ثروت افسانه‌ای شاه یا افسانه ثروت شاه؟
تاج پهلوی و الماس دریای نور در موزه جواهرات بانک ملی
بحث بر سر «ثروت افسانه‌ای» محمدرضا شاه پهلوی که همراه خود از ایران خارج کرد، بحثی قدیمی و جنجالیست که به اندازه تاریخ انقلاب ۱۳۵۷ قدمت دارد.
سخنان اخیر علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت ابراهیم رئیسی، درباره خروج «۳۵ میلیارد دلار» از «اموال ایرانیان» به وسیله محمدرضا شاه پهلوی بار دیگر باعث شد تا این موضوع دوباره بر سر زبان‌ها بیفتد.
به ادعای آقای جهرمی ثروت خارج شده از ایران شامل «۳۸۴ چمدان جواهر و الماس»، «دو تاج با ۵ هزار قطعه الماس»، و « ۵۰ قطعه زمرد و ۳۶۸ حبه مروارید» است.
عباس میلانی، تاریخ‌نگار و نویسنده کتاب نگاهی به شاه در این باره به بی بی سی فارسی گفت: «اساس این سخنان، شایعاتی است که در زمان انقلاب مطرح شد. بعضی از این ادعاها، در آمریکا به دادگاه رفت ولی دادگاه آن را رد کرد.»
به گفته آقای میلانی، «افزایش نارضایتی مردم هم‌زمان با افزایش رغبت به سلطنت باعث شده تا حکومت مجددا همان حرف‌ها را تکرار کند.»
ادعای خروج تاج‌های الماس‌نشان و حجم عظیم جواهرات مورد اشاره آقای جهرمی با واکنش کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز همراه شده است.
کاربران زیادی خاطرنشان کردند که «تاج پهلوی و تاج شهبانو فرح» در سال‌های پس از انقلاب در موزه جواهرات ملی بانک مرکزی به نمایش عمومی گذاشته شده و آنها را رویت کرده‌اند.
با این حال، با توجه به تعطیلی موزه جواهرات ملی پس از آغاز همه‌گیری کووید-۱۹، بعضی از کاربران نسبت به سرنوشت این جواهرات ابراز نگرانی کرده‌اند.
شهبانو فرح پهلوی که پیش‌تر سخنان علی بهادری جهرمی را در مصاحبه با رادیو فردا رد کرده بود، در مصاحبه جدیدی با صدای آمریکا این نگرانی را تکرار کرده است.
خانم فرح پهلوی که تنها شهبانوی تاریخ معاصر ایران است که تاج‌گذاری کرده، در مصاحبه با صدای آمریکا درباره امکان «سرقت جواهرات سلطنتی» ابراز نگرانی کرد.
به گفته شهبانو فرح، سردمداران حکومت ایران«می‌دانند ممکن است رژیم عوض شود» و می‌خواهند «این جواهرات را بردارند.»
جواهرات خاندان سلطنتی یا گنجینه ملی؟
قدمت گنجینه جواهرات سلطنتی ایران به دوران صفوی برمی‌گردد.
لشکرکشی نادرشاه افشار به هند خزانه کشور را فربه کرد و جواهرات و نفایس درباری در طول سال‌ها از یک خاندان به خاندان بعدی منتقل شده اند.
بخش عمده‌ای از این جواهرات در دوران مظفرالدین شاه قاجار فهرست بندی شدند و هنگامی که محمدعلی شاه قاجار از دست مشروطه‌خواهان به سفارت روسیه پناهنده شد، بخشی از آن شامل الماس دریای نور را به همراه خود برد.
پافشاری مشروطه خواهان باعث شد این جواهرات به دربار بازگردانده شوند.
پس از انقراض سلطنت قاجار رضاشاه که نمی خواست تاج کیانی شاهان سلسله قبل را بر سر بگذارد، با استفاده از جواهرات سلطنتی تاج جدیدی ساخت.
به نوشته کتابچه خزانه جواهرات ملی، چاپ بانک مرکزی، رضا شاه با استخدام سراج‌الدین جواهری و جواهرساز امیر بخارا که به ایران مهاجرت کرده بود، طراحی و ساخت تاج پهلوی را به آنها سپرد.
تاج پهلوی که در پنجم اردیبهشت ۱۳۰۵ بر روی سر رضاشاه قرار گرفت، از طلا، نقره و مخمل قرمز ساخته شده بود.
به نوشته کتابچه خزانه جواهرات ملی، این تاج که به شکل تاج شاهان ساسانی ساخته شد، شامل ۳۳۸۰ قطعه الماس به وزن ۱۱۴۴ قیراط، ۵ قطعه زمرد، ۲ قطعه یاقوت کبود و ۳۶۸ حبه مروارید بود.
مجلس شورای ملی در سال ۱۳۱۶، در دوران رضا شاه پهلوی، قانونی تصویب کرد که بر اساس آن جواهرات و نفایس سلطنتی را به عنوان پشتوانه پول ملی به خزانه بانک ملی ایران سپرده می شد.
تاج پهلوی به همراه مجموعه ای از جواهرات و نفایس ، شامل قطعات پرارزشی مانند الماس دریای نور، تخت نادری، کمربند زرین و کره جواهرنشان و تاج کیانی به بانک ملی سپرده شدند.
با تاسیس بانک مرکزی، این گنجینه به این بانک منتقل شد.
محمدرضا شاه در شهریور ۱۳۲۰ به سلطنت رسید ولی تا سال ۱۳۴۶ تاج‌گذاری نکرد.
در این مراسم، محمدرضا شاه بر سر شهبانو فرح هم تاج گذاشت.
به نوشته کتابچه خزانه جواهرات ملی، این تاج در سال ۱۳۴۶ با استفاده از جواهرات ملی به وسیله یک طراح فرانسوی ساخته شد.
بدنه این تاج از پلاتین و جواهرات به کار گرفته شده در آن شامل ۱۴۶۹ قطعه برلیان، ۳۶ قطعه زمرد، ۲ قطعه لعل، ۳۴ قطعه یاقوت و ۱۰۵ قطعه مروارید است.
این دو تاج و دیگر جواهرات ملی در اختیار بانک مرکزی بودند و بر اساس قانون هر زمانی که شاه یا هر کدام از اعضای خانواده سلطنتی قصد داشتند یکی از این قطعات گنجینه را قرض بگیرند، این کار در حضور پنج شخصیت حقوقی شامل رییس بانک مرکزی، رییس خزانه، وزیر اقتصاد، رییس سازمان برنامه و بودجه و مدیرعامل بانک ملی انجام می شد.
تاج شهبانو فرح پهلوی که در موزه جواهرات ملی در بانک مرکزی ایران نگهداری می‌شود
«دارایی‌های میلیاردی شاه»
روزنامه نیویورک تایمز در بیستم دی ۱۳۵۶، شش روز قبل از خروج شاه از ایران، در گزارشی دارایی‌های او را بیشتر از یک میلیارد دلار عنوان کرد.
این روزنامه بدون ارایه مدرکی درباره این رقم، به انتقال ۹۰ درصد از دارایی‌های شاه به بنیاد پهلوی اشاره کرد.
بنیاد پهلوی یک بنیاد غیرانتفاعی خیریه بود که در سال ۱۳۳۷ تاسیس شد و بعد از انقلاب عمده دارایی های آن در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت.
نیویورک تایمز در گزارش خود، با استناد به تحقیقات یک روزنامه نگار بریتانیایی دارایی‌های منقول و غیرمنقول بنیاد پهلوی را حدود سه میلیارد دلار ارزیابی کرده بود.
این دارایی شامل سرمایه گذاری در بانک‌ها،صنعت بیمه و کارخانه‌ها بود.
این بنیاد همچنین مالکیت ۲۵ درصد از شرکت صنعتی کروپ آلمان را با پرداخت ۴۰۰ میلیون دلار به دست گرفته بود.
اما روزنامه کریستین ساینس مونتیور در مقاله‌ای که سوم اردیبهشت ۱۳۵۹ چاپ شد، به نقل از باربارا والترز، خبرنگار آمریکایی که روابط نزدیکی با دولتمردان حکومت پهلوی داشت، دارایی‌های شاه را بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون دلار برآورد کرد.
رابرت آرمایو، معتمد و سخنگوی شاه به نقل از او به این روزنامه گفت که ثروت محمد رضا شاه پهلوی از بسیاری از ثروتمندان آمریکایی کمتر است.
با این حال، یک وکیل آمریکایی به نام پل او دوایر، به نیابت از دولت انقلابی ایران از شاه به دادگاهی در ایالت نیویورک شکایت کرد و خواهان مسترد شدن ۵۶ میلیارد دلار از دارایی مردم ایران شد.
او همچنین شکایت مشابهی به ارزش تقریبی ۴ میلیارد دلار را علیه اشرف پهلوی مطرح کرد.
وکلای شاه ادعای وکیل انقلابیون را مبهم عنوان کردند و دادگاه عالی ایالت نیویورک هم این شکایت‌ها را رد کرد.
