رهبران ارشد حماس چه کسانی هستند؟
- لينا الشوابكه
- بی‌‌بی‌سی
(بالا از چپ به راست) مروان عیسی، محمد ضیف، عبدالله برغوثی (پایین از چپ به راست) یحیی سنوار، اسماعیل هنیه و محمود زهار
از زمان آغاز حمله حماس به اسرائیل در صبح روز شنبه هفت اکتبر (۱۵ مهر) سوالات زیادی درباره توان نظامی این گروه مطرح شده که همواره در مقایسه با ارتش مجهز به مدرن‌ترین تجهیزات و تسلیحات اسرائیل، ضعیف و غیر قابل رقابت شناخته می‌شد. اما به گفته ناظران و تحلیلگران نظامی این حمله اسرائیل را غافلگیر کرد.
در میان همه این وقایع برای بسیاری این سوال مطرح شده که رهبران اصلی جنبش حماس چه کسانی هستند، به خصوص که بیشتر فرماندهان نظامی رده‌بالای این گروه با نقاب در مقابل رسانه‌ها ظاهر می‌شوند و تعداد زیادی از آنها هم پیش از این در عملیات‌های اطلاعاتی و امنیتی اسرائیل کشته شده‌اند.
در اینجا مروری داریم بر رهبران جنبش حماس، چه در شاخه سیاسی و چه شاخه نظامی این جنبش که با نام گردان‌های عزالدین قسام شناخته می‌شود.
محمد ضیف
محمد ضیف متخصص ساخت تونل‌هایی بوده که به حماس اجازه داده از غزه به داخل اسرائیل نفوذ کند
نام کامل او محمد دیاب ابراهیم المصری است و با کنیه «ابو خالد» و لقب «الضیف» شناخته می‌شود. او زاده سال ۱۹۶۵ میلادی در غزه و فرمانده گردان‌های عزالدین قسام، شاخه نظامی جنبش حماس است.
در میان فلسطینی‌ها به عنوان «مغز متفکر» شناخته می‌شود و اسرائیلی‌ها که او را دشمن شماره یک خود می‌دانند، ضیف را با عباراتی مانند «مرد مرگ» یا «جنگجویی با ۹ جان» توصیف می‌کنند. ضیف در رشته زیست‌شناسی از دانشگاه اسلامی غزه لیسانس گرفت و با علاقه‌اش به بازیگری و تئاتر شناخته می‌شد، تا آنجا که در جوانی گروهی هنری با همین هدف راه انداخت.
اندکی بعد از اعلام تاسیس جنبش حماس، او به این گروه پیوست. اسرائیلی‌ها سال ۱۹۸۹ او را دستگیر کردند و به اتهام همکاری با دستگاه نظامی حماس بدون محاکمه به مدت ۱۶ ماه زندانی کردند. ضیف در دوره حبس با زکریا شوربجی و صلاح شهاده توافق کردند که جنبشی منشعب از حماس با هدف گروگان گرفتن سربازان اسرائیلی تاسیس کنند. این گروه همان گردان‌های عزالدین قسام بود.
بعد از آزادی ضیف از زندان، گردان‌های قسام به شکل یک تشکیلات نظامی ظاهر شد که او از بنیان‌گذاران اصلی و همین طور از فرماندهان ارشد آن بود.
ضیف متخصص ساخت تونل‌های زیرزمینی بود که به حماس اجازه می‌داد از غزه به داخل اسرائیل نفوذ کند. او همین طور یکی از طراحان استراتژی حملات راکتی سنگین و پرتعداد به اسرائیل بود.
با وجود این سنگین‌ترین اتهاماتی که علیه او مطرح است رهبری و برنامه‌ریزی یک رشته عملیات انتقام‌جویانه بعد از ترور یحیی عیاش، از فرماندهان وقت حماس است که به کشته شدن حدود ۵۰ اسرائیلی در اوایل سال ۱۹۹۶ میلادی منجر شد. برنامه‌ریزی برای ربودن و کشتن سه سرباز اسرائیلی دیگر در اواسط دهه ۱۹۹۰ هم از جمله اتهامات دیگر او است.
سال ۲۰۰۰ اسرائیل ضیف را دستگیر و زندانی کرد اما او موفق شد هم‌زمان با آغاز «انتفاضه دوم» فلسطینی‌ها از زندان فرار کند و از آن روز اسرائیلی‌ها رد او را گم کردند.
سه عکس از محمد ضیف وجود دارد؛ یکی بسیار قدیمی است، در دیگری نقاب به چهره دارد و سومی تصویری از سایه او است.
شدیدترین سوء قصد به جان او به سال ۲۰۰۲ برمی‌گردد که ضیف به شکلی معجزه‌آسا از آن جان به در برد اما یکی از چشمانش را از دست داد. او بارها هدف سوء قصد بوده و اسرائیل می‌گوید در این حملات یک پا و یک دستش را هم از دست داده و به سختی قادر به صحبت کردن است.
در حمله اسرائیل به نوار غزه در سال ۲۰۱۴ که بیش از ۵۰ روز طول کشید، ارتش اسرائیل نتوانست محمد ضیف را از پا دربیاورد اما همسر و دو فرزند او را کشت.
شهرت او با کنیه «ابو خالد» به زمانی در دوره جوانی او برمی‌گردد که در نمایشی به نام «دلقک» نقش ابو خالد را بازی کرد؛ شخصیتی که در دوره تاریخی بین حکومت امویان و عباسیان زندگی می‌کرد.
لقب ضیف به معنای مهمان هم به این دلیل به او داده شده که در یک مکان نمی‌ماند و مرتب در حال جابه‌جایی و تغییر مکان از خانه‌ای به خانه دیگر است تا از خطر سوء قصد یا دستگیری اسرائیل در امان باشد.
مروان عیسی
اسرائیل مروان عیسی را مرد «عمل، نه حرف» می‌داند و می‌گوید آن قدر باهوش است که می‌تواند پلاستیک را به فلز تبدیل کند.
مروان عیسی،«مرد سایه‌ها» و دست راست محمد ضیف، جانشین فرماندهی گردان‌های‌های عزالدین قسام و عضو دفتر سیاسی و نظامی جنبش حماس است.
نیروهای اسرائیلی در آغاز «انتفاضه اول» در سال ۱۹۸۷ او را دستگیر کردند و به اتهام فعالیت در حماس، که از سنین پایین به آن پیوسته بود، پنج سال زندانی شد.
اسرائیل می‌گوید تا زمانی که مروان عیسی زنده است، «جنگ مغزها» با حماس ادامه خواهد داشت. اسرائیلی‌ها او را مرد «عمل، نه حرف» می‌دانند و می‌گویند او آنقدر باهوش است که «می‌تواند پلاستیک را به فلز تبدیل کند».
او در جوانی بسکتبالیست برجسته‌ای بود و به او لقب «کماندوی فلسطین» داده بودند. اما نتوانست در ورزش به جایی برسد چون اسرائیل او را در سال ۱۹۸۷به اتهام عضویت در جنبش حماس دستگیر کرد. سال ۱۹۹۷ هم تشکیلات فلسطینی‌ها او را دستگیر کرد و تا زمان آغاز انتفاضه دوم در سال ۲۰۰۰ از زندان بیرون نیامد.
بعد از آزادی از زندان نقشی حیاتی در ایجاد و توسعه ساختار نظامی گردان‌های قسام ایفا کرد.
به دلیل نقش برجسته‌اش در جنبش حماس، به یکی از مهمترین چهره‌های تحت تعقیب اسرائیل تبدیل شد. اسرائیل تلاش کرد در جریان یک جلسه ستاد فرماندهی حماس در سال ۲۰۰۶ که با حضور محمد ضیف و رهبران ارشد دیگر گردان‌های قسام برگزار می‌شد، او را از میان بردارد، اما مروان عیسی در آن سوء قصد مجروح شد و اسرائیل به هدفش نرسید.
جنگنده‌های اسرائیلی دو بار درجریان حملات سال ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱ به غزه خانه او را بمباران کردند که در یکی از آنها برادرش کشته شد.
چهره‌اش تا سال ۲۰۱۱ شناخته شده نبود. در آن زمان او در عکسی گروهی دیده شد که در جریان استقبال از زندانیانی گرفته شده بود که با گیلعاد شلیط، سرباز اسرائیلی معاوضه شدند.
تاکتیک‌های ابو البراء -کنیه‌ای که با آن شناخته می‌شود- و تلاش‌هایش برای طراحی یورش‌های حماس در نبردهای غزه دیده می‌شد؛ از عملیات «سنگ‌های سجیل» در سال ۲۰۱۲ تا «طوفان الاقصی» در سال ۲۰۲۳. در همه این عملیات‌ها توانایی زمینی، توان اطلاعاتی و فنی و برنامه‌ریزی دقیق، به ویژه برای حمله به شهرک‌ها و پایگاه‌های اسرائیلی مشهود بود.
یحیی سنوار
در ماه سپتامبر ۲۰۱۵ آمریکا نام یحیی سنوار را به فهرست «تروریست‌های بین‌المللی» اضافه کرد
یحیی ابراهیم سنوار، رهبر جنبش و رئیس دفتر سیاسی حماس در نوار غزه است. او که زاده سال ۱۹۶۲ میلادی است، بنیان‌گذار سرویس امنیتی حماس با نام «مجد» است که با پرونده‌های امنیت داخلی سر و کار دارد.
سنوار تاکنون سه بار دستگیر شده که اولین آن در سال ۱۹۸۲ بود و اسرائیلی‌ها او را چهار ماه در بازداشت اداری نگه داشتند.
بعد از سومین دستگیری در سال ۱۹۸۸ سنوار به چهار بار حبس ابد محکوم شد. در دوره حبس او نیروهای حماس تانک گیلعاد شلیط، سرباز اسرائیلی را با راکت هدف قرار دادند و او را گروگان گرفتند.
یحیی سنوار از جمله کسانی بود که در جریان مبادله تعداد زیادی از زندانیان حماس و جنبش فتح با گیلعاد شلیط در سال ۲۰۱۱ از زندان آزاد شد.
بعد از آزادی به مقام سابقش به عنوان یکی از رهبران بلندپایه حماس و عضو دفتر سیاسی این جنبش برگشت.
در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۵ دولت آمریکا نام او را در لیست سیاه «تروریست‌های بین‌المللی» قرار داد و در فوریه سال ۲۰۱۷ یحیی سنوار به عنوان رئیس دفتر سیاسی حماس در نوار غزه جانشین اسماعیل هنیه شد.
عبدالله برغوثی
کار «مهندس» ساخت تجهیزات انفجاری، مواد سمی و همین طور چاشنی‌های انفجاری بود
برغوثی سال ۱۹۷۲ در کویت متولد شد و بعد از جنگ اول خلیج فارس در سال ۱۹۹۰ برای زندگی به اردن رفت. او شهروندی اردن را گرفت و به مدت سه سال در یک دانشگاه کره جنوبی مهندسی الکترونیک خواند. رشته تحصیلی او به تخصص بعدی‌اش یعنی ساخت بمب کمک کرد. او تحصیلاتش را به پایان نرساند چون توانست مجوز ورود به مناطق فلسطینی را پیدا کند.
هیچ یک از اطرافیان او از مهارت‌هایش در زمینه تولید مواد منفجره خبر نداشتند و بعد از جست‌وجویی طولانی به پسرعمویش بلال برغوثی اعتماد کرد و پیش او رفت. عبدالله او را به محلی دور افتاده در بیت ریما در کرانه غربی برد و مواد منفجره‌ای را هم که ساخته بود با خود برد تا در مقابل بلال منفجر کند. بلال به شهر نابلس رفت تا ایمن حلاوه، فرمانده گردان‌ها را در جریان ماوقع بگذارد. همان جا بود که بلال برغوثی از عبدالله خواست که با حکم ایمن به صفوف گردان‌های قسام بپیوندد.
فعالیت اصلی «مهندس» ساخت تجهیزات و چاشنی‌های انفجاری و همین طور تولید مواد سمی، از جمله از سیب‌زمینی بود. برغوثی کارخانه‌ای ویژه برای تولیدات نظامی در سوله‌ای در شهر زادگاه خودش تاسیس کرد. در عملیات‌‌هایی که با رهبری یا هماهنگی او انجام شده دست‌کم ۶۶ اسرائیلی کشته و ۵۰۰ نفر زخمی شده‌اند.
برغوثی در سال ۲۰۰۳ به صورت اتفاقی به دست ماموران ویژه اسرائیلی دستگیر شد و سه ماه تحت بازجویی بود.
در دادگاه دوم او ده‌ها نفر از بازماندگان کشته‌شدگان اسرائیلی حضور داشتند. برغوثی در آن دادگاه طولانی‌ترین حکم حبس در تاریخ اسرائیل -یا شاید جهان- را گرفت و به ۶۷ بار حبس ابد به علاوه ۵۲۰۰ سال زندان محکوم شد.
او در زندان اعتصاب غذا کرد که در نهایت باعث شد از انفرادی خارج شود، اما همچنان در حال گذراندن حکم خود در زندان است.
اسماعیل هنیه
اسماعیل هنیه رهبر شاخه سیاسی حماس است و زمانی نخست وزیر دهمین دولت فلسطینی بود
اسماعیل عبدالسلام هنیه که با کنیه «ابو العبد» شناخته می‌شود، در یکی از اردوگاه‌های پناهجویان فلسطینی به دنیا آمد. او در حال حاضر رهبر شاخه سیاسی حماس است و زمانی نخست وزیر دهمین دولت فلسطینی بود.
اسرائیل از سال ۱۹۸۹ هنیه را به مدت سه سال زندانی کرد و بعد از آن همراه تعداد دیگری از رهبران حماس او را به منطقه مرج الزهور در مرز لبنان و سرزمین‌های فلسطینی تبعید کرد.
او بعد از گذراندن یک سال در تبعید به غزه برگشت و سال ۱۹۹۷ به عنوان رئیس دفتر شیخ احمد یاسین، یکی از بنیان‌گذاران اصلی جنبش حماس، منصوب شد.
روز ۱۶ فوریه سال ۲۰۰۶ حماس او را برای پست نخست وزیری تشکیلات فلسطینی نامزد کرد و چهار روز بعد او به این مقام منصوب شد.
یک سال بعد زمانی که گردان‌های قسام کنترل امنیتی نوار غزه را به دست گرفتند، محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطینی، هنیه را برکنار کرد. اما او این تصمیم عباس را نپذیرفت و آن را غیرقانونی خواند. هنیه در آن زمان گفت که دولت او به انجام وظایفش ادامه خواهد داد و «مسئولیت‌های ملی خود در قبال مردم فلسطین را رها نخواهد کرد».
هنیه بعدها خواهان برقراری آشتی فلسطینی با جنبش فتح -به رهبری محمود عباس- شد و بارها اعلام کرد که حاضر است در چارچوب آشتی همه‌جانبه از مقام خود کناره‌گیری کند. او در نهایت در دوم ژوئن سال ۲۰۱۴ این کار را کرد و به نفع رامی حمدالله از مقامش کناره گرفت.
در ماه مه سال ۲۰۱۷ شورای جنبش مقاومت اسلامی، هنیه را به عنوان رئیس دفتر سیاسی حماس برگزید تا جانشین خالد مشعل شود.
خالد مشعل
از مشعل به عنوان یکی از بنیان‌گذاران جنبش حماس نام برده می‌شود و از زمان تاسیس این گروه عضو دفتر سیاسی حماس بوده است
خالد مشعل که با کنیه «ابو الولید» شناخته می‌شود، سال ۱۹۵۶ در روستایی در کرانه غربی به دنیا آمد. در کودکی خانواده‌اش به کویت مهاجرت کردند و او در آنجا به مدرسه رفت.
از مشعل به عنوان یکی از بنیان‌گذاران جنبش حماس نام برده می‌شود و از زمان تاسیس آن عضو دفتر سیاسی این گروه بوده است. او بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۷ رئیس دفتر سیاسی حماس بود و بعد از کشته شدن شیخ احمد یاسین و عبدالعزیز رنتیسی در سال ۲۰۰۴، رهبری جنبش حماس را به دست گرفت.
سال ۱۹۹۷ موساد با دستور مستقیم بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، او را هدف سوء قصد قرار داد. ۱۰ مامور موساد با پاسپورت جعلی کانادا برای کشتن مشعل وارد اردن شدند. خالد مشعل که در آن زمان ساکن اردن بود، در یکی از خیابان‌های امان، پایتخت اردن، هدف حمله قرار گرفت و ماده‌ای سمی به او تزریق شد.
مقام‌های اردن تلاش برای سوءقصد به جان او را کشف کردند و دو عضو موساد را در ارتباط با آن دستگیر کردند. حسین بن طلال، پادشاه سابق اردن از نخست وزیر اسرائیل خواست تا پادزهر ماده سمی را که به مشعل تزریق شده بود به اردن بفرستد.
نتانیاهو ابتدا این خواسته را رد کرد. اما تلاش برای سوء قصد به جان مشعل ابعادی بین‌المللی پیدا کرد و بیل کلینتون، رئیس جمهور وقت آمریکا از نتانیاهو خواست که پادزهر را در اختیار اردن قرار دهد. نتانیاهو بالاخره تسلیم فشار کلینتون شد و با فرستادن پادزهر به اردن موافقت کرد.
خالد مشعل روز هفت دسامبر سال ۲۰۱۲ برای اولین بار به نوار غزه سفر کرد. سفر مشعل اولین ورود او به سرزمین‌های فلسطینی از زمانی بود که در ۱۱ سالگی از کرانه غربی خارج شده بود. او در گذرگاه رفح با استقبال رهبران گروه‌های مختلف فلسطینی روبرو شد و جمعیت زیادی از مردم در مسیر عبور او به شهر غزه تجمع کردند.
در ماه مه ۲۰۱۷ شورای جنبش مقاومت اسلامی اسماعیل هنیه را به عنوان رئیس دفتر سیاسی حماس جایگزین مشعل کرد و مشعل به ریاست برون‌مرزی این دفتر منصوب شد.
محمود زهار
محمود زهار سال ۱۹۸۸ شش ماه بعد از تاسیس حماس، به مدت شش ماه زندانی اسرائیل بود
محمود زهار سال ۱۹۸۸ شش ماه بعد از تاسیس حماس، به مدت شش ماه زندانی اسرائیل بود
محمود زهار سال ۱۹۴۵ در شهر غزه به دنیا آمد. پدرش فلسطینی و مادرش مصری بود، و سال‌های ابتدایی کودکی خود را در شهر اسماعیلیه مصر گذراند.
او همراه خانواده‌اش دوباره به غزه بازگشت و در آنجا به مدرسه رفت. بعد از آن در سال ۱۹۷۱ از دانشگاه عین الشمس قاهره مدرک پزشکی گرفت و با ادامه تحصیلات در سال ۱۹۷۶ مدرک جراحی عمومی را دریافت کرد.
از زمان فارغ‌التحصیلی به عنوان پزشک در بیمارستان‌های غزه و خان یونس کار می‌کرد تا این که مقام‌های اسرائیلی به خاطر مواضع سیاسی‌اش او را اخراج کردند. زهار به عنوان یکی از برجسته‌ترین رهبران حماس شناخته می‌شود و از جمله رهبران سیاسی این جنبش است.
او سال ۱۹۸۸ شش ماه بعد از تاسیس حماس، دستگیر شد و به مدت شش ماه در اسرائیل زندانی بود. او از جمله کسانی بود که سال ۱۹۹۲ به منطقه مرج الزهور تبعید شد و یک سال کامل را در آنجا گذراند.
زمانی که حماس در انتخابات سال ۲۰۰۶ در سرزمین‌های فلسطینی اکثریت کرسی‌ها را کسب کرد، زهار به عنوان وزیر امور خارجه در دولتی که اسماعیل هنیه نخست وزیر آن بود، منصوب شد. بعد از شکاف میان گروه‌های فلسطینی، محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان دولت هنیه را برکنار کرد.
اسرائیل که همواره به دنبال حذف محمود زهار بوده، سال ۲۰۰۳ تلاش کرد که به جانش سوء قصد کند. در آن عملیات یک اف-۱۶ اسرائیلی بمبی نیم تنی را روی خانه زهار در محله الرمال غزه انداخت. او در این حمله جراحات جزئی برداشت اما پسر بزرگش و دوست او در آن انفجار کشته شدند.
پسر دوم او، حسام که عضو گردان‌های عزالدین قسام بود در میان ۱۸ نفری بود که در ژانویه سال ۲۰۰۸ در یکی از حملات اسرائیلی‌ها به شرق غزه کشته شد.
زهار آثار سیاسی و ادبی نوشته است از جمله«جایی زیر آفتاب نیست» که پاسخی به کتابی از بنیامین نتانیاهو است.
