عنوان سفیران جمهوری ونیز در دربار عثمانی، مأخوذ از بایولوس لاتینی به معنای باربر یا حامل
متن
بالْیوز، عنوان سفیران جمهوری ونیز در دربار عثمانی، مأخوذ از بایولوس لاتینی به معنای باربر یا حامل. در قرون وسطی این معنی بکلی تغییر یافته و واژه با معنای جدید از طریق یونانیان و رومیان به فرانکها و از فرانکها به ونیزیان منتقل شده است. در این زمان، به کسانی که در رأس مهاجرنشینهای بازرگانی ونیزی قرار می‌گرفتند بایلو و بایلوس می‌گفتند.مهاجران ونیزی که در سواحل شام به صورت پراکنده می‌زیستند، پس از رونق امور بازرگانیشان و کسب اهمیّت سیاسی و اقتصادی، زیر لوای یک بایولوس متّحد شدند. آنان با حکّام بلاد اسلامی ـ که کالاهای تجاری مشرق زمین از طریق بلاد آنها به سرزمینهای صلیبیان برده می‌شد ـ مناسباتی داشتند و با اجازة ملک ظاهر غیاث‌الدین غازی، فرزند صلاح‌الدین * ایوبی که بر حلب حکومت می‌کرد (582 ـ 613)، کاروانسرا و تأسیسات دیگری در آن شهر ایجاد کردند. بعدها جانشین او، ملک عزیز غیاث‌الدین‌محمد (حک : 613ـ634)، نیز با تعیین بایلو در رأس ونیزیان مقیم حلب و لاذقیه موافقت کرد (هاید، ج 1، ص 374ـ376). ونیزیان با امپراتوری طرابزون مناسبات تجاری داشتند و در 718/1319 با امپراتور الکسیوس دوم و در 765/1364 با الکسیوس سوم قراردادهای بازرگانی بستند. پس از عقد این قراردادها، در طرابزون محلة خاصی به بازرگانی آنان اختصاص یافت و بایولوسی که اختیاراتش در ردیف اختیارات بایولوس قسطنطنیه بود، در این شهر مستقر شد (زاکیتنوس، ص 6، 28، 36، 83).پس از سقوط قسطنطنیه (857/1453) به دست سلطان محمد فاتح * ، جمهوری ونیز درصدد برآمد ضربة بزرگی را که بر تجارتش وارد شده بود جبران کند و بارتولومیو مارچلو را به استانبول اعزام کرد. او در 19 ربیع‌الا´خر 858/18 آوریل 1454 با بابِ عالی * قرارداد بازرگانی منعقد ساخت که به موجب آن، کشتیهای ونیزی می‌توانستند در بندرهای عثمانی آزادانه رفت و آمد کنند. کالاهای تجاری مشمول 2% مالیات رسمی بود، ولی حقوق و امتیازات ونیزیها در دورة امپراتوری روم شرقی به رسمیت شناخته نشد. در عین حال ونیز حق داشت که در خاک عثمانی بایلو داشته باشد و اولین کسی که این وظیفه را به عهده گرفت مارچلو بود. بایلو رئیس ونیزیهای مقیم عثمانی بود و به امور اداری آنان رسیدگی می‌کرد و برای حل بعضی از اختلافات آنان حق داوری داشت.به این ترتیب، پس از آنکه مناسبات عثمانی و ونیز محکمتر شد، کلمة بایلو به زبان ترکی راه یافت و در متونِ این زبان به صورت بالیوس و بایلوس و بالیوز و در عهدنامه‌ها غالباً به شکل بالیوس ضبط شد. اصل این کلمه، چنانکه ذکر شد، در لاتینی بایولوس بوده و در بعضی از اسناد ایتالیایی نیز به صورت بایلوس ضبط شده است. این کلمه با تلفظ اصلی وارد زبان ترکی شد و به مرور زمان، پس از تغییراتی کوچک، به صورت بالیوس و بالیوز درآمد. شکل «بایلوس» هم به کار رفته، که در متون ترکی در زبان محاوره رواج نداشته است ( رجوع کنید به فریدون‌بیک، ج 2، ص 484، عهدنامة دورة عثمان دوم؛ نعیما، ج 4، ص 382؛ جودت‌پاشا، ج 4، ص 251؛ دومالاتری، ج 3، ص 790).ونیزیها دو نوع سفیر به دربار عثمانی می‌فرستادند. برخی از آنان سفیرانی بودند که برای مأموریتهای فوق‌العاده، مانند حل و فصل مسائل مهم یا گفتن شادباش به مناسبت جلوس سلطان، می‌آمدند و پس از پایان مأموریت بازمی‌گشتند. اصطلاح بالیوز برای این دسته از سفیران به‌کار نرفته است. عدة دیگر به موجب قراردادها می‌آمدند و مدتی معین در استانبول اقامت می‌کردند و عنوان «وندیک بالیوسی» (بالیوز ونیز) داشتند. در مآخذ ترکی از آنها به «مقیم اولان‌ایلچی» (سفیر مقیم) و «اقامت ایلچی‌سی» (سفیر اقامت) یاد شده است (راشد، ج 1، ص 186؛ واصف، ج 1، ص 40). عنوان بالیوز که در اصل به سفرای ونیز اطلاق می‌شد، ظاهراً بتدریج به سفرای سایر کشورها و حتی رایزنها (کنسولها) نیز اطلاق شده است؛ مثلاً راشد این عنوان را دربارة سفرای فرانسه و انگلستان به کار برده‌است (ج 1، ص 252، ج 4، ص 345) و نعیما نیز هنگام بحث از حادثه‌ای که سبب عزل شیخ‌الاسلام بهائی‌افندی شد، از رایزن انگلیس مقیم ازمیر با عنوان بالیوز انگلیس یاد کرده است (ج 5، ص 64 به بعد).در آغاز، دوران مأموریت بالیوزهای ونیزی در استانبول، یک سال بود، ولی پس از انعقاد معاهدة تجاری 909/1503 به سه سال افزایش یافت. بالیوزها حدود سه قرن و نیم از فتح قسطنطنیه تا انقراض جمهوری ونیز (1211/1797)، نقش مهمی در زمینه‌های تجاری و سیاسی ونیز و عثمانی ایفا کردند. در زمان صلح برای تأمین منافع ونیز فعالیت می‌کردند و در زمان جنگ میان دو دولت، به زندان می‌افتادند یا تحت‌نظر قرار می‌گرفتند. ولی، به طور کلی، دولت عثمانی هم با بالیوزها و هم با بازرگانان ونیزی بخوبی رفتار می‌کرد و معاهدات را محترم می‌شمرد. آخرین بالیوز ونیز در استانبول، فرانسیسکو وندرامین بود که در 2 شعبان 1211/31 ژانویة 1797 به حضور سلطان سلیم * سوم پذیرفته شد و در همان سال جمهوری ونیز با معاهدة کامپوفورمیو از میان رفت.بالیوزها به دولتهای متبوع خود گزارشهایی می‌فرستادند که بخشی از آنها نوشته‌های رسمی و اداری و شامل مسائل روزمره و نحوة ادارة مهاجران بود. نوع دیگر گزارشهایی بود که هر بالیوز تا پانزده روز پس از مراجعت از مأموریت خود، آن را می‌نوشت و در مجلس سنا قرائت می‌کرد و به عنوان سفارتنامه نگهداری می‌شد. این گزارشها شامل بررسی اوضاع عمومی محل مأموریت و اطلاعاتی دربارة شخصیتهای مهم آن کشور بود. نوشتن این گزارشها، که از مهمترین اسناد محرمانه به شمار می‌رفت، تا پایان جمهوری ونیز ادامه داشت. گزارشهای بالیوزها، که چاپ و منتشر شده است، هم از نظر تاریخ مناسبات سیاسی ونیز و هم از نظر اشتمال بر اطلاعات مفید سیاسی و اقتصادی و اجتماعی عثمانی بسیار مهم است.کلمة «بالیوز» در ایران دورة قاجاری و نیز در بعضی از لهجه‌های عربی و زبان سواحلی به معنای عام نمایندة سیاسی یا رایزنی (کنسولی) به کار رفته است.منابع : برای اشکال مختلف بالیوز ؤ احمد جودت‌پاشا، تاریخ ، استانبول 1309؛ مصطفی نعیما، تاریخ ، استانبول 1280؛ احمد فریدون بیک‌پاشا، منشآت السلاطین ، استانبول 1275؛Louis Nicolas Bescherelle, Nouveau dictionnaire national; Noel V. Carpentier, Philologie francaise ou dictionnaire etymologique ; C. Daremberg, E. Saglio, Dictionnaire des antiquites grecques et romaines ; La Grande encyclopedie, IV; L. de Mas Latrie, Historie de l'Ile de Chypre, Paris 1861; E. Littre, Dictionnaire de la langue francaise ; C. de Ville-Hardouin, De la conqueste de Constantinople (Histoire de Constantinople sous les Empereurs francais, Paris I657, I, index) s. v. "baus" ; for balivo à Enciclopedia Italiana .تاریخ ونیز و مهاجرنشینها رجوع کنید بهW. Andereas, Staatskunst und Diplomatie der Venezianer im Spiegel ihrer Gesandtenberichte, Leipzig 1943; Comte Daru, Histoire de Venise, Bruxelles 1836; Amelot de la Houssaye, Histoire du gouvernement de Venise, Paris 1676, I, 186, F. H. Kretschmayr, Geschichte von Venedig, Vienna 1905-1934; Abbe Leugier, Histoire de la republique de Venise, Paris 1759-1768; Nouvelle relation de la ville et republique de Venise , Utrecht 1709.تاریخ بیزانس و عثمانی (رجوع کنید به Le Beau, Histoire du Bas empire, Paris, new ed., especially vol. V, 316, 413; M. L. Shay, The Ottoman empire from 1720 to 1734 as revealed in despatches of the Venetian Baili (Illinois Studies in the Social Sciences, vol. xxvii, no.3), Urbana, Illinois 1944; Max Silberschmidt, Venedik menblar i na nazaran, trk imparatorlug § unun zuhأru zaman i nda í ark meselesi, Turkish tr.by Kخprدlد- zہde Ahmed Camal, Istanbul 1930; A. A. Vasiliev, Histoire de l'empire byzantin, Paris 1932.برای مناسبات و معاهدات میان عثمانی و ونیز رجوع کنید به محمد راشد، تاریخ ؛ مجموعه معاهدات ، استانبول 1294، ج 2، ص 130ـ272؛ احمد واصف، تاریخ ، استانبول 1219؛Berlin, Relations diplomatiques de Venise JA, 7 ser. VIII, (1876); J. Von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches; W. Heyd, Histoire du commerce du Levant au Moyen-Age, Leipzig 1936; I diarii di Marino Sanuto, Venezia 1879-1903; G. Noradounghian, Recueil d'actes internationaux de l'empire ottoman, Paris 1897; Bertold Spuler, Europische Diplomaten in Konstantinopel bis zum Frieden von Belgrad (1739), Zeitschrift Osteuropas, I (1936), chap. 2, Venice sect.; D. A. Zakythinos, Le Chrysobulle d'Alexis III. Comnإne, empereur de Trإbizonde en faveur des Vإnitiens, Paris 1932.برای سیاحتنامه‌ها (رجوع کنید به Paul Lucas, Troisiةme voyage en 1714, Rouen 1719, I, 67; Abbإ Sestini, Lettres , Paris 1789. III, 50; Le Voyage d'outremer de Jean Thenaud suivi de la relation de l'ambassade de Domenico Trevisan auprةs du soudan [sultan?] d'Egypte, 1874.برای لباسها و نحوه استقبال از سفیران ونیز (رجوع کنید به Jouanni â , Van Gaver, Turquie, Paris 1840, Pl.89; Cesare Vecellio, Costumes anciens et modernes, Paris 1859,I,fig. 69.گزارشهای بالیوزها در دو مجموعه به چاپ رسیده است:(i) E. Albةri, Relazioni degli Ambasciatori Veneti al Senato, ser. iii: Turchia, 3 vols., Florence 1840-1855; (ii) N. Barozzi, G. Berchet, Le Relazioni degli Stati Europei Lette al Senato degli Ambasciatori Veneti nel secolo decimosettimo, ser. V: Turchia, Venice 1866, 1872.برای فهرست بالیوزها ؤ(i) Barozzi, Berchet, op. cit., i, 9 ff.; and (ii) B. Spuler, Die europaische Diplomatie in Konstantinopel. Pt. iv, in Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, I, (1936), 229-274 (با ارجاعات اضافی) .
