ابومنصور موهوب بن احمد جوالیقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی افجَوالیقی، ابومنصور موهوب بن احمد، ادیب، لغوی و نحوی بغدادی قرن ششم است.
تولد
[ویرایش]نام جوالیقی
[ویرایش]گویا یکی از نیاکان وی، جوال‌دوز یا جوال‌فروش بوده است.
تحصیلات و اساتید
[ویرایش]پس از فوت خطیب تبریزی، ابوالحسن علی‌بن‌محمد فَصیحی (متوفی ۵۱۰) در نظامیه بغداد جانشین وی شد، ولی چون شیعه بود اخراج گردید و جوالیقی در آن‌جا به تدریس پرداخت.
شاگردان
[ویرایش]ویژگیهای فردی
[ویرایش]← کتابت
← تبحر در ادبیات
← تبحر در لغت
ابن‌انباری نوشته است که جوالیقی، آرای غریبی درباره برخی مسائل نحوی ابراز می‌داشت و از این‌رو، جایگاه او در لغت، بلندمرتبه تر از نحو بود؛ البته ممکن است ابراز چنین آرایی بیانگر استقلال و وسعت اندیشه جوالیقی باشد.
قفطی جوالیقی را یکی از چهار پیشوای نحو در بغداد معرفی کرده است.
مذهب
[ویرایش]وفات
[ویرایش]آثار
[ویرایش]آثار جوالیقی عبارت‌اند از:
← المُعَرَّب مِن الکلام الاعجمی
او گفته‌های لغویان پیش از خود، از جمله ابن‌دُرَید، اَزْهَری، اَصْمَعی و خلیل بن احمد، را آورده است.
شهرت جوالیقی بیشتر به سبب تألیف همین کتاب است، که بسیاری آن راستوده و تأثیرش را در آثار پسین بیان کرده‌اند. .
از نقایص این کتاب آن است که جوالیقی گاه دلیلی برای غیرعربی بودن واژگان بیان نکرده و گاه اصلِ غیرعربی واژگان را نیاورده، مانند کلمه جِرْداب و جاموس،که معرّب گرداب و گاومیش است.
دیگر آنکه در ترتیب واژگان فقط حرف نخست آن‌ها لحاظ شده و دیگر حروفِ کلمه ترتیب الفبایی ندارند.
جوالیقی در این شیوه از کتاب الجیم ابوعَمْروِ شَیبانی (متوفی ۲۰۶) پیروی کرده و این روش، یافتن واژه را دشوار کرده است.
کتاب المعرّب چند بار چاپ شده است: به همت ادوارد زاخاو در ۱۲۸۴/۱۸۶۷ در لایپزیگ، احمد محمد شاکر ۱۳۲۱ ش/ ۱۹۴۲ در قاهره. عبدالرحمان در ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰ در دمشق.
نسخه‌ای از این کتاب با حواشی ابن بَرّی (متوفی۵۸۲) موجود است.
← شرح ادب الکاتب
۲) شرح ادب الکاتب، در شرح ادب الکاتب ابن قُتَیبه دینوری(متوفی ۲۷۶).
این کتاب با مقدمه مصطفی صادق رافعی در ۱۳۱۰ ش/۱۹۳۱ در قاهره چاپ شده است.
← تکملةُ اِصلاح ما تَغْلَطُ فیه العامّه
جوالیقی در این کتاب با تکیه بر مسائل لغوی و شواهد شعری عربی مباحث خود را مطرح کرده است.
ابن‌بَرّی حواشی متعددی بر این کتاب نگاشته و مباحث آن را تکمیل کرده است.
← اختصرا شرح امثله سیبویه
۴) اختصار (مختصر) شرح امثله سیبویه ، که تلخیص شرحی است که ابوالفتح محمدبن عیسی عطّار (متوفی ۴۰۰) برالکتاب سیبویه نوشته است.
← العروض
۵) کتاب العروض، که جوالیقی آن را برای خلیفه مُقتفی لاَمراللّه نوشته است.
← مختصر صحاح الغه
۶) مختصر صحاح اللغه، که تلخیصی از الصحاح جوهری است.
← المختصر فی النحو
۷) المختصر فی النحو.
متن انتقادی این کتاب را محرّم چلبی، به عنوان پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دردانشکده ادبیات دانشگاه بغداد در ۱۳۴۹ ش/۱۹۷۰ تهیه کرده است.
← ما جاءَ علی فَعَلْتُ و اَفْعَلْتُ بمعنی واحد
۸) ما جاءَ علی فَعَلْتُ و اَفْعَلْتُ بمعنی واحد مُؤَلَّف علی حروف المعجم، در توضیح و معرفی افعالی که ثلاثی مجرّد و باب اِفعال آن‌ها به یک معناست.
این کتاب به ترتیب حروفی تهجّی گردآوری شده، ولی باب همزه آن پیش از باب یاء آمده است.
در این کتاب به ندرت به اشعار عربی استشهاد شده است.
ماجد ذَهَبی این کتاب را، بر اساس نسخه دارالکتب الظاهریه، با توضیحات و تعلیقات، در ۱۴۰۲ در دمشق منتشر کرد.
نام این کتاب در هیچ جا جزو آثار جوالیقی نیامده است.
بروکلمان شرح مقصوره ابن‌درید را یکی از آثار جوالیقی ذکر کرده است.
وی در جای دیگر، از شرحی بر قصاید معلّقات، نوشته موهوب بن احمد حصری، نام برده که مترجم عربی کتاب احتمال داده است از جوالیقی باشد.
تنوخی نیز در مقدمه تکمله اصلاح ما تغلط فیه العامّه، از کتاب غلط الضعفاء من الفقهاء جوالیقی، به عنوان اثری که چاپ نشده، نام برده است.
فهرست منابع
[ویرایش](۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن‌اعرابی، کتاب اسماء خیل‌العرب و فرسان‌ها، روایه ابی‌منصور جوالیقی، در کتابان فی‌الخیل، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۳) ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
(۴) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۵) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۶) ابن‌دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، چاپ محمد مولود خلف و بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۷) ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، چاپ هنری لاووست و سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
(۸) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۹) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه فی‌التاریخ، قاهره (۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸).
(۱۰) ابن‌کلبی، کتاب نسب‌الخیل فی الجاهلیه و الاسلام و أخبار‌ها، روایه أبی‌منصور جوالیقی، در کتابان فی‌الخیل، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۱) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷).
(۱۲) محمدحسین‌بن خلف‌برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱.
(۱۳) بطرس بستانی، کتاب دائره المعارف: قاموس عام‌لکل فن و مطلب، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست.
(۱۴) موهوب‌بن احمد جوالیقی، شرح ادب‌الکاتب، قاهره ۱۳۵۰، چاپ افست تهران.
(۱۵) موهوب‌بن احمد جوالیقی، کتاب تکمله اصلاح ماتغلط فیه‌العامّه، چاپ عزالدین تنوخی، (۱۹۳۶)، در المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ الف.
(۱۶) موهوب‌بن احمد جوالیقی، ماجاء علی فعلت و افعلت بمعنی واحدٍ مؤلّف علی حروف المعجم، چاپ ماجد ذهبی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۷) موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
(۱۸) حاجی خلیفه.
(۱۹) حسین‌نصّار، المعجم‌العربی: نشأته و تطوره، ( ۱۴۰۸/۱۹۸۸) قاهره.
(۲۰) ذهبی، تاریخ الاسلام.
(۲۱) سمعانی، الانساب.
(۲۲) عمروبن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره (۱۳۸۵ /۱۹۹۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۲۳) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۲۴) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواع‌ها، چاپ محمد احمد جادمولی، علی‌محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره.
(۲۵) علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۲۶) محمد فرید وجدی، دائره معارف القرن الرابع عشر/ العشرین، بیروت: دارالمعرفه.
(۲۷) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۲۸) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
پانویس
[ویرایش]| ۱. | ↑ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. |
| ۲. | ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۱۰۶-۱۰۷. |
| ۳. | ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵. |
| ۴. | ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۷۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. |
| ۵. | ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۱۶۳، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷). |
| ۶. | ↑ ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۴۴، چاپ هنری لاووست و سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰/۱۹۵۱. |
| ۷. | ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۳. |
| ۸. | ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۸۹. |
| ۹. | ↑ عمرو بن‌عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، ج۳، |
