آشنایى با کتابنامه جامع طب اسلامى

نویسندگان: حسین آشورى

منبع: مجله پژوهش و حوزه 1383 شماره 17 و 18

حوزه های تخصصی:

حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی گروه های ویژه هیات،نجوم،ریاضیات،شیمی و طب طب

چکیده

متن

شاید تصور اولیه این‏گونه باشد که تحولات گسترده و فراگیر و رشد شگرف و پیشرفت‏هاى روزافزون اخیر مى‏تواند سبب ایجاد این نگرش گردد که انسان امروزى خود را از دانش گذشتگان بى‏نیاز دانسته و زحماتى را که پیشینیان در این راه به جان و دل خریده‏اند، نادیده گرفته و آن‏را اندک شمارد؛ ولى باید همواره توجه داشت که همه دستاوردهاى جوامع بشرى، متکى به بهره‏گیرى از تجربیات گذشته و برنامه ریزى براى آینده است. اگر این ویژگى ممتاز نبود، امروز جامعه بشرى همان شرایط انسان‏هاى اولیه را مى‏داشت؛ امّا تراکم و انباشت تجربیات در عرصه‏هاى مختلف، امکانات مادى و معنوى را در برابر ما نهاده است. بهبود و ارتقاى مناسبات اجتماعى و سیاسى و پیچیدگى روزافزون این مناسبات نمونه‏اى از این قاعده کلى است. بى‏تردید اگر تجربه روزافزون و درس آموزى از حوادث و رویدادهاى تلخ و شیرین نباشد، همچنان باید در نقطه صفر در جابزنیم.
به عبارتى، هیچ دانش یا اکتشاف و اندیشه بشرى، از اوّل به‏طور کامل و پخته ابداع نشده و تمام زوایاى تاریک و روشن آن، از نقطه آغاز ایجاد، روشن نبوده، بلکه گذشت زمان آن‏را متحول نموده است؛ یعنى اندیشمندان در هر دوره با مطالعه آثار گذشتگان و با توجه به رشد و تکامل فطرى انسان‏ها، آن‏را مورد دقت نظر قرار داده و با گفت‏وگو، کنکاش و اندیشه در اطراف آن، کار گذشتگان را کامل‏تر کرده و متحول نموده‏اند. هیچ‏کس نمى‏تواند ادعا کند که آنچه از علوم و پیشرفت امروز مطرح است، ریشه و بنیان آن از گذشتگان نبوده است ؛ بلکه هرچه در آثار پیشینیان مطالعه و کنکاش بیشترى انجام گیرد، تحولات و پختگى در آن علم بیشتر نمود مى‏یابد.
براى مثال: آنچه که از فقه و اصول امروزى در حوزه‏هاى علمیه مطرح است و از شاخه‏هاى دیگر علوم انسانى در حوزه علمیه از پختگى و تکامل بیشترى برخوردار است، همگى به دلیل مطالعه و نقد و بررسى آثار و افکار گذشتگان در این علم است. در همه علوم ـ اعم از انسانى و تجربى ـ همین نظریه جارى است. دانش پزشکى نیز از قاعده کلى یاد شده بیرون نیست ؛ زیرا با آفرینش انسان و قرار گرفتن آن بر روى زمین و طبیعت، بیمارى نیز همراه او ایجاد گردیده است؛ شاید به این جهت که تمامى ذرّات آسیب‏رسان و بیمارى‏زا در فضاى این عالم پراکنده‏اند و طبیعت همیشه مملو از موجودات ریز و درشت آسیب‏رسان مى‏باشد. به‏طور کلى دنیا، دنیاى حوادث، ناملایمات و ملایمات است و انسان با بدن لطیف و ظریف خویش همیشه با این حوادث و ناملایمات پنجه نرم کرده و براى حفظ خود از حوادث طبیعى و بیمارى‏ها، از ابتداى آفرینش با همان امکانات اولیه به دنبال چاره اندیشى بوده تا خود را در برابر عوامل آسیب‏رسان حفظ نماید. بنابراین، باید این نکته بدیهى را مد نظر قرار داد که دانش پزشکى، در گذشته نیز وجود داشته است. و پیشینه آن به آفرینش انسان بر روى جهان هستى برمى‏گردد. به همین جهت درباره تاریخ دانش پزشکى اولیه، تئورى‏ها و نظریات گوناگونى مطرح گردیده است. عده‏اى در پیروى از نظریات بقراط و جالینوس، اساس دانش پزشکى را نیمى الهى و نیمى تجربى دانسته‏اند. اعتقاد این گروه بر آن است که اصول طب از طریق وحى بر بشر آشکار شده و وسایل درمان آن، از منابع مختلف تحصیل شده است. مثلاً انسان ابتدا از دفن مردگان خود عاجز بود؛ چرا که تا مرگ اولین انسان(هابیل) مبتلا به مرگ نشده بود تا چاره آن‏را نیز بیندیشد. وقتى اولین قتل ـ و به عبارتى اولین مرگ انسان ـ اتفاق افتاد، قابیل حیران و سرگردان در این اندیشه بود که با جنازه برادر چه کند، او را چگونه مخفى نماید و در کجا قرار دهد. در این میان خداوند براى آموزش انسان، دو کلاغ را مأمور کرد تا در مقابل او نزاع کنند و یکى دیگرى را بکشد و سپس بدن او را در زیر خاک مخفى نماید. قابیل با دیدن این حادثه، به خود آمد که اى‏واى بر من، از این کلاغ ناتوان‏تر هستم؟! او با دیدن این صحنه، بدن برادر را در زیر خاک دفن کرد. بنابراین، خداوند با فرستادن این دو کلاغ، دفن مردگان را به انسان آموخت.
مثال دیگر: در کتاب مرآت الصحة، قسمت اول، از قول جالینوس آمده است که اماله را براى اولین بار مرغ ماهى‏خوار به انسان یاد داده است؛ به این صورت که فردى در کنار دریا ایستاده و مى‏بیند که مرغ دریایى براى آسوده شدن از درد معده ـ که با خوردن مقدار زیادى ماهى بر او عارض شده بود ـ منقار بلند خود را از آب پر کرده و به خود اماله مى‏کند. که مشاهده این عمل، او را بر آن داشت تا این کار را در انسان اجرا نماید. پس مى‏بینیم که علم طب و طبابت، از ابتدایى‏ترین مسائل شروع و با انتقال از نسلى به نسل دیگر، روز به روز شکوفاتر شده و تکامل یافته است.
از طرفى تعلیم و تعلم و نوشتن نیز همراه با خلقت انسان شروع شده: اقرء باسم ربک الذى خلق... الذى علم بالقلم، علّم الانسان ما لم یعلم1 و انتقال علم از نسلى به نسل دیگر، ابتدا سینه به سینه و سپس با کتابت انجام گرفته و به مرور زمان تحول یافته است ؛ به گونه‏اى که تحول و تکامل در هر علمى، به آثار مکتوب آن علم بستگى دارد؛ یعنى اگر در علمى آثار مکتوب بیشتر باشد، رشد و دگرگونى در آن علم نیز بیشتر خواهد بود؛ چرا که نسل‏هاى بعدى با مطالعه در این آثار مکتوب وتلاش گذشتگان، پایه‏هاى آن‏را مستحکم‏تر و شاخه‏هاى آن‏را افزایش مى‏دهند. از این‏رو، در رشد، تحول و دگرگونى علمى از علوم، معرفى آثار مکتوب گذشتگان نقش اساسى را بر عهده دارد و از همین‏جا، اهمیت کتاب‏شناسى و معرفى کتاب‏هاى نسل گذشته و یا نسل موجود روشن مى‏شود؛ چرا که پژوهش در پایه‏اى از علوم، بدون کتاب ممکن نیست و آشنایى با کتب و آثار مکتوب در هر زمینه، از پایه‏هاى اولیه تحقیق مى‏باشد.
با توجه به ضرورت کتاب‏شناسى و اطلاع‏رسانى لازم در زمینه کتب طبى، مرکز تحقیقات طب اسلامى امام صادق(ع) یکى از کارهاى تحقیقاتى خود را تهیه کتاب‏نامه بزرگ طب اسلامى قرار داد که از این رهگذر خدمتى را به جامعه اسلامى و مسلمانان نموده و بستر مناسب جهت تحقیق بیشتر در این علم شریف را بر پژوهشگران محترم هموار سازد.
اگر به تاریخ کتاب‏شناسى در فرهنگ اسلام توجه شود، پس از سده اول و دوم هجرى و رشد دانش‏هاى مختلف، منابع زیادى ـ اعم از ترجمه و تألیف ـ تدوین و عرضه شد که همین انبوهى و انباشت منابع، طبقه بندى آنها و گرد آورى اطلاعات، ضرورت فهرست نگارى و کتاب‏شناسى را ایجاب نمود.
قبل از اختراع چاپ، نشر منابع به صورت استنساخ انجام مى‏گرفت و کتاب‏شناسى به صورت فن مستقل مطرح نبود. از این رو فهرست‏هاى کتاب همراه با زندگى‏نامه افراد ارائه مى‏شد. در این دوره، به کتاب‏شناسى‏ها «فهرست» گفته مى‏شد. فهرست شیخ طوسى و فهرست ابن ندیم از مشهورترین آنها است. ابن ندیم فهرست خود را به الفهرست فى اخبار العلماء المصنفین من القدماء و المحدثین و أسماء کتبهم و شیخ طوسى فهرست خود را فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول نام نهاده‏اند. همان‏گونه که از نام این دو اثر پیداست، کتاب شناسان پیشین نظر مستقل به مأخذشناسى نداشته؛ بلکه آن‏را زیر مجموعه تاریخ مى‏دانسته‏اند. به عبارتى: فهرست نگارى در گذشته ترکیبى از زندگى‏نامه نویسى، مشخصات آثار علمى و طبقه بندى علوم بوده که بعدها هر یک به عنوان دانش مستقل مطرح شده‏اند.
تنها فهرستى که ویژگى کتاب‏شناسى‏هاى مستقل را دارد، فهرست کتب محمدبن زکریاى رازى تألیف ابوریحان بیرونى است که ابوریحان این آثار را به دسته‏ها و موضوعات مختلف تقسیم و هر عنوانى را ذیل موضوع مخصوص خود آورده است.
کتاب‏شناسى به روش جدید که علم و فنى مستقل مى‏باشد، پس از ظهور صنعت چاپ به وجود آمده است.2 این صنعت در نشر و عرضه کتاب، انقلاب عظیمى را پدید آورد و ناشران توانستند از این رهگذر تولیدات خود را هر چه بیشتر و سریع‏تر به جامعه عرضه نمایند. هر ناشرى براى معرفى و تبلیغ تولیدات خود به فهرست سازى روى آورد که این عمل را مى‏توان طلیعه کتاب‏شناسى نام نهاد.3
الذریعة إلى تصانیف الشیعة اثر آقا بزرگ تهرانى از کارهاى جدى کتاب‏شناسى در قلمرو اسلام و ایران است ؛ هر چند به سبک کتاب‏شناسى‏هاى دوره اول است و از تکنولوژى جدید کتاب‏شناسى کمى فاصله دارد. کتاب‏شناسى ایران، تألیف ایرج افشار؛ فهرست کتاب‏هاى چاپى فارسى، تألیف خان بابامشار و فهرست مقالات فارسى از ایرج افشار از دیگر آثار کتاب‏شناسى ایرانى است.
در باره تاریخ کتابت و نوشتن آثار طبى باید توجه نمود که بعد از به وجود آمدن علم طب، اساتید شاگردان خود را از نوشتن و مکتوب کردن آن، منع مى‏نمودند و فقط اجازه نقل سینه به سینه را مى‏دادند. آنان اگر کتابتى در این زمینه داشتند آن‏را براى فرزندان خود مى‏نوشتند و از معرفى آن به دیگران امتناع مى‏نمودند. تا عصر بقراط حکیم، وضع چنین بود؛ امّا این حکیم فرزانه اندیشید که اگر بنا باشد علم طب را فقط فرزندان و یا اقوام بسیار نزدیک طبیب بیاموزند و کتاب فقط در آن خاندان محصور گردد و دیگران از آن بى بهره گردند، به مرور زمان نه تنها پیشرفتى در این علم حاصل نمى‏شود و تکامل آن چشمگیر نخواهد بود؛ بلکه با انقراض یک نسل ممکن است به‏طور کلى طبابت هم از بین برود. از این رو، کار تدوین کتب طبى را آغاز نمود. شاید منظور از این نظریه معروف که تأسیس علم طب با بقراط بوده است، مراد گسترش و رواج این علم به صورت مکتوب بوده است.
از آن زمان که کتب طبى نوشته شد و در دسترس افراد قرار گرفت و اطبا نیز روز به روز فزونى یافتند، لزوم جمع آورى آثار این پزشکان و معرفى آن به نسل‏هاى بعد در اذهان زنده شد و آثارى در این زمینه تدوین گردید که پاره‏اى از آنها عبارتند از:
عیون الأبناء، اثر ابن اصیبعة، طبیب خزرجى که در سال 643هـ.ق تألیف نمود؛
تاریخ الحکماء، اثر محمد بن عبدالکریم شهرستانى، متوفاى 548هـ.ق؛
طبقات الحکما و أصحاب النجوم و الأطباء، اثر على بن یوسف قفطى، از رجال قرن هفتم.
تاکنون دائرة المعارف‏ها و کتابنامه‏هاى بزرگى نیز در معرفى آثار بزرگان نوشته شده است؛ از جمله: الذریعة، آقا بزرگ طهرانى ؛ أعیان الشیعة، سید محسن امین عاملى ؛ روضات الجنات، سید محمد باقر خوانسارى ؛ معجم الموءلفین، عمر رضا کحاله و الأعلام، خیر الدین زرکلى ؛ امّا کتاب‏هاى طبى در میان این آثار پراکنده است و دسترسى پژوهشگران به تمامى آنها یا غیر ممکن مى‏باشد و یا بسیار وقت گیر و پر هزینه خواهد بود. بنابراین، جمع آورى این کتاب‏ها در مجموعه‏اى کامل، ضرورى به نظر مى‏رسید. مرکز تحقیقات طب اسلامى امام صادق(ع) با احساس این ضرورت، نوشتن کتابنامه بزرگ طب اسلامى را بر عهده گرفت و با تلاش پژوهشگران خویش، آن‏را در آستانه نشر قرار داد. اکنون در ادامه این گزارش به روند تدوین و نگارش این اثر جامع مى‏پردازیم:
روش تدوین کتابنامه
ابتدا طرح اولیه مشخص گردید که بر پایه آن، استخراج تمامى کتاب‏هاى طبى ـ اعم از طب سنتى و طب اسلامى ـ در دستور کار قرار گرفت. حوزه فعالیت به گونه‏اى ترسیم گردید که کتاب‏هاى طبى غیر مسلمانان و کتاب‏هاى طبى قبل از اسلام در صورتى فیش‏بردارى گردد که این آثار مورد مطالعه مسلمانان قرار گرفته باشد و یا طب مسلمانان از آن متأثر گردیده باشد.
پس از این مرحله، برگه‏هاى فیش‏نویسى که بتواند اطلاعات موجود درباره هر کتاب را در خود جاى دهد، تهیه و تنظیم گردید که شامل این موارد مى‏باشد: 1. نام کتاب، 2. نویسنده، 3. موضوع، 4. مترجم، 5. شارح، 6. ناقد، 7. تلخیص، 8. معلق، 9.محقق، 10. مصحح، 11. بازنویس، 12. ویراستار، 13. به کوشش، 14. محل دسترسى، 15. تاریخ تألیف، 16. مشخصات نشر(محل نشر، ناشر و سال نشر)، 17. چاپخانه، 18. نوع چاپ، 19. زبان، 20. تعداد جلد، 21. صفحات، 22. مندرجات.
در مرحله بعد، حدود 200 منبع براى مطالعه در زمینه طب شناسایى شد که به چهار بخش تقسیم گردید. در گام نخست، از پنجاه منبع اولیه استفاده گردید.  پژوهشگران در این بخش از طرح، مى‏بایست تمامى منابع را به دقت مطالعه نموده و کتاب‏هاى مورد نظر را با مشخصات موجود استخراج و در برگه‏هاى مخصوص ثبت و ضبط نمایند.
با توجه به اینکه کتابنامه مورد نظر، الفبایى ـ موضوعى است، نیازمند تهیه تزاروسى بود که موضوعات مختلف طبى را شامل شود تا هر کتابى در موضوع خود قرار گرفته و از پراکندگى اطلاعات جلوگیرى به عمل آید. این تزاروس نیز تهیه شد و هم اکنون داراى صد موضوع طبى است ؛ مثل آراستگى، آموزش پزشکى، آسیب‏شناسى، ابزار پزشکى، احکام پزشکى، باردارى، اقسام بیمارى‏ها، بهداشت فردى و اجتماعى و عمومى و روانى و... ، پزشکى سیاسى، تشخیص بیمارى‏ها، تشریح و فیزیولوژى، تغذیه، جنین‏شناسى، جراحى، چشم پزشکى، دارو، درمان، دندان پزشکى، روان‏شناسى، روان درمانى، رادیولوژى، زنان و زایمان، فیزیک پزشکى، قیافه‏شناسى، کنترل نسل کمک‏هاى اولیه و وراثت.
برخى از شاخه‏هاى‏این موضوع‏ها خود شامل چند شاخه فرعى است؛ مثل اعتیاد که شامل مواد مخدر، دخانیات و الکل است؛ تاریخ پزشکى که شامل آرا و نظریات، مشاهیر رجال، تألیفات و زندگى‏نامه است و تغذیه که نوشیدنى‏ها، خوردنى‏ها، آداب تغذیه و... را در بر مى‏گیرد.
یکى از موضوعات مهمى که در طب قدیم و جدید وجود دارد و در طب قدیم بیشتر شایع بوده و هم اکنون نیز با پیشرفت علوم مورد توجه قرار گرفته و در بیشتر دانشگاه‏هاى دنیا تدریس مى‏شود، موسیقى درمانى است.
همچنین در قدیم از علم نجوم براى تولد فرزندان و اینکه فرزند در رحم مادر پسر است یا دختر، خوشبخت است یا نه و یا درمان بیمارى در چه ساعت و زمانى نتیجه بخش است و یا نتیجه بخش نیست، استفاده مى‏شده است. ما در این تزاروس، چنین موضوع‏هایى را نیز گسترش داده و با عنوان علوم مرتبط با پزشکى ثبت نموده‏ایم؛ مثل ارتباط علم نجوم و طب، موسیقى و طب، قرآن و طب، طب و فلسفه و ارتباط طب قدیم و جدید. کتاب‏هاى موجود در این زمینه، زیر این موضوع قرار مى‏گیرد و قابل گسترش در هر شاخه نیز مى‏باشد.
در حال حاضر مطالعه پنجاه منبع مرحله اول پایان یافته که حدود 15000 فیش را شامل مى‏شود و پرینت مرحله اول آن گرفته شده و کار تصحیح و ادغام در حال انجام است.  بعد از اتمام این مرحله، اصلاحات انجام گرفته اعمال خواهد شد و سپس پرینت مرحله دوّم و بعد از آن پرینت نهایى گرفته خواهد شد و این کار آماده چاپ و ارائه به علاقه‏مندان خواهد بود.
در پایان این نوشته، فهرستى از چندین کتاب در زمینه طب سنتى که در کشورهاى گوناگون اسلامى تألیف یافته و به چاپ رسیده است، ارائه مى‏گردد. در این فهرست که به صورت الفبایى تنظیم شده، صرفاً نام و دیگر مشخصات فنى این آثار آمده است:
آتشک
عماد الدین محمود بن مسعود بن محمود شیرازى، تاریخ تألیف:997هـ، (نسخه خطى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 6307، تاریخ کتابت: 984هـ) موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 48ص، فارسى.
إبدال الأدویة المستعملة فی الطب و العلاج
محمد بن زکریای رازی(251 ـ 313)، مترجم: شوراى مرکزى تحقیقات طب یونانى(هند)، دانشگاه علوم پزشکى مشهد، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 968ص، انگلیسى.
ابن البیطار الأندلسى أعظم صیدلی فی الإسلام
علی جمبلاطی، ابوالفتح توانسی، قاهره، مکتبة الانلجوالمصریة، 240ص، عربى.
ابن نفیس و إتجاهات الطب العربی الحدیث
برکات محمد مراد، قاهره، الصدر، 1990م، 75ص، عربى.
احیاء الأطفال مظفرى
على بن زین العابدین همدانى، معروف به میرزا على دکتر، تاریخ تألیف: 1314هـ (نسخه چاپ سنگى موجود درمجلس شوراى اسلامى، شماره 42352)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 156ص، فارسى.
ادویه مفرده طب سنتى(یونانى ادویه مفرده)
سید صفى الدین على(نسخه موجود در دانشگاه علوم پزشکى مشهد)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 365ص، اردو.
اسرار النباتات الطبیة على علاج الأمراض النفسیة و العصبیة
وضاح راشد کرکى، بى‏جا، دار لوءى، 339ص، عربى.
اسماء الأدویة
محمد اعظم خان چشتى ابن سلطان الحکماء شاه اعظم خان(نسخه چاپى در دانشگاه علوم پزشکى مشهد، تاریخ کتابت: 1287هـ)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 275ص، اردو.
اقرباذین القلانسی
بدرالدین محمد بن بهرام قلانسی سمرقندی، محقق: محمد زهیر بابا، حلب، جامعة حلب، 1403هـ، 341ص، عربى.
الأدویة المفردة فی کتاب القانون فی الطب
ابو علی حسین بن عبداللّه بن سینا، محقق: مهند عبد الأمیر الأعسم، بیروت، دارالأندلس، 1404هـ، 214ص، عربى(گرد آورنده: سلیمان بن أحمد).
التداوی بالاعشاب فی مصر القدیمة
لیزمانکه، مترجم: احمد زهیر امین، محقق: محمود ماهر طه، قاهره، مکتبة مدبولى، 391ص، عربى.
التداوى بالاعشاب و النباتات الطبیة فی الطب العربی القدیم
زیاد عبد الرحیم، دمشق، دار الإیمان، 1414هـ، 116ص، عربى.
الجراحة عند الزهراوی
عبد الناصر کعدان، دمشق، دار القلم العربی، 1420هـ، 357ص، عربى.
الحبة السوداء دواء من کل داء
محمد کامل عبد العزیز، قاهره، مکتبة ابن سینا، 79ص، عربى.
الحناء فوائدها و اشکالها
صبحی سلیمان، قاهره، الدار الذهبیة، 80ص، عربى.
الخلاصة الطبیة
دى برون، ترجمه: خیر الله فرج صغیر(نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، 4028)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 473 + 7ص، عربى.
الذخیرة فی علم الطب
ابوالحسن ثابت بن قرة بن هارون حرانی(متوفاى 288هـ)، محقق: احمد فرید مزیدی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419هـ، 375ص، عربى.
الشفاء الطبیعیات، الحیوان
أبوعلی حسین بن عبد اللّه بن سینا، محقق: عبد الحلین منتصر، سعید زاید و عبداللّه اسماعیل و ابراهیم مدکور، قاهره، الهیئة المصریة العامة لکتاب، 502ص، عربى.
الشفاء فی الحبة السوداء بین التجربة و البرهان
طبیب عبد اللّه طبیب، کویت، مکتبة العجیری، 1409هـ، 109ص، عربى.
الطب الروحانی
ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد بن جعفر جوزی محقق: مصطفى عاشور، قاهره، مکتبة القرآن، 80ص، عربى.
الطب الفرعونی
سلیمان مدنی، دمشق، دار الانوار، 1996م، 206ص، عربى.
الطبیب العربی علی بن رضوان رئیس أطباء مصر
سلمان قطایة، تونس، المنطقة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، 1984م، 145ص، عربى.
القانون فی الطب
ابوعلی حسین بن عبد اللّه بن سینا، شارح: جبران جبور، محقق: أحمد شوکت شطی، بیروت، موءسسة المعارف، 1413هـ، 366ص، عربى.
الکحالة عند العرب
فرات فائق خطاب، وزارت ارشاد، 1975م، 102ص، عربى.
الکلیات فی الطب
أبوالولید محمد بن محمد بن رشاد محقق: سعید شیبان، عمار طالبی و ابوشادی روبى، قاهره، المجلس الأعلى للثقافة، الإتحاد الدولى لل‏آکادیمیات، 1989م، 432ص، عربى.
المختار فی الشرح و العلاج بالأغذیة و الأشجار
خلفان بن سلیمان نعمانی، قاهره، مکتبة و مطبعة الأشعاع الفنیة، 1998م، 456ص، عربى(گرد آورنده: سعید بن خلفان نعمانی).
المختصر فی جسد البشری و وظائفها
یوحنا ورتبات (نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 150828)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 115ص، عربى.
المسائل فی الطب للمتعلمین
حنین بن اسحاق، محقق: محمد أبوریان، مرسى محمد عرب و جلال محمد موسى، قاهره ـ بیروت، دار الکتاب المصری، دار الکتاب اللبنانی، 1978م، 528ص، عربى.
المنافع الکبرى فی فن الجراحة الصغرى
عیسى حمدی پاشا، تاریخ تألیف: 1305هـ (نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 10759) موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، عربى.
المنحة فی سیاسة حفظ الصحة (قانون الصحة)
حواجابرنار فرانسوى، ترجمه: جورجى فیدال حلبى(نسخه اصلى چاپ سربى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 8902)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 404ص، عربى.
المواد الطبیة
موءلف نامعلوم (نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 18125)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 312ص، عربى.
المهذب فی الکحل المجرب
علی بن أبی حزم قرشی دمشقی، معروف به ابن نفیس(متوفاى 687هـ)، محقق: محمد ظافر وفائی و محمد رواس قلعه‏جی، رباط، المنظمة الإسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافة، 1414هـ، 512ص، عربى.
النباتات الرحیقیة
احمد منار زکریا، دمشق، مطبعة الصباح، 1995م، 166ص، عربى.
الوقایة خیر من العلاج
عبد الرزاق کیلانی، دمشق ـ بیروت، دار القلم، الدار الشامیة، 1416هـ، 390ص، عربى.
امراض مقاربتى
حمد کرمانشهانى، تاریخ تألیف: 1297هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 470ص، فارسى.
انوار الناصریة(تشریح البشر و توضیح الصور)
حکیم باشى محمد بن عبد الصبور خوئى، تاریخ تألیف: 1272هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 52066)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، فارسى.
برء الساعة
ابوبکر محمد بن زکریا رازی(متوفاى 320هـ)، قاهره، المکتبة الأزهریه للتراث، 1417هـ، عربى.
بغیة المحتاج فی المجرب من العلاج
داود عمر انطاکى(متوفاى 1008هـ)، بیروت، دار الفکر، 1415هـ، 493ص، عربى.
بهجة الروسا فی أمراض النساء
احمدبن حسن‏بن علی رشیدی، تاریخ تألیف: قبل از 1260هـ(نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 8900)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 651 +20ص، عربى.
بیاض وحیدى
حکیم عبد الوحید(متوفاى 1302هـ)، محقق و مصحح: حکیم سید ظل الرحمن، تاریخ تألیف: قبل از 1302هـ(نسخه چاپى در دانشگاه علوم پزشکى مشهد)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 224ص، اردو.
پژوهشى درباره داروهاى مورد مصرف در طب سنتى ایران و هند
عبد الوحید و صدیقى(نسخه موجود در دانشگاه علوم پزشکى ایران)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 168ص، انگلیسى.
تاریخ روابط پزشکى ایران و پاکستان
نیر واسطى، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 199ص، فارسى.
تحفة ابن البیطار فی العلاج بالاعشاب و النباتات
ضیاء الدین ابى محمد عبداللّه بن بیطار(متوفاى 646هـ)، محقق: ابومصعب بدری، قاهره، دار الفضیلة، 281ص، عربى.
تذکرة اللبیب فیما یتعلق بالطب و الطبیب
وکیل احمد سکندر پورى، تاریخ تألیف: قبل از 1283هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل، دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 188+33ص، فارسى.(در ضمیمه این اثر، کتاب رساله دافع الوباء تألیف سکندر پورى، چاپ شده است).
تذکرة اولى الألباب و الجامع للعجب العجاب(تذکرة داود انطاکى)
داود ضریرانطاکى(نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 476ص، عربى.(در حاشیه این اثر، کتاب النزهة المبهجة فی تشحیذ الأذهان و تعدیل الأمزجة، چاپ شده است).
تذکرة داود المسمى تذکرة اولی الألباب و الجامع للعجب العجاب(2 جلد)
داود بن عمر انطاکی(متوفاى 1008هـ)، بیروت، موءسسة الکتب الثقافیة، دار الفکر، 1416هـ، 1098ص، عربى.
تذکرة داود للتداوی بالاعشاب و النباتات
داود بن عمر انطاکی(متوفاى 1008هـ)، محقق: مختار محمد کامل، مهامختار و زکریا قاضی، قاهره، الروضة، 240ص، عربى.
تذکرة شیخ العطارین و العشابین للتداوی بالاعشاب من جمیع الأمراض
عبد الرحمن محمد حراز، قاهره، دار الطرابیشى، 96ص، عربى.
تذکرة فی الطب و الحکمة
شهاب الدین أبوعباس أحمد بن أحمد بن سلامه قلیوبى(نسخه چاپ سربى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 9223، نشر 1300هـ )، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 67ص، عربى.(در حاشیه این اثر، کتاب الرحمة فی الطب و الحکمة، تألیف مهدی بن علی بن ابراهیم صبیری، چاپ شده است).
تسهیل المنافع فی الطب و الحکمة
إبراهیم بن عبد الرحمن بن أبی بکر أرزق، قاهره، شرکة مکتبة و مطبعة البابی حلبی و أولاده، 1367هـ، 208ص، عربى.(این اثر، شامل دو کتاب شفاء الأجسام از محمدبن أبی غیث کمرانی و کتاب الرحمة از مهدی صبیری است که در حاشیه کتاب الطب النبوی از أبوعبداللّه محمدبن أحمدبن عثمان ذهبی، چاپ شده است).
تشریح
میرزا ابوالحسن خان‏بن عبد الوهاب تفرشى، معروف به میرزا ابوالحسن خان دکتر، تاریخ تألیف: 1312هـ(نسخه چاپى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 147178)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 446ص، فارسى.
تشریح العین و اشکالها و مداواة اعلالها
على بن ابراهیم بن بختیشوع کفر طالبى، محقق: محمود أحمد صفر، محمد رواسی قلعه جی و محمد ظافر وفائی، ریاض، شرکة العبیکان، 1411هـ، 230ص، عربى.
تفریح القلوب(ترجمه فارسى رساله ادویه قلبیه ابن سینا)
احمد الله خان، مصحح: سید ظل الرحمن، تاریخ ترجمه: 1208هـ، دانشگاه علوم پزشکى مشهد، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 60ص، فارسى.
تقاسیم العلل(کتاب التقسیم و التشجیر)
ابوبکر محمد بن زکریا رازى، مترجم: صبحی محمود حمامی، حلب، معهد التراث العلمی العربی، 1412هـ، 915ص، عربى و انگلیسى.
تقویم الأبدان
یحیى‏بن عیسى‏بن على بن جزله بغدادی، مترجم: محمد أشرف بن شمس الدین محمد، تاریخ تألیف: 466هـ، تاریخ ترجمه: قرن 11 هجرى(نسخه چاپ سنگى در کتابخانه مرکزى تبریز، تاریخ کتابت 1275هـ) موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 96ص، فارسى.
تنسوخ نامه ایلخانى(تنکسوق نامه)
وانگ شوهو، ترجمه: حکیم صفى الدین(به دستور خواجه رشید الدین فضل الله همدانى، به خط محمدبن أحمدبن محمود، معروف به قوام کرمانى، تاریخ کتابت: 713هـ، ) از روى CD خریدارى شده ازاستانبول، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 521ص، فارسى. (نام اصلى این کتاب موچوئه و به صورت شعر بوده است).
تنقیح المناظر لذوی الأبصار و البصائر(جلد اول)
کمال الدین أبی حسن فارسی، محقق: مصطفى حجازى و محمود مختار، قاهره، الهیئة المصریة العامة لکتاب، 1404هـ، 498ص، عربى.
جالینوس إلى غلوقن فی التأتى لشفاء الأمراض
جالینوس، شارح: حنین بن إسحاق، محقق: محمد سلیم سالم، تلخیص: حنین بن إسحاق، قاهره، الهیئة المصریة العلامة لکتاب، 568ص، عربى.
حفظ الصحة ناصرى
ملک الأطباء محمدکاظم گیلانى، تاریخ تألیف: 1277هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـطب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 227ص، فارسى.
حفظ صحت
میرزا على خان ناصر الحکماء(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 7722)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 270ص، فارسى.
خلاصة التجارب
شاه بهاء الدین‏بن قاسم بن محمدحسین نوربخش، معروف به بهاء الدوله رازى، تاریخ تألیف: 907هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه موءسسه طب طبیعى قم، با عنوان مجربات حکیم علویخان)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 634ص، فارسى.
دائرة المعارف طب اسلامى  (Islamic Encyclopaedia of Medicine)

حسن کمال(نسخه اهدایى خانواده دکتر حسن کمال به دکتر محمد مهدى اصفهانى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 883ص، انگلیسى.
دستور الأطباء فی علاج الوبا
موسى‏بن علی رضا ساوجی طهرانى، تاریخ تألیف: 1269هـ (نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شواى اسلامى، شماره 28109)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، فارسى (در ضمیمه این اثر، کتاب رساله استشفا به آیات و سور قرآنى و دستور العمل حفظ صحت در مقابل وبا، تألیف محمد طهرانى، سال 1269هـ، آمده است).
رسائل إبن رشد الطبیة(مزاج)
أبوالولید محمد بن محمد بن رشد، محقق: جورج شحاته قنواتی و سعید زاید، قاهره، الهیئة المصریة العامه لکتاب، 1407هـ، 453ص، عربى.(این اثر، شامل کتاب‏هاى تلخیص کتاب الأسطقسات جالینوس، تلخیص کتاب المزاج جالینوس، تلخیص کتاب القوى الطبیعیة جالینوس، تلخیص کتاب الحمیات جالینوس، تلخیص کتاب العلل و الأعراض جالینوس، کتاب فی أصناف المزاج(المزاجات جالینوس)، کتاب التریاق إبن رشد و فی حیلة البراء جالینوس است).
رساله بیخ چینى
عماد الدین محمود بن مسعود شیرازى، تاریخ تألیف: 993هـ، مقدمه انگلیسى: حکیم عبد البارى و حکیم ارشد حسین(نسخه دانشگاه علوم پزشکى مشهد)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، اردو.
ریاضة النفس و تهذیب الأخلاق و معالجة أمراض القلب
ابوحامد غزالى، محقق: محمود بیجو، بى‏جا، محمود بیجو، 1413هـ، 71ص، عربى.
زاد المسافرین
محمد مهدی بن علی نقی شریف(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه دکتر هاشمیان در تبریز)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 287ص، فارسى.(در ضمیمه این اثر، کتاب خرقه بخیه، تألیف مرتضى قلى شاملو یا احتمال زیاد محمد بن محمد موءمن تنکابنى چاپ شده است).
زبدة اللبن فوائد لغویة و حدیثیة و طبیة
جلال الدین سیوطی(متوفى 911هـ)، محقق: مرزوق علی ابراهیم، مصر، دارالفضیلة، 114ص، عربى.
سرالحکمة
شلیمر فلمنگى، تاریخ تألیف: 1278هـ،(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 16805)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 170ص، فارسى.
شافی الأوجاع
حبیب الله بن نور الدین محمد بن طبیب تونى، تاریخ تألیف: 949هـ(نسخه خطى کتابخانه آیت الله حکیم شوشترى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 330ص، فارسى.
شرح تشریح قانون
أبوعلی حسین بن عبداللّه بن سینا، شارح: أبوالحسن علاء الدین بن أبی حزم قرشى معروف به ابن سینا، 607 ـ 687م، محقق: سلمان قطایه و بول غلیونجى، قاهره، الهیئة المصریة العامة لکتاب، 1988م، 453ص، عربى.
شرح فصول
إبقراط، شرح: علاء الدین أبی حزم إبن نفیس، تحقیق: ماهر عبد القادر محمد علی و یوسف زیدان، بیروت، دارالعلوم العربیة، 1408هـ، 256ص، عربى.
طب الکسور فی الطب العربی الإسلامی
عبدالناصر کعدان، دمشق، دار القلم العربی، 1420هـ، 212ص، عربى.
طبیب من لا طبیب له او من لا یحضره الطبیب
ابوبکر محمد بن زکریا رازی(متوفاى 320هـ)، محقق: دار رکابی، قاهره، داررکابی، 1998م، 175ص، عربى.
طب یوسفى(معروف به جامع الفوائد)
یوسف بن محمد بن یوسف هروی، تاریخ تألیف: 917هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، تاریخ انتشار: 1285هـ)، موءسسه مطالعات تاریخى پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 182ص، فارسى.
علاج الأمراض
محمد شریف خان دهلوى(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 93043)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 372ص، فارسى.
علاجى بالماء البارد لشفاء الأمراض و لحفظ الصحة
خورى سبستیان کنیب، ترجمه: خورى یوحنا حائک(نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 10135)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 592ص، عربى.
غنیة اللبیب عند غیبة الطبیب
محمد بن إبراهیم بن ساعد أنصاری معروف به اکفانی(متوفاى 749هـ)، محقق: صالح مهدی عباس، بغداد، مرکز احیاء التراث العلمی العربی، 1410هـ، 184ص، عربى و انگلیسى.
فارما کوپه طب شرقى همدرد (Hamdard Pharmacopoeia of Eastern Medicine)
محمد سعید(نسخه چاپى موجود در اداره داروهاى گیاهى معاونت غذا و داروى وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى)موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 544ص، انگلیسى.
فارماکوگرافیا ایندیکا (3 جلد) (Pharmacographia Indica) 
William Dymock , C.J.H. Warden, and David Hooper(دیوید هوپر، واردن، ویلیام دیموک)، تاریخ تألیف: 1890م، موسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، انگلیسى.
فاکهة إبن السبیل(2 جلد)
راشد بن عمیر بن ثانی بن خلف بن هاشم، عمان، وزارة التراث القومی و الثقافة، 1401هـ، عربى.
فی حفظ الأسنان و اللثة و إستصلاحها
ابو زید حنین بن اسحاق عبادى(متوفاى 260هـ)، محقق: محمد فوءاد ذاکرى، حلب، دارالقلم العربى، 1417هـ، 150ص، عربى.
قاموس القانون(معجم المصطلحات الطبیة و الأدویة المفردة المستعملة فی القانون فی الطب ابن سینا)
عبدالحمید، کبیرالدین، عبدالوهاب ظهورى، محمد عبدالعزیز و فضل‏الرحمن(نسخه موجود در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 354ص، عربى، انگلیسى.
قانون العلاج
علی بن محمد حسینى تبریزى، تاریخ تألیف: 1311هـ،(نسخه چاپ سنگى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 18758)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، فارسى.
قانون در طب(5 ج)
ابوعلی حسن بن عبد الله بن سینا، ترجمه: عبدالرحمن شرفکندى(هه ژار)، تهران، سروش، 1366هـ. ، فارسى.
قرابادین اعظم
محمد اعظم خان ناظم جهان، تاریخ تألیف: 1269هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 420+ 38ص، فارسى.
قرابادین شفایى
شرف الدین مظفر بن محمد حسین شفائى(متوفاى 1037هـ)، تاریخ تألیف: قبل از 1037هـ(نسخه خطى در کتابخانهءاحیاى طب طبیعى قم)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشکده علوم پزشکى ایران، 1383ش، فارسى.
قرابادین مظهرى
مظهر علی بن تهور علی، تاریخ تألیف: 1208هـ،(نسخه چاپ سنگى نزد دکتر ابوالقاسم سلطانى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 94ص، فارسى.
کتاب العشر مقالات فی العین
حنین بن اسحاق، مترجم: ماکس مایرهوف، قاهره، مطبعة الأمیریة، 1928م، 444ص، عربى و انگلیسى.
کتاب القولنج مع دراسة مقابله لرسالة ابن سینا فی القولنج
ابوبکر محمد بن زکریا رازی، مترجم و محقق: صبحی محمود حمامی، حلب، معهد التراث العلمی العربی، معهد المخطوطات العربی، 1403هـ، 274ص، عربى.
کتاب المرشد او الفصول
ابوبکر محمد بن زکریا رازی(متوفاى 311هـ)، محقق: بیرزکی اسکندر، قاهره، معهد المخطوطات العربیة، 1995م، 214ص، عربى.(در آخر این کتاب، دراسة تحلیلیة لطب الرازی از دکتر محمد کامل حسن آمده است).
کفایه منصورى(کفایه مجاهدیه)
منصور بن محمد بن یوسف بن احمد بن الیاس فقیه شیرازى، تاریخ تألیف: 786 تا 793هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 42387)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 255ص، فارسى(در حاشیه این اثر، کتاب رساله چوب چینى، چاپ شده است).
کفایة العوام فی حفظ الصحة و تدبیر الأسقام
یوحناورتبات(نسخه چاپ سربى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 25316)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 365ص، عربى.
کنوز الصحة و یواقیت المنحة
کلوت بک، ترجمه: محمد افندى شافعى، تاریخ ترجمه: 1260هـ(نسخه چاپ سربى مصرى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 10134)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 248 + 16ص، عربى.
گیاهان سودمند و دارویى ایران و عراق(Useful plants and drugs of Iran and Iraq / by David Hooper
(HooperDavid) (دیوید هوپر،  نسخه نزد دکتر ابوالقاسم سلطانى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 242ص، انگلیسى.
مارواه الواعون فی أخبار الطاعون
جلال الدین عبد الرحمن بن أبى بکر سیوطی،(متوفاى 911هـ)، شارح: محمد علی بار، بیروت، دمشق، دارالشامى، دار القلم، 1418هـ، 295ص، عربى.(در آخر این کتاب، مکتبة الإمام السیوطی فی الطب النبوی، آمده است).
مجربات بو على سینا(یا تحفة العاشقین)
محمد انوار حسین معروف به تسلیم سهسوانى، تاریخ تألیف: 1287هـ = 1870م (نسخه چاپ سنگى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 97341)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 194ص، عربى.
مجموعه(الفاظ الأدویة، میزان الأدویة، انیس المعاجین)
نور الدین محمد بن عبد الله عین الملک شیرازى، فرهنگ نصیریه، معروف به حل مخزن الأدویة، احمد على عظیم آبادى(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 507ص، فارسى.
مجموعه بقایى(2 جلد)
ذکاء الله خان محمد اسماعیل معروف به محمد بقا خان(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 13797)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 556 و 511ص، فارسى.
مجموعه طبى(شامل کلیات طب منظوم حافظ الصحة، تسهیل العلاج، بحرانیة، وبائیه کبیر، وبائیه صغیر، مفرق‏الهیضة والوباء)
ملک الأطباء محمد تقى شیرازى، معروف به: حاجى آقا بابا، تاریخ تألیف: 1283هـ (نسخه موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران 1382ش، فارسى.
مختصر تذکرة الإمام السویدی فی الطب
ابراهیم بن علی بن طرخان بن سویدی(متوفاى 690هـ)، تلخیص: أبوالمواهب عبدالوهاب بن أحمد بن علی أنصاری معروف به شعرانى(متوفاى 973 ق)، قاهره، مکتبة القاهره، 112ص، عربى.(در حاشیه این کتاب، تذکره شهاب الدین احمد بن احمد سلاقه قلیوبى از علماى قرن 11هـ، چاپ شده است).
مخزن المفردات(معروف به جامع الأدویة)
محمد فضل الله بن مولوى محمد عبد الله صدیقى(نسخه چاپ سنگى موجود در مطبعه قومى پرس‏لکهنو)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 282ص، اردو.
مطلب السوءال
أحمد بن محمد حسین شریف تنکابنى(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 83756)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 231ص، فارسى. (در ضمیمه این اثر، کتاب رساله اسهالیه از همین موءلف و برءالساعة، تألیف محمد بن زکریای رازی، ترجمه همین موءلف چاپ شده است).
مطلع الطب ناصرى
ابوالحسن خان بن عبد الوهاب تفرشى، تاریخ تألیف: 1299هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در مجلس شوراى اسلامى، شماره 18585)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 567ص، فارسى.
معالجات متداول در طب سنتى
A Hand Book of Common Remedies in Unani System of Medicine. Front Cover. Ummul Fazal, Mohammed Abdur Razzack.
حکیم ام‏الفضل، محمد عبدالرزاق و دیگران، تاریخ تألیف: 1978م،(نسخه چاپى در دانشگاه علوم پزشکى مشهد)، مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 174ص، انگلیسى.
معجزة الشفاء بالحبة السوداء
مرزوق علی ابراهیم، قاهره، دارالفضیلة، 78ص، عربى.
معجم التداوى بالاعشاب
ابن قیم جوزیة(متوفاى 751هـ)، بیروت، دار ابن زیدون، 1410هـ، 156ص، عربى.
معرفة الأشیاء
على بن محمد بن اسماعیل نمازى شاهرودى، تاریخ تألیف: 1369هـ(نسخه موجود در نزد فرزند موءلف)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 223ص، فارسى.
معرفة السل
الیزه ریبار، ترجمه: رضاخان سید الحکماء، تاریخ ترجمه: 1319هـ(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 9877)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382 ش142ص، فارسى.
مفتاح الأدویه ناصرى
میرزا حسین خان دکتر، به قلم عبد الحسین تبریزى امین الاطباء(نسخه چاپ سنگى موجود در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383، 537 + 50ص، فارسى.(در ضمیمه این اثر، کتاب رساله در مرض آنفلوانزا تألیف میرزا عبدالحسین تبریزى، چاپ شده است).
مقالة فی الفصد
ابوالحسن امین الدوله هبة‏اللّه بن ابی علاء صاعد بن ابراهیم بن تلمیذ(متوفاى 556هـ)، محقق: صبحی محمود حمامی، حلب، معهد التراث العلمی العربی، 1417هـ، 158ص، عربى.
مقامات السیوطى الأدبیة الطبیة
ابوالفضل جلال الدین عبد الرحمن سیوطی(متوفاى 911هـ)، محقق: محمد ابراهیم سلیم، قاهره، مکتبة ابن سینا، 272ص، عربى.
مقامع الرشیق لمنکری طب العتیق(به انضمام شرح حال ابن سینا و دیوجانس)
میرزا حسین بن مرتضى قلى همدانى سلطانى، تاریخ تألیف: 1349هـ(نسخه چاپ سنگى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 22245)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـطب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 195ص، فارسى.
ملخص فصول بقراطى
بقراط، مترجم: غلام الحسنین کنتورى(کاظمى نیشابورى)، تاریخ ترجمه: 1286هـ، (نسخه چاپ سنگى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، چاپ 1288هـ)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 112ص، فارسى.
منافع الأغذیة و دفع مضارها
ابوبکر محمد بن زکریا رازی(متوفاى 320هـ)، شارح: حسین حموی، دمشق، دارالکتاب العربی، 1984م، 365ص، عربى.
من کنوز الحاوی فی الطب و التداوی
ابوالفداء محمد عزت محمد عارف، قاهره، مکتبة التراث الإسلامی، 120، 130ص، عربى.
منهاج الدکان و دستور الأعیان فی أعمال و تراکیب الأدویة الناقبة للأبدان
ابوالمنى داود بن ابى نصر، معروف به عطار هارونى، قاهره، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابى الحلبى و اولاده، 1391هـ، 248ص، عربى.
میزان الطب
اکبرشاه ارزانى، (نسخه چاپ سنگى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 179552)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل‏ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1382ش، 208ص، فارسى.
نامه احمدى(یا حفظ الصحه اسلامى)
میر خان(امیر اعلم)، تاریخ تألیف متن فرانسه: 1940م، تاریخ ترجمه فارسى: 1332ش،(نسخه چاپ سنگى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 1405)، موءسسه مطالعات تاریخ پزشکى ـ طب اسلامى و مکمل ـ دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1383ش، 133ص، فارسى.
هدایة المتعلمین فی الطب
أبوبکر ربیع بن أحمد أخوینی بخاری، محقق: جلال متینى، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسى، 1371هـ، 914ص، فارسى.
 پى‏نوشت‏ها:
1. علق، 1 ـ 5.
2. علیرضا پور ممتاز، فرهنگ کتاب، 1377، ص 530.
3. همان.