زلزله احتمالی تهران؛ چه چیز در انتظار پایتخت خواهد بود؟
- کوروش شهرام‌یار
- روزنامه‌نگار
کمابیش هر بار که زلزله‌ای بزرگ در گوشه‌ای از دنیا رخ می‌دهد، برخی به یاد احتمال وقوع زلزله‌ای در تهران می‌افتند؛ پایتخت پرجمعیتی که سال‌هاست با هشدارهای زلزله‌شناسان روبه‌روست.
زلزله چه بر سر تهران می‌آورد؟ وقتی این پرسش با کارشناسان فن در میان گذاشته می‌شود، پاسخ‌ها چندان امیدبخش نیست. حتی هستند برخی از استادان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی که می‌گویند پس از زلزله بزرگ تهران، باید پایتخت را رها کرد و زنده‌ها را به شهر دیگری برد. چرا که کشته‌های میلیونی و خرابی‌های گسترده بناها و زیرساخت‌های درهم و نامنظم فعلی، اجازه هیچ کاری غیر از دورکردن بازمانده‌ها از شهر را نمی‌دهد.
فریبرز ناطقی الهی، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در سال‌های گذشته، یکی از صریح‌ترین و سیاه‌ترین پیش‌بینی‌ها را درباره زلزله تهران داشته است.
او به روزنامه رسالت گفت: «در صورت وقوع زلزله مهیب، ۷۶ درصد ساختمان‌های تهران تخریب خواهند شد و یک و نیم میلیون کشته به‌جا خواهد ماند.»
آقای ناطقی الهی در گفتگوی دیگری با خبرآنلاین، چنین پیش‌بینی از تهران پس از زلزله دارد: «من وقتی چشمانم را می‌بندم چنین تصویری را تجسم می‌کنم: بیشتر ساختمان‌ها ریخته‌اند؛ شهر پر است از افراد کشته شده و زخمی‌ها؛ آتش سوزی شهر را فراگرفته؛ نه سیستم آبی وجود دارد نه سیستم برقی، نه سیستم حمل و نقل و ... اگر زلزله در تهران رخ بدهد تا چند روز بعد هم نمی شود به افراد دسترسی پیدا کرد.»
البته این‌نگاه سیاه را مدیران بحران هیچ‌گاه نداشته‌اند. شاید علی نصیری، رئیس فعلی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از معدود مدیرانی باشد که تلفات بالای زلزله تهران را پذیرفته، اما او هم به نابودی شهر اعتقاد ندارد.
آقای نصیری چند روز پیش در یک گفتگوی جنجالی با روزنامه جوان که با تیتر «مردم پایتخت برای زلزله احتمالی تهران خودشان چادر بخرند!» منتشر شد، گفت: «این‌گونه نیست که تهران در زلزله‌ها محکوم به فنا باشد و تهران محکوم به این نیست که آهک روی آن بپاشند و اینکه می‌گویند همه می‌میرند و همه جا ویران می‌شود، تفکر غلطی است. هر چند این‌گونه نیست که میزان خسارت‌های جانی و مالی تهران بعد از زلزله کم باشد ولی این‌گونه هم نیست که قرار باشد روی کل تهران حتی در زلزله ۷ ریشتر خاک بپاشیم، چون حداقل هر دو گسل آن با هم فعال نمی‌شوند.»
پیش از این بهرام عکاشه، که از او به عنوان «پدر علم زلزله‌شناسی ایران» نام می‌برند، به خبرگزاری آناتولی گفت: «تهران، استعداد زلزله هفت و نیم تا هشت ریشتر را دارد و دامنه تخریب آن بسیار وسیع خواهد بود.»
او همچنین پیش‌بینی کرده: «اگر زلزله تهران شش و نیم ریشتر باشد، شهر تعطیل خواهد شد. از من پرسش شد که بعد از زلزله، زنده‌ها باید کجا اسکان داده شوند؟ پیشنهاد من، بهشت زهرا بود.»
کجاها خطرناک‌تر است؟
بر اساس در یکی از بررسی‌های علمی در داخل ایران که در سال ۲۰۲۰ توسط فرناز کامران‌زاد، حسین معماریان و مهدی زارع منتشر شد، پایتخت‌نشینان در مناطق پایین‌دست خیابان دماوند، انقلاب و آزادی بیش از دیگران با خطر ویرانی روبه‌رو هستند.
اما در بخشی از این پژوهش آمده است: «ریسکی‌ترین مناطق، ۱۱ (گمرک، منیریه، شانزلیزه)، ۱۲ (بازار و مرکز شهر)، ۱۵ (خاوران، مشیریه، مسعودیه، شوش)، ۱۶ (نازی‌آباد، خزانه بخارایی، جوادیه)،۲۰ (شهرری) و ۱۸ (شادآباد) هستند.»
همچنین از مناطق ۱۰ (سلسبیل، رودکی، سی‌متری جی)، ۱۷ (فلاح، امام‌زاده حسن و یافت‌آباد)، ۱۵ (خاوران، مشیریه، مسعودیه، شوش)، ۱۶ (نازی‌آباد، خزانه بخارایی، جوادیه)، ۱۱(گمرک، منیریه، شانزلیزه) و ۲۰ (شهرری) به عنوان مناطقی که بیشترین شدت زمین‌لرزه را تجربه می‌کنند، نام برده شده است.
پیش از این اعتمادآنلاین در گزارشی درباره مناطق پرخطر پایتخت نوشت که خطر زلزله در «مناطق ۱۲ و ۱۶ شهرداری و منطقه راه‌آهن، محور خیابان انقلاب و آزادی، ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی و بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی» از مناطق دیگر بیشتر است.
گسترش آسیب‌پذیری تهران در زلزله تقریباً با تحول توسعه شهری ارتباط معناداری دارد. تهران قدیم عمدتاً بخشهای مرکزی و جنوبی تهران فعلی را شامل می‌شد. بنابراین نیمه جنوبی شهر فعلی در واقع از سازه‌های قدیمی‌تر و عوامل آسیب‌پذیرتر نسبت به نیمه شمالی که محیطی جدیدتر است تشکیل شده است.
اما بهرام عکاشه در ارتباط با میزان خطر برای ساکنان مناطق مختلف، نظر دیگری دارد و معتقد است که مناطق شمالی پایتخت با فعال شدن احتمالی گسل‌های شمالی تهران بیشترین آسیب را از زلزله خواهند دید.
او چندماه پیش از زلزله به بزر گی ۵.۲ در ملارد، که در ۲۹ آذر ۱۳۹۶ تهرانی‌ها را یک شب در خیابان‌ها نگه داشت، به روزنامه قانون گفته بود: «از آنجا که مناطقی چون ۷، ۹، ۱۱ و ۱۷ بافت فشرده و متراکم دارند، در صورت وقوع زلزله این مناطق هم آسیب جدی دیده و دامنه خسارات در این مناطق بسیار بالا خواهد بود. کمااینکه نباید فراموش کنیم که گسل ری و فشم دو گسل بزرگ تهران هستند و فعال شدن آنها خطرناک خواهد بود.»
خطرات مناطق پرجمعیت
مطالعات جمعیتی نشان می‌دهد که نوار پیرامونی تهران از غرب تا جنوب تهران و همچنین از تهرانسر تا شهرری و کوه بی‌‌بی شهربانو، تراکم جمعیتی بالایی دارد. به همین دلیل حتی اگر گسل شمال تهران به حرکت در بیاید، کماکان احتمال بالا بودن آسیب‌ها در این مناطق زیاد است.
مهدی زارع، از استادان پژوهشگاه زلزله‌شناسی، دراین‌باره در یک سخنرانی در فرهنگستان علوم گفته است: «در مناطق ۷ و ۸ تا ۲۱ شهرداری تهران با مساله خطر بالای زمین‌لرزه مواجه هستیم؛ پهنه‌ای که ریسک زیادی دارد. به هرحال پهنه مرکزی و جنوبی (جنوب شرقی، جنوب و جنوب غربی) بافت فرسوده زیادی دارد. با توجه به جمعیت بالا و تراکم بافت فرسوده در بخشهای مهمی از مرکز و جنوب تهران به سمت کل پهنه جاده تهران - کرج، بخش صنعتی تهران آسیب‌پذیر هستند.»
وقتی در مورد زلزله تهران صحبت می شود، ظاهرا نگرانی اصلی گسل شمال تهران، مشاء، کهریزک، پردیسان، و همه گسل‌های محدوده اصلی شهر هستند.
آقای زارع می‌گوید: «هیچ مساله ای در سوانح طبیعی، مهمتر از زلزله تهران نداریم. محاسبات ما نشان می‌دهد به دلیل تراکم جمعیتی بالا، تهران آسیب‌پذیری بالایی در زلزله خواهد داشت.»
او ۲۶ بهمن امسال درصدا و سیما گفت: «پرریسک‌ترین مناطق تهران در زلزله، در نیمه جنوبی شهر هستند؛ منطقه ۱۰، ۱۷، ۱۶ و ۲۰، جمعیت بالا و بافت فرسوده زیادی دارند.»
نکته مهم اینجاست که بسیاری از تخمین‌ها در ارتباط با ویرانی‌های زلزله با درنظرگرفتن جمعیت شب‌خواب و ساکن تهران اعلام می‌شوند. این در حالی است که اگر در یک روز کاری میان هفته، زلزله‌ای به بزرگی هفت در تهران رخ بدهد، حدود پنج میلیون نفر به جمعیت در معرض خطر اضافه خواهد شد.
همه فرسوده هستند، حتی نوسازها
رضا کرمی محمدی، رئیس پیشین سازمان مدیریت بحران شهر تهران و عضو هیئت‌علمی دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی درباره آسیب‌پذیرترین مناطق پایتخت در برابر زلزله به خبرگزاری مهر گفته است: «یکی از عوامل پرخطر ساختمان‌های غیر اصولی است. ساختمان‌های موجود در بافت فرسوده و ساختمان‌هایی که اصولی و مهندسی ساخته نشده، از مصالح مناسب استفاده نکرده یا خاک منطقه مناسب نیست، از جمله عواملی است که میزان آسیب و خسارت در زمان وقوع حوادث از جمله زلزله را تشدید می‌کند.»
او همچنین گفته است: «اغلب بیمارستان‌ها، مدارس و ساختمان‌های حساس در برابر زلزله آمادگی ندارند. حتی حدود ۵۰ بیمارستان در تهران فرسوده هستند. درحالی که مراکز درمانی نباید به هنگام وقوع زلزله هیچ آسیبی ببینند و استانداردهای استحکام آنها باید بسیار بالا باشد. در زمینه مدارس هم وضعیت خوب نیست و طبق اعلام وزارت آموزش و پرورش ۳۰ درصد ساختمان مدارس فرسوده است.»
فریبرز ناطقی الهی، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی، نیز به خبرآنلاین گفته است: «در خیابان باریک در الهیه چند مرکز خرید ساخته شده است. می‌توانید تصور کنید که فقط اگر شیشه های این مراکز خرید بریزد چه اتفاقی رخ می‌دهد. چند نفر کشته می‌شوند. سیستم ورود و خروج آن منطقه چه می‌شود؟ در آن زمان هیچ گونه امدادرسانی به آن منطقه نمی‌تواند انجام شود. پس چرا ما اجازه این ساخت و ساز را داده‌ایم؟»
از سوی دیگر مهدی زارع چندی پیش درباره تعداد ساختمان‌های ناایمن تهران به روزنامه رسالت گفت: «اگر زلزله‌ای به بزرگی ۶ و نیم در پهنه‌ای نزدیک به گسل زمین‌لرزه‌ای اتفاق بیفتد، تمام ساختمان‌هایی که خارج از ضوابط مهندسی ساخته‌شده، از بین می‌روند. از سوی دیگر، در جنوبی‌ترین نقطه شهر تهران، ساختمان‌های ۱۲ طبقه هم وجود دارد. حتی ساختمان‌های مسکونی ۳۰ طبقه هم ساخته‌شده است. مطابق آمارها بیش از هزار ساختمان بالای ۱۰ طبقه، تاب‌آوری لازم را ندارند. بررسی‌های سازمان آتشنشانی نشان می‌دهد، کمتر از ۱۰ درصد ساختمان‌های بلندمرتبه، حداقل استانداردهای ایمنی را دارند و حدود ۹۰ درصد هم با استانداردهای این سازمان همخوانی ندارند.»
همچنین علی بیت‌اللهی، مدیر مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به رکنا گفت: «ما در کلان شهر تهران بر اساس آمارها، حدود یک چهارم پلاک‌های ثبتی در بافت فرسوده است. بافتی که گذر‌های تنگ و ساختمان‌های ناپایدار با تراکم جمعیتی بالا دارد. اگر روزی نه در تهران، که در مجاورت تهران زلزله‌ای با بزرگی زلزله تهران رخ بدهد، این ساختمان‌های داخل تهران که در این بافت فرسوده قرار دارند، به هیچ وجه باقی نخواهند ماند. دوباره تاکید می‌کنم که زلزله خارج از تهران رخ بدهد از این‌ها چیزی باقی نخواهند ماند. حالا شما تصور کنید که در داخل تهران یک زلزله بزرگ رخ بدهد، چه خواهد شد. ضمن اینکه در تهران در بافت‌های غیرفرسوده هم ساختمان‌های غیراستاندارد وجود دارد.»
خطرات زلزله‌ای در نزدیکی تهران
اما یک تئوری دیگر هم وجود دارد که می‌گوید ممکن است وقوع زلزله‌ای قوی، کیلومترها دورتر از تهران (مثلا در ملارد مانند آنچه در ۲۹ آذر ۱۳۹۶ اتفاق افتاد) تخریب‌های گسترده‌ای در نقاط مختلف پایتخت به بار بیاورد. با توجه به این سناریو باید منتظر تخریب در کدام بخشهای تهران بود؟
به گفته مهدی زارع، حتی اگر زلزله‌ای در درون تهران اتفاق نیفتد، باید منتظر آسیب بالا در تهران بود.
او در فرهنگستان علوم، در توضیح یافته‌های یک مقاله علمی درباره آسیب‌پذیری مناطق مختلف تهران گفت: «به عنوان مثال در زلزله ۱۹ اردیبهشت ۹۹، تاثیر ارتفاع ساختمان‌ها و خاک نرم در تشدید امواج لرزه‌ای دیده شد. مردم مناطق مرکزی، جنوبی و شرقی تهران، در ساختمان‌هایی که روی خاک نرم قرار داشتند مثل شهرری، این زلزله را حس کردند. اگر ساختمان‌ها تاب‌آور نباشند، تکان‌های شدیدتر موجب ریزش و تخریب این ساختمان‌ها می‌شود.»
به گفته این زلزله‌شناس، «زمین لرزه ۴ آبان آوج که در ۲۲۰ کیلومتری غرب تهران اتفاق افتاد» در شرق تهران احساس شد و برخی وحشت‌زده شدند: «حالا تصور کنید در بین آپارتمان‌های بلندمرتبه، ساختمان‌های فرسوده هم باشد. آن وقت چه اتفاقی می افتد؟»
