص( در شهر قیدار از توابع استان زنجان، یوش عبن
نون در تخت فولاد اصفهان، اشموئیل نبی در یازده کیلومتری شهرستان ساوه، حیقوق یا
حبقوق نبی در تویسرکان، دانیال نبی در شوش، حجی نبی در همدان و سرانجام چهار پیامبر
مدفون در قزوین با نا مهای سلام، سلوم، سهولی و القیا از جمله پیامبران ایرانی هستند که
از دیرباز زیارتگاه ایرانیان بوده اند. علاوه بر این، بر اساس اعتقاد مردم محلی جرجیس نبی در
شهرستان جلفا، حضرت یونس در شهرستان مرند، ارمیای نبی در شهرستان هریس، حضرت
صالح و یحیی در شهرستان گلپایگان، حضرت لوط در شهرستان رباط کریم، حضرت ایوب
در شهرستان بجنورد، اشموئیل نبی در شهرستان ساوه، داوود نبی در شهرستان الیگودرز،
حجی نبی در شهرستان همدان و ایوب نبی در شهرستان تنکابن مدفون هستند.
با توجه به اشاره قرآن کریم به داستا نهای پیامبران الهی پیش از پیامبر خاتم، اعراب
مسلمان پس از ورود به ایران، احترام ویژ های نسبت به این پیامبران قائل بودند و احترام به
پیامبران مدفون در ایران نزد ایرانیان به منزله احترام به ارزش های بومی تلقی می شده است.
این موضوع م یتوانست نقطه اشترا کی برای برقراری گفتگوی بین تمدن عظیم ایرانی و دین
بزرگ اسلام باشد. علاوه بر این، بر اساس روایات ذکر شده، بسیاری از پیامبران الهی و برخی
پیامبران ایرانی خبر ظهور پیامبر خاتم را به پیروان خود داده بوده اند. از جمله این پیامبران
151
دانیال نبی است که روایاتی از وی درباره بعثت پیامبر خاتم ذکر شده است. داستا نهای
اسطوره ای ذکر شده درباره آ گاهی پادشاهان ساسانی از براندازی سلسله آن ها توسط اعراب
به ویژه در رابطه با شاپور ذوالا کتاف و انوشیروان را باید در رابطه با بشار تها و پیش گوی یهایی
449 : دانست که پیامبران الهی درباره خاتم پیامبران ذکر کرد هاند )ن.ک. به زری نکوب، 1368
.)76-80 : و زری نکوب، 1353
پیامبران مدفون در ایران، همواره مورد احترام مردم در دوره های مختلف تاریخی
بوده اند. این پیامبران نشانه و بهانه ای برای حفظ تاریخ تمدن ایرانی در باقیمانده ذهن
جمعی ایرانیان به شمار می آیند. یگانه پرستی تمام این پیامبران و به نوعی اتصال و پیوستگی
در آموزه های آن ها و بعضاً تأیید پیامبران گذشته توسط پیامبران دوره های بعدی، احترام
مسلمانان به این پیامبران را برمی انگیخت.
۴-3 . شباهت آموزه های آیین زرتشت و اسلام
محققان دین زرتشت بر این عقیده هستند که این دین پیش از آ نکه پیرای ههای گونا گون
بر آن بسته شود و از اصل خود دور افتد، درزمینه زندگی راه و رسم روشنی داشته و ظهور آن
213 (. دین : پیشرفت بزرگی در فرهنگ و تمدن جهان آن روز بوده است )محمدی، 1374
بی پیرایه زرتشت نکات مشابه و مثبت زیادی با اسلام داشته است؛ به طوری که هر ایرانی
م یتوانست در قرآن بسیاری از اصول اعتقادی دین سنتی خود را به دست آورد، هرچند
در اشکال مختلف، مجددًا با اهورامزدا و اهریمن تحت اسامی الله و ابلیس مواجه م یشود.
ه مچنین خلق جهان در شش مرحله و دوره، خلقت فرشتگان و شیاطین، داستان پاک
بودن فطرت و ب یگناهی انسان، معاد جسمانی، پل صراط و عقیده به وجود بهشت و دوزخ
29 (. به این موارد : را مجددًا در قرآن و اسلام مشاهده م یکرد و م ییافت )با لافکن، 1387
می توان اعتقاد به بهشت و جهنم و نمازهای پنج گانه را اضافه کرد.
زرتشت در شبانه روز پنج نوبت نماز برای پیروان خود قرار داد که به سوی نور و روشنایی
بایستند و خداوند را ستایش و نیایش کنند. این شبانه روز در مزدیسنا به پنج بخش تقسیم
شده و هر کدام به نام فرشت های نام گذاری شده و نمازی ویژه به شرح ذیل دارد:
1 . هاون گاه- وقت آن از برآمدن خورشید است.
2 . رپیت وین گاه- هنگام آن از نیمروز تا سه تسو )ساعت( بعد از نیمروز است.
152
3 . ازیرین گاه- از سه ساعت بعد از نیمروز آغاز و تا شب و پیدا شدن ستاره پایان
می یابد.
4 . ایویس روتریم گاه- هنگام آن از آغاز شب است تا نیمه شب.
.)776 : 5 . اشهی نگاه-هنگام آن از نیمه شب است تا برآمدن خورشید)رضایی، 1381
برای به جا آوردن نماز و نیایش مقدماتی لازم بوده است که برای نمونه می توان به پا ک
کردن تن از هرگونه ناپا کی، پاک کردن ت نپوش از هرگونه نسا و هیرنسا، دربرداشتن سدره و
کشتی، شستن دست و صورت )دست ها از آرنج تا نوک انگشتان( که پادیاب نامیده می شد و
پاک بودن جای نمازگزار از هر گونه نسا و هیرنسا اشاره کرد. علاوه بر این موارد، جای نمازگزار
نباید به زور از کسی گرفته می شد یا از پول دزدی و کارهای ناشایست خریداری می شد
777 (. آداب نماز و مقدمات آن در آیین زرتشت همان طور که ملاحظه : )رضایی، 1381
می شود، شباهت فراوانی با آداب نماز و مقدمات آن در دین اسلام دارد.
این شباهت در جزئیات، در عبادات و آداب دینی همچون روزه گرفتن، وجود نمازخانه،
عذاب شب اول قبر، زیارت اما کن مقدسه و مقابر قدیسین، حرام بودن زیا نبخش ها، حلال
بودن سودرسان ها، دوستی با همسایه ها، رعایت کردن حجاب زنان، نجس شمردن حائض
30 (. شاید مهم ترین تشابه آیینی زرتشت و : زنان و... نیز دیده می شود )با لافکن، 1387
اسلام، اعتقاد به منجی و جایگاه برجسته فرشتگان است. زرتشتیان به سه موعود اعتقاد
داشت هاند و آ نها را سه پسر زرتشت به نا مهای هوشیدر، هوشیدرماه و سوشیانت می دانند.
هر کدام از این سه تن به فاصله هزار سال برآمده و دنیا را پر از عدل و داد خواهند کرد و
.)780 : سوشیانت سومین پسر آینده زرتشت است )رضایی، 1381
یکی دیگر از شباهت های هر دو آیین توجه ویژه آ نها به نهاد ازدواج، خانواده و غیر تورزی
است. اهمیت اساسی شکل حقوقی و ارزش اجتماعی زناشویی در این بود که اسلام، هم زمان
ازدواج با چهار زن را اجازه می داد و در کنار آن نیز امکان ارتباط با کنیزان وجود داشت. انواع
زناشویی، به همان گونه عصر ساسانی و حتی زمان قبل از آن در ایران میراثی قدیمی بود و
در اسلام نیز منعی برایش به وجود نیامد )اشپولر، 1369 ، جلد دوم: 181 (. در دوره ساسانیان
تجاوز حا کم به زنان، دختران یا کنیزان رعایا ب هعنوان جنایتی تلقی و محکوم م یشد و تعدی
به زنان مجازات مرگ به همراه خود داشت )اشپولر، 1369 ، جلد دوم: 182 (. طلاق بسیار
آسان انجام می گرفت و نوعی از آ نکه ب هوسیله اهل تشیع شک لگرفته و به مرحله اجرا درآمده
بود یعنی ازدواج موقت )متعه( ب هزودی در ایران رواج یافت، زیرا که بیشتر می توانست شبیه
153
.) پدیده ای از عصر ساسانی باشد )اشپولر، 1369 ، جلد دوم: 185
شباه تهای فراوان بین احکام آیین زرتشت و اسلام نیز ب هعنوان زمینه ای برای به
رسمیت شناختن این آیین به عنوان یکتاپرستی در نظر گرفته می شد. از آن جایی که یکی
از مؤلفه های هویت ایرانی اعتقاد به آموز ههای آیین زرتشت بود، آموزه های اسلامی به عنوان
مکمل آیین اصیل زرتشت، جایگزین آن شد. به این ترتیب، شباهت آموز ههای اسلام و آیین
بی پیرایه زرتشت، عاملی دیگر برای مجال تداوم هویت ایرانی بود.
154
نتیج هگیری
ا گرچه اسلام با حمله اعراب وارد بخ شهای وسیعی از ایران شد و در این تهاجم مانند
هر جنگ دیگر زور و اجبار نقش بارزی ایفا م یکردند، متن جامعه ایرانی از این زور و اجبار در
امان بود ه است و فرصت انتخاب نسبتاً آزادانه دین جدید یا ماندن بر باور به آیی نهای قبلی
برای آ نها فراهم بوده است. در کنار این گزاره، م یتوان این نتیجه کلی را اخذ کرد که اعراب
در جریان حمله به ایران اراده ای برای از بین بردن بنیان های هویتی ایران نداشت هاند و علاوه
بر این، چنین امکانی نیز برای آن ها وجود نداشته است؛ چرا که در صورت دست یازیدن به
چنین شیوه ای اولاً فرصت اقناع و به دست آوردن رضایت عمومی را از جامعه ایرانی به طور کلی
از دست م یدادند. ثانیاً پیامد چنین رویکردی، م یتوانست از ی کسو به جدایی پارسی زبانان
از سپاه اعراب بیانجامد و از سوی دیگر یکپارچگی فو قالعاد های مبتنی بر عزم دفاع عمومی
در مقابل اعراب ایجاد کند. پرواضح است که این رویکرد مانع از پیش روی سریع اعراب در
مناطق مختلف و توقف و حتی شکست آ نها م یشد. اتخاذ رویکرد نر مافزارانه در حین جنگ
را باید در آموز ههای اسلامی جستجو کرد که اعراب از پیامبر ا کرم )ص( در جریان جنگ های
گونا گون در شب هجزیره عربستان آموخته بودند. همین آموز هها فرصت و مهلتی برای تداوم
هویت ایرانی پس از تهاجم اعراب به اسلام بود و با روح تمدن ایرانی سازگار بود. ب هطوری که
ایرانیان با درک این آموزه ها هویت ایرانی-اسلامی ایجاد کردند که این هویت به نوبه خود
ریشه در عقلانیت ایرانیان در شناخت و تفکیک آموزه های اسلامی از اعراب داشته است.
در یک نگاه ساختاری می توان عنوان کرد، حمله به ایران، چند سال پس از رحلت پیامبر
)ص( صورت گرفت و کارگزاران تهاجم به ایران در این دوره، برای حفظ مشروعیت، نا گزیر از
عمل به ساختار احکام اسلامی بودند که عمدتاً برگرفته از سنت پیامبر )ص( و آموز ههای قرآنی
بود. مقید بودن رفتارهای کلی و جزئی کارگزاران در تهاجم به ایران در قالب آموز ههای اسلامی،
مانع از رفتار آزادانه و ب یقیدوبند نیروهای مهاجم علیه عامه مردم به ویژه در مواردی بود که
دفاع چندانی از سوی نیروهای ساسانیان علیه اعراب صورت نم یپذیرفت. ب هطور کلی، این
تهاجم را م یتوان در سه مرحله قبل، حین و پس از تهاجم اعراب به ایران مورد ارزیابی، تحلیل
و تفسیر قرار داد. در مرحله قبل از تهاجم شکاف های سیاسی، حا کمیت دوگانه )روحانیون
زرتشتی و پادشاهان ساسانی(، شکاف های اجتماعی، استحاله آیین زرتشت و رویکرد ظالمانه
موبدان علیه سایر ادیان و آیین ها همگی سامان حکومت را در اواخر دوره ساسانیان متزلزل
ساخته بود. در حین حمله نیز غلبه ساختار آموز هها و احکام اسلامی بر رفتار کارگزاران تهاجم
155
به ایران و رویکرد نر مافزاری مبتنی بر عدالت اسلام موجب شد تا فرآیند حمله به ایران روا نتر
شود و پس از تصرف ایران توسط اعراب نیز تا دوره امویان، به دلیل ظرفی تهای تمدن ایرانی
و آموزه های اسلام، آمیزه ای از هویت اسلامی و هویت ایرانی شکل گرفت.
آمیزه هویت ایرانی-اسلامی در عبور کارگزاران اموی از ساختار آموزه های اسلامی، در
فرآیندی انتقادی که اوج آن نهضت شعوبیه بود، از گفتمان اسلامی عرب محور اموی عبور
کرد و گفتمان اسلامی ضد اموی را با مؤلفه های هویت ایرانی ترکیب کرد. امویان با انقباض
آموزه های جهان شمول اسلامی در هویت عربی، مانع تداوم تکامل ساختار فکری و فرهنگی
اسلام شدند. در عوض ایرانیان با ترکیب مؤلف ههای هویت اسلامی و مؤلف ههای تمدنی،
هویتی را ایجاد کردند که از استعداد تکامل فکری-فرهنگی زیادی برخوردار بود. ساخ تیابی
چنین ترکیبی در اثر وجود ظرفی تهای فراوان در تمدن ایرانی برای پذیرش آموز ههای اسلامی
از یک سو و ظرفی تهایی بود که در آموزه های اسلامی برای مجال بخشی به تداوم هویت
ایرانی وجود داشت. نرم افزار هویتی قدرت مند اسلامی-ایرانی، ا گرچه در برخی دور ههای
تاریخی در پ سزمینه فکری-فرهنگی وارد مراحل خفتگی و نهفتگی شد، در طول دودما نها
و سلسل ههای مختلف حا کم در ایران تداوم داشته است. همین ساختار هویتی قدرت مند
مانع از گسست فرهنگی در برابر فجایعی همچون تهاجم مغولان به ایران بوده است.
156
منابع
الف( منابع فارسی
احمدی، حمید. ) 1382 (. هویت ملی ایرانی در گستره تاریخ، تهران: فصلنامه مطالعات
.45- ملی، سال چهارم، شماره اول، صص 9
احمدی، حمید. ) 1383 (. دین و ملیت در ایران: همیاری یا کشمکش ؟در حمید احمدی
)گردآورنده(، ایران: هویت، ملیت، قومیت، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی،
.53- صص، 114
احمدی، حمید. ) 1395 (. هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، تهران: نشر نی.
اشپولر، برتولد. ) 1369 (. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری،
جلد اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اشپولر، برتولد. ) 1369 (. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه مریم میراحمد،
جلد دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ا کبری، امیر. ) 1386 (. برامکه و عوامل نزاع دیوانسالاران ایرانی و عرب در عهد هارون عباسی،
.41- پژوه شنامه تاریخ، سال دوم، شماره هفتم. صص 25
با لافکن، سیداسداله. ) 1387 (. علل اسلام آوردن لای ههای اجتماعی ایران، فصلنامه
.25- آموزش تاریخ، دوره دهم، شماره یک، صص 31
برومر، وینسنت. ) 1381 (. سنت، تغییر و حفظ هویت، هف تآسمان، شماره 12 و 13 ، صص
.49-29
برومنداعلم، عباس. ) 1388 (. نقش کرتیر در تحولات آیین زرتشت در عهد ساسانیان،
.55- فصلنامه فروغ وحدت، سال پنجم، شماره 18 ، صص 61
بیات، نادر. ) 1367 (. تورانیان؛ از پگاه تاریخ تا پذیرش اسلام، تهران: نشر ایرانشهر.
بیگدلو، رضا. ) 1396 (. تحلیل تاریخی کارکرد حس مکان در ایجاد و تداوم هویت ایرانی،
.42- فصلنامه مطالعات ملی، سال هجدهم، شماره 3، صص 22
پطروفشسکی، ایلیاپاولویچ. ) 1363 (. اسلامی در ایران؛ از هجرت تا پایان قرن نهم هجری،
ترجمه کریم کشاورز، چاپ هفتم، تهران: انتشارات پیام.
پیرنیا، حسن. ) 1308 (. ایران قدیم: تاریخ مختصر ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان،
تهران: انتشارات اساطیر.
تهامی، مرتضی؛ کاویان یراد، مراد. ) 1392 (. حکومت جهانی در تصور ژئوپلتیک ایران باستان،
157
.139- فصلنامه ژئوپلتیک، سال نهم، شماره سوم، صص 117
جعفریان، رسول. ) 1385 (. تاریخ ایران اسلامی )دفتر اول( از پیدایش اسلام تا ایران
اسلامی، تهران: انتشارات کانون اندیشه جوان.
جفری، آرتور. ) 1386 (. واژ ههای دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدر های، تهران:
انتشارات توس.
حقیقت، عبدالرفیع. ) 1384 (. حکومت جهانی ایرانیان: از کوروش تا آریوبرزن، تهران:
انتشارات کومش.
232 ق(، تهران: _ خا کرند و زردشت. ) 1390 (. جش نهای ایرانی در دوره اول عباسی ) 132
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، فصلنامه جستارهای تاریخی، سال دوم، شماره
.41- دوم، صص 23
خرمشاد، محمدباقر؛ اسلامی، رو حاله. ) 1392 (. فراز و فرود حکوم تمندی در عصر ساسانیان؛
مطالعه موردی: نامه تنسر، عهد اردشیر، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، سال چهارم،
.1- شماره دوم، صص 26
دریایی، تورج. ) 1382 (. تاریخ و فرهنگ ساسانی، ترجمه مهرداد قدرت دیزجی، تهران:
انتشارات ققنوس.
دیلم صالحی، بهروز. ) 1385 (. اسطوره و حماسه، دو بنیاد هویت ایرانی، تهران: موسسه
.24- مطالعات ملی، شماره 27 ، صص 3
رضایی، رمضان؛ بیات، علی؛ موسوی، سیدجمال. ) 1389 (. نقش دبیران ایرانی در تأسیس
و تکوین دیوانسالاری اسلامی در قرن اول هجری، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال چهل
.55- و سوم، شماره یکم، صص 43
رضایی، عبدالعظیم. ) 1381 (. تاریخ تمدن و فرهنگ ایران، تهران: انتشارات در.
زری نکوب، عبدالحسین. ) 1353 (. نه شرقی، نه غربی، انسانی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
زری نکوب، عبدالحسین. ) 1368 (. تاریخ مردم ایران؛ ایران قبل از اسلام، تهران: انتشارات
امیرکبیر.
شایگان، داریوش. ) 1371 (. هانری کربن؛ آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه: باقر
پرهام، تهران: انتشارات آ گاه.
عبدالرفیع، حقیقت )رفیع(. ) 1355 (. اعتقاد و دلبستگی عمیق ایرانیان به آیین کهن ملی:
.421- نهضت ایرانیان در نقل و ترجمه کتب، مجله گوهر، شماره 41 ، صص 417
158
فیاضی، مسعود. ) 1391 (. ماهیت احکام امضایی )از رهگذر بررسی تطبیقی آرای مرحوم
- محقق اصفهانی و امام خمینی(، فصلنامه حقوق اسلامی، سال نهم، شماره 24 ، صص 218
.193
قادری، حاتم. ) 1388 (. ایران و یونان: فلسفه در لابلای سیاست و در بستر تاریخ،
تهران: انتشارات نگاه معاصر.
قانع یراد، سیدمحمدامین. ) 1389 (. اسلام؛ دین شمشیر یا دین قلم؟، مجله آیین، شماره
.17- 30 و 31 ، صص 10
قدیانی، عباس. ) 1384 (. تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان، تهران:
انتشارات فرهنگ مکتوب.
کریست نسن، آرتور. ) 1377 (. ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران:
انتشارات دنیای کتاب.
گرجی، مصطفی؛ محمد یمبارز، حسین. ) 1393 (. بررسی تطبیقی سه شخصیت
اسطوره ای-تاریخی کیخسرو، کوروش و ذوالقرنین، فصلنامه پژوه شهای ادبی، سال
.167- یازدهم، شماره 44 . صص 197
محمدی، محمد. ) 1374 (. فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و
ادبیات عربی، تهران: انتشارات توس.
محمودآبادی، سیداصغر. ) 1383 (. نقد و بررسی سیر سقوط ساسانیان، فصلنامه تاریخ
در آیینه پژوهش، سال اول، شماره دوم.
مفتخری، حسن؛ رجبلو، علی؛ ساسا نپور، شهرزاد. ) 1387 (. تأثیر اصلاحات خسرو
انوشیروان بر قشربندی اجتماعی ایران در عصر ساسانیان، فصلنامه علوم انسانی، سال
.85- هفدهم، شماره 71 ، صص 121
ممتحن، حسینعلی. ) 1370 (. نهضت شعوبیه؛ جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی
و عباسی، تهران: شرکت سهامی کتا بهای جیبی با همکاری انتشارات امیرکبیر.
یزدا نپرست، حمید. ) 1386 (. ذوالقرنین یا کوروش در متون مذهبی، نشریه اطلاعات
.70- 241 ، صص 89 - سیاسی-اقتصادی، شماره 242
159
ب( منابع عربی
آلوسی، محمود بن عبدالله. ) 1420 ق(. تفسیر روح المعالی فی تفسیر القرآن العظیم و
السبع المثانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طبرسی، فضل بن حسن. ) 1415 ق(. مجم عالبیان، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات
بیروت.
ج( منابع انگلیسی
Foltz, R. )2011(. Zoroastrians in Iran: What Future in the Homeland? , The Middle East
Journal, 65)1(, 73-84.
Litvinsky, B. A.; A. H. Jalilov; A. I. Kolesnikov. )1996(. The Arab Conquest, in B.
A. Litvinsky )ed( , History of Civilizations of Central Asia 3: The Crossroads of
Civilization, AD 250 to 750, Paris: UNESCO, 449-72, on 470.
Shapira, D. )2002(. Zoroastrian sources on black people, Arabica, 49)1(, 117-122.
Stepaniants, M. T. )2002(. The encounter of Zoroastrianism with Islam , Philosophy
East and West, 52)2(, 159-172.
Turner, B. S. )1998(. Weber and Islam, Vol. 7, Psychology Press.
Weber, M. )1963(. The Sociology of Religion, Translated by Ephraim Fischoff,
Beacon Press.
