افدرا
درختچه‌ای است که انواعی از آن در اغلب مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران می‌روید و با نامهای محلی مختلفی شناخته می‌شود. از جمله در کرج «ارمک»، در آذربایجان غربی «قاطر قویروخی»، در میانه «پدرخ»، در خیرآباد میانه «قویروخ»، در کویر انارک، چهل چشمه و سایر نقاط فارس «علی جونک» و «علی جون»، در عمارلو و هرزویل «خم» و در علی‌آباد منجیل «خیم» گفته می‌شود. در بعضی کتب آن را «ریش بز» نوشته‌اند. در یکی از مدارک نیز نام هوم، گیاه مقدس زرتشتیان، را برای این گیاه ذکر کرده است. جزییات بررسی در مورد این مسئله در آخر این بخش آمده است.
گیاه افدرا را به فرانسویEphedre و به انگلیسیEphedra نامند. گیاهی است از خانوادهEphedraceae (در مدارک گیاه‌شناسی امریکا از خانوادهGnetaceae می‌نویسند.) دارای گونه‌های مختلفی است که به ذکر چند گونه آنکه از نظر مواد مؤثر دارویی مورد توجه هستند می‌پردازیم:
1. گونهEphedra gerardiana Wall . که مترادف آنE .vulgaris Hook .f .non A .Rich . می‌باشد. این‌گونه بومی افغانستان و مناطق خشک معتدل مرتفع هیمالیا در شبه قاره هند است و در برخی مناطق اروپا انتشار دارد. اخیرا وجود آن را در ایران در درّه هراز مازندران در ارتفاع 1300 متر نامبرده‌اند [ثابتی ولی در سایر مدارک درباره وجود آن در ایران، تردید کرده‌اند. درختچه‌ای است با تنه قطور و ساقه‌های خزنده و
معارف گیاهی، ج6، ص: 502
افقی. شاخه‌های جوان آن باریک‌تر از 2 میلیمتر است. برگها مثلثی کشیده و برگه‌های میوه سخت و به صورت لوله‌ای دانه را پوشانیده است.
2. گونهE .intermedia Schrenk C .A .Meyer . این‌گونه بومی چین است در هند نیز انتشار دارد. در چین این‌گونه توسطJ .C .Liu B .E .Read با نامE .distachya L . نامبرده است. درختچه‌ای است به بلندی یک متر دارای ساقه‌های سخت. شاخه‌های جوان آن کبود یا سبز خاکستری مایل به زرد. برگها مثلثی به طول 5/ 3 میلیمتر که دو به دو از یک گره خارج می‌شوند. میوه آن گوشتی، گرد، سرخ‌رنگ به طول 6 میلیمتر و دانه آن قهوه‌ای و کمی محدّب است. از این‌گونه چند واریته به نامهای زیر در ایران می‌رویند:
الف) واریتهE .intermedia var intermedia که در اطراف دریاچه نیریز، تخت جمشید، طیبات و کوه ازبک در خراسان و در اطراف تهران در کرج و در اصفهان دیده می‌شود.
ب) واریتهE .intermedia var glauca (Regel) Stapf .. این درختچه در دامنه‌های البرز در کلارک، سرخه حصار، کهریزک، زرند، قم، کاشان، میانه، سمنان و بیرجند و مکران دیده می‌شود.
پ) واریتهE .intermedia var persica Stapf .. این درختچه در خراسان، هزار مسجد و راه چناران به قوچان، بیرجند به قائن و در دامغان، سمنان، شهمیرزاد، شاهدشت، ورامین، گرمسار و بین نائین و عقدا و در کرمان در ارتفاعات جبال بارز، خاش، زاهدان و در اراک، در قهرود کاشان و در اصفهان و یزد خاست دیده شده است.
3. گونهEphedra distachya L .. درختچه کوچکی است خزنده به بلندی 20 سانتی‌متر. رنگ میوه آن سرخ و دانه آن قهوه‌ای تیره است. این گیاه در شمال ایران در منجیل، یزد و در بی‌بی سکینه شاهدشت دیده شده است. در مورد وجود این‌گونه در ایران کلیه گیاه‌شناسان اتفاق نظر ندارند.
گونه‌هایE .sinica L . وE .equisetum Bge . وE .intermedia Schrenk C .A .neger سه گونه‌ای هستند که در چین برای استخراج آلکالوئید و مصارف درمانی به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار دارند و گونهE .gerardiana Wall . در هند مصارف وسیع دارویی دارد.
افدراها معمولا گیاهانی دوپایه با گلهای نر و ماده جداگانه هستند و به صورت
معارف گیاهی، ج6، ص: 503
گیاهانی چوبی به صورت درختچه ساده یا بالارونده می‌باشند.
ترکیبات شیمیایی
گونه‌های مختلف افدرا کم‌وبیش دارای آلکالوئیدهای معروف افدرین 648] هستند که مصرف وسیع دارویی دارد و بعلاوه در گونه‌های مختلف مواد شیمیایی نیز وجود دارد که آنها را به‌طور جداگانه شرح می‌دهیم.
در گونهE .gerardiana آلکالوئیدهای افدرین و پزودو افدرین 649] یافت می‌شود.
جمع مقدار آلکالوئید در ارقام هندی بین 79/ 2- 28/ 0 درصد در گیاه متفاوت است. افدرین آلکالوئید عمده این‌گونه است و از لحاظ آثار دارویی شبیه آدرنالین 650] است.]G .I .M .P[ . افدرا که در پاکستان روئیده مورد بررسی قرار گرفته است مقدار آلکالوئید آن 5/ 2- 1 درصد بوده است S .G .I .M .P[ . در گونهE .intermedia نیز آلکالوئیدهای افدرین و پزودو افدرین وجود دارد و جمع مقدار آلکالوئید در ساقه‌های سبز آن 33/ 2- 7/ 0 درصد می‌باشد که فقط 10 درصد آن افدرین است.
گونه‌هایE .sinica وE .equisetum وE .intermedia که در چین مورد استفاده دارویی هستند بررسی شده و مواد ال- افدرین 651]، پزودو افدرین، ال- متیل افدرین 652]، ال- متیل پزودو افدرین 653] و ال- نورافدرین 654] در آنها تأیید شده است. [تارله .
خواص- کاربرد
در هند از عصاره آبی گیاه که طعمی تلخ و قابض دارد برای کنترل حمله‌های آسمی استفاده می‌شود. تنطور گیاه برای تقویت قلب و تحریک جریان گردش خون تجویز می‌شود. در شوروی سابق از جوشانده شاخه‌ها و ریشه‌های افدرا برای معالجه روماتیسم و سیفیلیس استفاده می‌شود. عصاره میوه‌های افدرا برای رفع ناراحتی‌های
معارف گیاهی، ج6، ص: 504
مجاری تنفسی مؤثر است. در چینCh'in در مورد خواص آلکالوئیدهای افدرا نظرات زیر را ابراز می‌دارد:
1. دارویی است محرّک که برای مغز و مراکز اعصاب در مقابل خستگی و نگرانی‌ها؛
2. دارویی است محرّک برای اعصاب کنترل و در این مورد آثار آن هفت نوع است:
در اثر کاهش قطر رگها و انقباض عروق فشار خون را بالا می‌برد.
ب) حرکات روده‌ای را آرام می‌کند یا بعبارت بهتر عضلات روده‌ای را آرام می‌نماید.
پ) انقباض برونش را آرام می‌کند و آسم را رفع می‌نماید و بهبود می‌بخشد.
ت) ترشح بزاق و مایعات معده را تحریک می‌کند.
ث) حرکات رحم را تسریع می‌کند (استوارت آن را برای رفع ناراحتی‌های پس از زایمان تجویز می‌کند.)
ج) مردمک چشم را باز می‌کند (با استعمال موضعی در چشم).
چ) قی و استفراغ را تسکین می‌دهد.
سایر خواص آنکه هریک در یک یا چند مدرک پزشکی آمده است عبارت است از:
تب‌بر و معرّق است، تورمهای استسقایی را کاهش می‌دهد [پتلو]. معالج روماتیسم است [روا و کاریونه و کیمورا]. و تسکین‌دهنده سیاه‌سرفه است. به علاوه برای تیفوئید، آسم، استسقا نیز تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . رید معتقد است که ضد سمّ مؤثری برای مسمومیتهای ناشی از اسکوپولامین 655] است و به علت این خاصیت افدرین است که برای احتراز از مسمومیتهای اسکوپولامین معمولا این دارو را با افدرین مخلوط و مصرف می‌نمایند.
توضیح: اسکوپولامین آلکالوئیدی است متبلور به فرمول خامC 71 H 12 -O 4 N .HCL .2 H 2 O که از برخی از گیاهان خانواده بادنجانSolanaceae نظیر بلّادون، تاتوره درختی، تاتوره علفی، ژوسکیام و ... گرفته می‌شود و با آن دارویی به نام اسکوپولامین هایدرو بروماید[656] می‌سازند، این دارو که مشابه هیوسین
معارف گیاهی، ج6، ص: 505
هایدرو بروماید[657] است در طب به مقدار محدود و مجاز و زیر نظر پزشک به عنوان مسکّن به کار می‌رود و استعمال موضعی آن در چشم اثر بازکننده مردمک چشم را دارد و مخلوط با مرفین و پنتوباربیتال 658] در زایمانها به عنوان نیمه مسکّن و نیمه بی‌هوش‌کننده 659] مصرف می‌شود. طبق آزمایشهایی که به عمل آمده اسانس روغنی فرّار موجود در افدرین تعداد مرگ‌ومیر را در موشهایی که به انفلوانزا مبتلا شده بودند کاسته است [وانگ . جوشانده گیاه افدرا را برای رفع سرماخوردگی [هو] و انفلوانزا [استوارت . می‌خورند.
برای موارد فوق ممکن است از ساقه‌های افدرا به صورت جوشانده 20 در 1000 استفاده شود ولی معمولا از ماده عامل گیاه یعنی از آلکالوئید افدرین به صورت املاح سولفات یا کلریدرات که به اشکال قرص، قطره، پماد عرضه می‌شود، زیر نظر پزشک و به مقدار ضروری برای هر مورد بیماری استفاده نمود. به صورت قرص افدرین در مصارف داخلی به مقدار 5- 1 سانتی‌گرم مصرف می‌شود. مصرف یک قرص 5 سانتی‌گرم افدرین 2 ساعت قبل از بروز حمله آسم ممکن است مانع ظاهر شدن آن شود. ولی به‌هرحال در مزاجهای مختلف تحمل بیمار خیلی مهم است که باید در نظر گرفته شود. در بعضی اشخاص ممکن است خوردن افدرین موجب عوارضی نظیر تپش قلب شود که باید مصرف فورا قطع شود یا اصولا به مقدار خیلی کم تجویز شود. در مورد ابتلایان به ورم پروستات بدون اینکه موجب افزایش دفع ادرار و تخلیه شود، تعداد دفعات ادرار را افزایش می‌دهد و گاهی موجب قطع دفع ادرار می‌شود.
توضیحی درباره گیاه هوم
گیاهی است که در کتب قدیم طب سنتی نام آن را «هوم» ذکر می‌کنند و در عین حال گیاه دیگری به نام «هوم المجوس» نیز در کتب طب سنتی آمده است. در مخزن الادویه و تحفه و تعداد دیگری از کتب این دو نام را برای دو گیاه متفاوت ذکر می‌نمایند. هوم را گیاهی سمّی توصیف می‌کنند که برای زهرناک کردن پیکان از
معارف گیاهی، ج6، ص: 506
عصاره آن به عنوان یک سمّ کشنده استفاده می‌شد ولی هوم المجوس را گیاهی مفید می‌دانند که دارای خواص درمانی است و با خوردن عصاره آن تعدادی از بیماری‌ها شفا می‌یافته است. از طرف دیگر در اوستا از گیاهی به نام هوم یا با تلفظ صحیح‌تر «هائوما» نام می‌برد که در ایران و افغانستان و هندوستان می‌روید و ایرانیان باستان با آن شراب جاودان تهیه می‌کردند و برای آن خواص بسیار قائل بودند. در قسمتهایی از یسنا (بخش دهم و یازدهم) شرحی درباره خواص آن نوشته شده و آن را «هوم یشت» نامبرده‌اند در کتب قدیم آمده است که زرتشتیها در معابد در مواقع زمزمه مذهبی گیاه هوم را به دست می‌گرفته‌اند و به همین دلیل آن را هوم المجوس نامند. طبق تحقیقی که از دانشمندان زرتشتی به عمل آمد، اظهار می‌دارند که در دست گرفتن گیاه هوم یا هائومه در زمانهای قدیم مرسوم بوده ولی بعدا از شاخه‌های گیاه دیگری به نام برسم یا برسمن یا برسم استفاده می‌کرده‌اند و فعلا نیز در حال حاضر در مراسم مذهبی از شاخه درخت انار در معابد استفاده می‌شود.
به روایت دکتر محمد معین در زیرنویس صفحه 50 از مزدیسنا، طبق نظر دانشمند به نامAitchinson ,R .de Mecquenen این گیاهEphedra vulgaris است. بدیهی است طبق شرح فوق نام آن «هوم المجوس» خواهد بود.
سایر بررسی‌ها و تحقیقات که در مورد خواص درمانی افدرا در جهان به عمل آمده است.
افدرا که از قوی‌ترین گیاهان دارویی رفع احتقان برونشها می‌باشد یکی از قدیمی‌ترین گیاهان دارویی جهان است و اغلب اشخاص شاید بارها از داروی بدون نسخه سرماخوردگی که دارای ماده شیمیایی لابراتواری پزودوافدرین است استفاده کرده‌اند بدون اینکه بدانند بنیان این دارو از گیاه دارویی افدرا می‌باشد که محتملا بیش از 5000 سال سابقه شفابخشی دارد.
Ma Huang و چای مورمون
تاریخ شروع پزشکی در چین بدرستی روشن نیست ولی صاحب‌نظران متفقا بر این عقیده‌اند که پزشکان چینی از 3000 سال قبل از میلاد دم‌کرده یا جوشانده گیاه افدرا را برای سرماخوردگی و آسم و تب ینجه تجویز می‌کردند. در هند و پاکستان نیز گونه هندیE .gerardiana را با همین قدمت به عنوان گیاه دارویی در موارد فوق مصرف
معارف گیاهی، ج6، ص: 507
می‌کردند. نام محلی افدرای چینی(E .sinica) کلمهMa Huang است.
در امریکا زمانی که قوم مورمون در 1847 به سرزمین یوتا وارد شدند، سرخ‌پوستان بومی یوتا آنها را با افدرای امریکایی آشنا کردند. مورمونها این گیاه را جانشین چای و قهوه نموده و دم‌کرده آن را به عنوان نوشابه مفیدی مصرف می‌کردند و کم‌کم در مناطق غربی امریکا این گیاه با نام چای مورمون 660] شناخته شد که هنوز هم این نام را در آن مناطق حفظ کرده است. کارشناسان گیاه‌درمان معاصر امریکا در حال حاضر گیاه افدرا را در همان مواردی که چینی‌ها تجویز می‌کردند یعنی برای آسم و تب ینجه و احتقان سینه و بینی در اثر سرماخوردگی و انفلوانزا توصیه می‌کنند.
بررسی جوانب شفابخشی افدرا با تحقیقات جدید
ترکیبات شیمیایی فعّال گیاه افدرا شاملEphedrine وPseudoephedrine وNo rpseudoephedrine می‌باشد که مواد نیرومندی برای تحریک سیستم اعصاب مرکزی هستند و از این جهت قوی‌تر از کافئین ولی ضعیف‌تر ازamphetamine [661] می‌باشند. افدرین مجاری برونشها را باز می‌کند و با گشودن گذرگاه برونشها کار قلب تحریک می‌شود و فشار خون بالا می‌رود و روند متابولیسم بدن افزایش می‌یابد و تعریق و تولید ادرار را فزونی می‌بخشد ولی در عین حال ترشح بزاق و اسید معدی را کاهش می‌دهد.
گونه چینی افدراE .sinica از نظر ماده افدرین غنی است ولی گونه‌های امریکایی از نظر نورپزودو افدرین غنی‌تر هستند.
افدرا به عنوان رافع احتقان
در طول دوره 20 ساله از 1920 تا 1940 در امریکا افدرین در موارد سرماخوردگی و آسم و تب ینجه و به عنوان داروی رافع احتقان و بازکننده لوله‌های برونشها به کار می‌رفت و به‌طور کلی در اغلب موارد افدرین بدون خطر و
معارف گیاهی، ج6، ص: 508
بدون عوارض جانبی جدّی بود ولی در چند مورد گزارش شده است که موجب افزایش فشار خون و بالا بودن نرخ ضربان قلب و ایجاد تپش می‌شود. به همین دلیل بتدریج به جای افدرین ماده شیمیایی دیگر نزدیک به آن یعنی پزودو افدرین تجویز می‌شد. پزودو افدرین از نظر دانشمندان تا حدود زیادی همان آثار درمانی افدرین را دارد با این تفاوت که عوارض جانبی آن کمتر است. در حال حاضر ماده پزودو افدرین جزء فعال اغلب داروهای سرماخوردگی بدون نسخه از جملهSudafed می‌باشد.
از نظر کاهش وزن
به عنوان ماده مؤثر برای تحریک سیستم اعصاب مرکزی، افدرین روند متابولیسم 662] بنیادین را افزایش می‌دهد. معنی آن این است که بدن را وادار می‌کند کالری‌های جذب شده غذایی را سریع‌تر بسوزاند. یک تحقیقی که گزارش نتایج آن در مجله امریکایی تغذیه کلینیکی 663] منتشر شده است نشان می‌دهد که خوراندن افدرین به جانوران آزمایشگاهی متابولیسم بدن آنها را افزایش داده و در نتیجه وزن بدن آنها کم شده است. کافئین که در چای، قهوه، کاکائو، کوکاکولا و نظایر آن وجود دارد اثر کاهش وزن افدرین را تشدید می‌کند. کافئین و افدرین هر دو از محرکهای نیرومند هستند و در مواقعی که باهم خورده شوند ایجاد بی‌خوابی، عصبانیت، تحریک و شتابزدگی می‌کند.
برای کاهش وزن بهترین راه استفاده از رژیم غذایی کم‌کالری یعنی کم‌چربی و خوردن خوراکی‌های غنی از الیاف گیاهی، ورزش، پیاده‌روی و تنفس در هوای آزاد بدون آلودگی است.
افدرین از نظر کمک به ترک اعتیاد به دخانیات
یک تحقیق نشان می‌دهد که افدرین به اشخاص سیگاری کمک می‌کند که میل به سیگار آنها کاهش یابد. بنابراین اگر قصد ترک سیگار دارید با در نظر گرفتن عوارض افدرین ممکن است در حد مجاز از آن استفاده کنید.
معارف گیاهی، ج6، ص: 509
افدرین برای زنان
تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف افدرین در جانوران آزمایشگاهی موجب انقباض رحم می‌شود. بنابراین زنان باردار باید از خوردن افدرین اجتناب کنند. سایر زنان می‌توانند برای تحریک و باز شدن عادت ماهیانه از آن استفاده کنند.
شهرتهای کاذب در مورد افدرا
در روزگاران کهن افدرای امریکایی گونهE .antisyphilitica شهرت داشت که برای درمان سیفیلیس مفید است و اغلب اشخاص مبتلا به این بیماری از آن استفاده می‌کردند و به همین دلیل نامWhore house tea نیز به آن داده شده است ولی هیچ تحقیقاتی تا به حال نشان نداده است که افدرا برای درمان سیفیلیس یا سوازاک مفید باشد.
مقدار و نحوه مصرف
برای درمان احتقان در موارد سرماخوردگی، ناراحتی سینه، بینی، تب ینجه و همچنین برای کمک به کاهش وزن و در موارد ترک سیگار می‌توان از جوشانده و تنطور گیاه استفاده کرد. برای تهیه جوشانده یک قاشق مربّاخوری افدرای خشک نیم‌کوب حتی‌الامکان از گونهE .Sinica را در یک پیمانه (220 گرم) آب داغ 15 دقیقه ریزریز بجوشانید و تا 2 پیمانه در روز بخورید. در مورد تنطور 4/ 1 تا یک قاشق مربّاخوری 3 بار در روز می‌توان خورد. افدرا به کودکان زیر دو سال سن نباید داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال باید از مقدار کم شروع و بتدریج مقدار آن را تا حد مجاز اضافه کرد.
نکات احتیاطآمیز در خوردن افدرا
اغلب محققان معتقدند که بهتر است به جای افدرین از پزودو افدرین استفاده کرد زیرا عوارض جانبی پزودو افدرین خیلی کمتر از افدرین است ولی کارشناسان گیاه‌درمانی توصیه می‌کنند که اصولا همیشه از فرآورده‌های دارویی که از خود گیاه تهیه شود، مصرف شود، زیرا سالمتر و کم‌ضررتر و مؤثرتر از ماده افدرین یا پزودو افدرین است که از گیاه جدا شده. دانشمند انگلیسی کارشناس گیاه‌درمانی
معارف گیاهی، ج6، ص: 510
Michael Mc Intyre
در کتابش به نام گیاه‌درمانی برای همه می‌نویسد «افدرین خالص به‌طور قطع فشار خون را افزایش می‌دهد درحالی‌که خوردن گیاه افدرا فشار خون را کاهش می‌دهد.» و کارشناس گیاه‌درمان معروف آلمانی دکترRudolph Fritz Weiss معتقد است خوردن خود گیاه حتی از خوردن پزودو افدرین خالص نیز بهتر و کم‌ضررتر است و بیمار خیلی بهتر آن را تحمل می‌کند و ایجاد تپش قلب کمتری می‌کند، ولی به‌هرحال چون داستان چگونگی آثار قطعی پزودو افدرین هنوز کاملا حل نشده است، بهتر است هر وقت قصد مصرف آن را داشتید با پزشک متخصص مشورت کنید و اگر کسی که فشارخون بالایی دارد و پس از مشورت با پزشک قرار شد از افدرا استفاده کند بهتر است یک دستگاه تعیین فشار خون در خانه داشته باشد و مرتبا فشار خون خود را ضمن خوردن گیاه کنترل کند و اگر فشار خون پایین آمد مصرف گیاه را ادامه دهد. ولی اشخاصی که مبتلا به بیماری‌های قلبی، دیابت، آب سیاه چشم 664] هستند و یا غدّه تیروئید آنها بیش از اندازه فعالیت دارد، بهتر است از مصرف افدرا پرهیز کنند. افدرا غالبا ایجاد بی‌خوابی می‌کند پس اشخاصی که مسئله بی‌خوابی دارند باید از خوردن آن اجتناب کنند و در آخر افدرا دهان را خشک می‌کند.
سازمان نظارت بر خوراک و دارو افدرا را در ردیف گیاهان با عوارض نامشخص طبقه‌بندی کرده است و به استثنای زنان باردار، مادران شیرده، اشخاص بالغ که فشار خون بالا دارند، بیماران قلبی، دیابتیک، اشخاص مبتلا به آب سیاه چشم، اشخاصی که غدّه تیروئید خیلی فعّال دارند، اشخاصی که داروهای دیگری برای کاهش فشار خون مصرف می‌کنند و کسانی که دچار بی‌خوابی و اضطراب هستند؛ مصرف گیاه برای سایر اشخاص بلامانع اعلام شده است.
معارف گیاهی، ج6، ص: 511
