تفلون، ترکیبات شیمیایی «همیشگی» و خطرات آن برای سلامتی انسان و محیط‌زیست
- دکتر امین مقدم
- ایمنی‌شناس
پوشش غذاهای اماده در رستوران‌های زنجیره‌ای حاوی PFAS دانسته می‌شوند
اگرچه سال‌هاست توجه همگانی به ضایعات پلاستیکی و مشکلات گوناگون زیست‌محیطی آن جلب شده، گستردگی آلودگی جهانی گروهی از ترکیبات پرمصرف شیمیایی بنام مشتقات پلی‌فلوروالکیل (PFAS) و آثار سوئی که می‌توانند بر سلامت انسان و جانداران داشته باشند، تازه در حال روشن شدن است.
این مواد از ترکیب عناصر کربن و فلوئور ساخته می‌شوند (پرفلوئورو اکتان‌ها) و بدلیل خاصیت تجزیه‌ناشدنی‌شان می‌توانند تا ده‌ها هزار سال در چرخه‌های محیطی و زیستی باقی بمانند، به همین دلیل به آنها مواد شیمیایی «همیشگی» لقب داده‌اند.
اکنون این مشتقات شیمیایی با بیماری‌ها و عوارض گوناگونی در انسان، مانند افزایش کلسترول، دیابت، نازایی و انواع سرطان مرتبط دانسته می‌شوند.
شناخته‌شده‌ترین این ترکیبات برای عموم، پرفلورو اکتانوئیک اسید (PFOA) و پلی‌تترافلورواتیلن (PTFE) هستند که در لایه نچسب تفلون در ظروف پختوپز بکار می‌روند.
در هشتاد سال گذشته مشتقات بسیاری از این ترکیبات ساخته شدهاند که در تولید هزاران کالای مصرفی روزمره، مانند رنگ، مواد نچسب و عایق، ظروف و البسه، ظرف غذای یک‌بار مصرف، کف ضد حریق (کپسول آتش‌نشانی)، مبلمان و غیره استفاده می‌شوند.
این ترکیبات اکنون در همه جای دنیا، حتی در دورترین نقاط از جمله قطب شمال یافت شدهاند و در چرخه‌های طبیعی مانند چرخهٔ آب (بخار اتمسفر، باران، آب‌های سطحی و عمقی) و چرخه‌های زیستی (موجوات زنده) در حال انباشتگی‌اند.
در سال‌های اخیر اندازه‌گیری‌های مکرر هرچه بیشتر از وسعت آلودگی با ترکیبات شیمیایی همیشگی پرده برداشته و به نگرانی از آثار سوء آن دامن زده‌اند.
نتایج مطالعات متعدد جهانی، از جمله نتایج بررسی اخیر در اروپا، نشان‌دهندهٔ آلودگی گستردهٔ منابع آبی و خاکی با انواع این مواد در مقادیری بالاتر از حد مجاز هستند.
در برخی از مناطق بسیار آلوده، مثلا مناطق اطراف یک کارخانهٔ تولید مواد شیمیایی در بلژیک، به ساکنان هشدار داده‌اند از مصرف سبزیجات و تخم‌مرغ محلی خودداری کنند. انستیتوی ملی مواد غذایی دانشگاه فنی دانمارک مقادیر زیاد PFAS را در تخم‌مرغ‌های ارگانیک یافته که برای تولید آنها، طیور آزادانه (نه در قفس) در مزارع پرورده می‌شوند.
چرخه مواد «همیشگی» در محیط
در نگاه به نقشه‌های پراکندگی این آلودگی‌ها در دنیا، اینکه مناطقی با آلودگی بالا علامت‌گذاری نشده‌اند به معنای آن نیست که آلودگی کم است، بلکه در بسیاری آز آنها تحقیقات مناسب نشده است.
بعلاوه، تولید بسیاری از این مواد در سال‌های اخیر به آسیا و کشورهای جهان جنوب منتقل شده، که خود هشداری‌ست مضاعف بر لزوم گسترش نمونه‌برداری و تست‌های مشابه در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی، که ممکن است بدلیل عدم کنترل تولیدات صنعتی و مدیریت ضایعات، بمراتب دچار وضعیت آلودگی وخیم‌تری باشند.
گستره و سطح آلودگی آبی، خاکی و زیستی با این مواد در ایران مشخص نیست و مروری بر سایت‌های داخلی، از جمله وبسایت سازمان حفاظت محیط زیست و پایگاه خبری محیط زیست ایران، نیز اطلاعاتی مربوط به اندازه‌گیری این ترکیبات را در مناطق گوناگون کشور بدست نمی‌دهد.
نصب آزمایشی تاسیسات پاکسازی مواد شیمیایی همیشگی در بلژیک
منشاء و گسترش آلودگی با ترکیبات شیمیایی همیشگی
مادهٔ نچسب تفلون اولین بار در دههٔ ۴۰ قرن بیستم در شرکت دوپونت ساخته شد، از ترکیب کربن با فلوئور که استفده از آن در تولید انواع تابه و سینی پخت و دیگ‌های نچسب رایج شد.
مشتقات گوناگون این ترکیبات بدلیل خواص منحصر بفردشان مانند عایق و نچسب بودن و ماندگاری، با استقبال صنایع گوناگون روبرو شدند و در تولید البسه و عایق‌های ضد آب و لک، مواد شوینده، کف ضد حریق و رنگ و بسیاری محصولات دیگر استفاده شدند و بکارگیری و گوناگونی مصرف آنها نجومی بالا رفت.
خطرات آلودگی و عوارض این مواد مدت‌ها ناشناخته ماند اما چند حادثه و آلودگی شدید صنعتی در اروپا، استرالیا و امریکا و تحقیق در باره آنها، از جمله یک پروندهٔ حقوقی بزرگ در ایالات متحده، برای اولین بار نظرها را به زیان‌های این مواد جلب کرد.
شناسایی مواد شیمیایی همیشگی در تصفیه‌خانه آب در کمبریج در ایالت ماساچوست آمریکا
داستان یکی از معروف‌ترین این پرونده‌ها، در سال ۲۰۱۹ در هالیوود به تصویر درآمد.
در فیلم آب‌های تیره (Dark Waters)، کشاورزی در ویرجینیا که معتقد بود گاوهایش در اثر ریختن ضایعات صنعتی شرکت چند‌ملیتی دوپونت در محیط اطراف تلف می‌شوند، یک وکیل اهل سین‌سیناتی را به تحقیق در این باره ترغیب می‌کند. نتایج تحقیقات این پرونده حقوقی از خطرات آلودگی زیست‌محیطی با چنین موادی پرده برداشت و آغازگر تحقیقات بیشتر و بیداری افکار عمومی شد.
آثار سوء ترکیبات شیمیایی همیشگی بر جانداران
در پروندهٔ دوپونت، برای اولین بار این احتمال مطرح شد که تماس با موادی مانند PFOA، با افزایش شیوع کلسترول بالا، بیماری التهاب روده (کولیت السراتیو)، مشکلات تیروئید، سرطان بیضه و کلیه، و فشارخون بارداری ارتباط دارد.
بعد از آن کنشگران محیط زیست، فعالان حقوقی و همینطور محققان، این مشتقات را با دایرهٔ بزرگ‌تری از بیماری‌ها از جمله بیماریهای کبدی مرتبط دانستند.
در مطالعات انسانی، بالا بودن میزان این مواد در خون با تضعیف سیستم ایمنی (کاهش پاسخ به واکسیناسیون) بخصوص در کودکان، کاهش پادتن‌های (آنتی‌بادی‌های) محافظ و افزایش بیماریهای حساسیتی و خودایمنی همراه بوده است.
در حیوانات آزمایشگاهی نیز برخی ترکیبات، بخصوص در مقادیر بالا، با سرطان و نقص جنین همراه بوده‌اند.
آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان، وابسته به سازمان جهانی بهداشت، PFOA را در گروه خطر 2B قرار داده که به معنای «سرطانزایی احتمالی» است.
شناسایی مواد شیمیایی همیشگی در مزرعه‌ای در ایالت مین در آمریکا در سال ۲۰۱۹
کنترل و اجتناب از آلودگی
پایان پادکست
پاکسازی این مواد از محیط و تصفیه آنها از آب آشامیدنی به دلیل ساختار مولکولی ویژه‌شان بسیار مشکل است. علاوه بر این، چون این ترکیبات شیمیایی تجزیه نمی‌شوند، براحتی در چرخه‌های زیستی باقی می‌مانند و در بدن موجودات زنده تجمع پیدا می‌کنند.
بنابراین بهترین راه، جلوگیری از آلودگی محیط زیست و چرخه‌های محیطی و زیستی با این مواد است. (گرافیک مبناء و راههای آلودگی).
در برخی کشورهای دنیا از جمله آمریکا، اتحادیه اروپا، استرالیا و نیوزیلند اندازه‌گیری‌های گسترده‌ای درباره شدت و پراکندگی این مواد کرده‌اند و نهادهای بهداشتی و محیط زیستی تولید بعضی از این مشتقات را محدود یا ممنوع کرده‌اند (مثل منع تولید PFOA، مورد استفاده در تفلون، در ایالات متحده).
اما مشکل اصلی این است که این ممنوعیت‌ها فقط برای ترکیبات مضر شناخته شده اعمال می‌شوند در حالیکه مشتقات جدید بسرعت طراحی و ساخته و وارد چرخهٔ تولید می‌شوند و این بررسی عوارض و کنترل به موقع را غیرممکن می‌کند.
از تولید یک ماده جدید تا پیدایش شواهد کافی برای آلودگی و عوارض سوء آن و ممنوع کردنش، گاهی دهه‌ها طول می‌کشد، در همان حال مواد مشابه و جدیدتری تولید می‌شوند که ممکن است عوارض آنها چند دهه بعد ثابت شود. با توجه به اینکه مواد همیشگی پایدار بوده و در طبیعت انباشته می‌شوند، هرچه تولید می‌شود به آلودگی‌های فعلی اضافه می‌شود.
آلودگی آب در نزدیکی دهانه رودخانه دلاور در ایالت پنسیلوانیا به دلیل استفاده از کف آتش‌نشانی در یک پایگاه نظامی سابق در سال ۲۰۱۹
بنابراین بهترین راه کاهش تولید و مصرف این مواد است.
یکی از این راه‌ها جایگزینی کالاهای صناعی حاوی این مواد با محصولات قابل بازیافت و یا طبیعی است مثلا کنار گذاشتن ظروف یکبارمصرف و غذاهای آماده‌ای که در چنین ظرف‌هایی بسته‌بندی شدهاند.
همینطور، می‌توان از ظروف پخت‌و‌پزی استفاده کرد که هم ماندگارند هم لایهٔ نچسب تفلونی ندارند. اگرچه برخی از ظروف نچسب تفلونی ذکر می‌کنند که در ساخت آنها از مواد همیشگی مضر (مثل PFOA) استفاده نشده، اما اغلب این ظروف حاوی پلیمر‌های پلی‌تترا فلورو اتیلن هستند که می‌توانند در دمای بالا بشکنند و ترکیبات مضر آزاد کنند.
برخی صاحب‌نظران ظروف چدنی و استیل را برای پختوپز سالم‌تر می‌دانند. ظروف نچسب گرانیتی عاری از تفلون هم می‌توانند مناسب باشند.
