آشنایی با برخی واژه های قدیمی دوران قاجار و پهلوی
نویسنده: دکتر مسعود شهیدی

مجموعه ای که ملاحظه می کنید جمع آوری برخی کلمات و واژه هایی هستند که در دوره ی قاجار و پهلوی مورد استفاده ایرانیان بوده است و بسیاری از آنها، به دلایل متعدد به تدریج از فرهنگ محاوره ای مردم سرزمین ما حذف شده اند.

آشنایی با برخی واژه های قدیمی دوران قاجار و پهلوی

 

مجموعه ای که ملاحظه می کنید جمع آوری برخی کلمات و واژه هایی هستند که در دوره ی قاجار و پهلوی مورد استفاده ایرانیان بوده است و بسیاری از آنها، به دلایل متعدد به تدریج از فرهنگ محاوره ای مردم سرزمین ما حذف شده اند. هر چند آنهایی که سن و سالی ازشان گذشته است با بسیاری از این واژه ها آشنایی دارند اما برای نسل جوان، دانستن این واژه ها شاید خالی از لطف نباشد. از طرف دیگر جمع آوری این واژه ها در یک مقاله در دنیای مجازی شاید برای آیندگان سودمند باشد.

مدتی پیش، زمانی که مطالعه ی مدون تاریخ معاصر ایران را به عنوان اصلی ترین بخش مطالعات خود برگزیدم، در کتب و نشریات آن دوره یا مربوط به آن دوره با واژه هایی روبرو شدم که معنی برخی از آنها را نمی دانستم. به این باور رسیدم که حتماً آدم های زیادی مانند من هستند که با برخی از واژه های قدیمی آشنایی ندارند. همان موقع بر آن شدم تا در کنار بقیه ی اهداف، تهیه ی مجموعه ای اینچنینی را هم در دستور کار قرار دهم. لذا هر جا کلمه ای به نظرم جالب آمد یادداشت کردم. در این میان کتاب های "طهران قدیم" جعفر شهری، "تاریخ اجتماعی ایران" مرتضی راوندی، "خاطرات و خطرات" مهدیقلی هدایت، "روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه" ، "شرح زندگانی من" عبدالله مستوفی  و برخی کتاب های دیگر دستمایه ی این کار شد. همواره فکر می کردم این مجموعه بسیار ناقص است (والبته اکنون نیز همینطور فکر می کنم) اما امروز به این نتیجه رسیدم که آنچه تاکنون تکمیل شده است در اختیار علاقه مندان قرار گیرد و اگر عمری بود به تدریج در تکمیل آن کوشش شود. 

نکته ی دیگر اینکه: برای تلفظ صحیح کلمات از یک سبک نسبتاً من در آوردی استفاده کردم که به شکل فینگلیسی تلفظ کلمات را در مقابل آنها قرار دادم. چیزی که مهم است به آن توجه کنید بجای حرف آ از دو حرف aانگلیسی پشت سر هم استفاده شده است.

همین جا لازم است عرض کنم که نویسنده هیچگونه ادعایی در زمینه ی شناخت ادیبانه ی کلمات زیر ندارد. بسیاری از کلمات ممکن است دارای معانی متعددی باشند که در اینجا فقط یکی از آنها ذکر شده است. امید است اساتید بزرگواری که به علت اشتغال به امور مهم تر فرصت نگارش مجموعه هایی اینچنینی را نداشته اند، با تصحیحات لازم و افزودن واژه های جدید در بخش نظرات همین مقاله، در گسترش و تکمیل این مقاله یاری رسان اینجانب باشند.

دکتر مسعود شهیدی

 

آب از او گرم نمی شود		آب گرم شدن به معنی سود بردن یا بهره مند شدن است. هیزم تری که از آن شعله برنخیزد.
آب سبک	Ab-e-sabok	آب گوارا که در هضم غذا کمک می کند را آب سبک می گفتند.
آبدار	Aabdaar	قهوه چی
آجر نظامی	Ajor-nezaami	خشت پخته به اندازه ی نیم متر در نیم متر و به ضخامت چهار انگشت که کف حمام ها و حیاط را با آن فرش می کردند. همچنین دهانه ی قبر را با آن می پوشاندند ( سنگ لحد )
آجیده	Ajideh	گیوه ای با زیره ی چرم که چرم آن را با نخ تابیده ی کلفت آج داده، به طوریکه تختی بر روی تخت به وجود می آوردند و پاشنه ی آن را نعل می کوبیدند. آجیده گیوه ای بود بسیار با دوام و راحت.
آزنده	Azandeh	جیب کن(jib-kan)، اخاذ، کننده(kanandeh)
آژان	Ajan	پاسبان، پلیس ( آژدان هم گفته می شد )
آش شله قلمکار	Ash-e-shole-ghalamkaar	این آش از جمیع حبوبات و برنج و سبزی به اضافه ی گوشت چربی دار فراوان پخته می شد و رویش را پیازداغ و فلفل می پاشیدند.
آش گل گیوه	Ash-e gel-e-giveh	آشی که از مقداری خرده برنج پاک نکرده، همراه صدها آشغال و خاک و فضله ی موش و اندکی سبزی شسته نشده و کشک درست می کردند و به آن آش کشک! می گفتند. علت نام گرفتن این آش این که: گل گیوه خاک سفید سفتی بود که با خیساندن شبیه کشک می شد و با آن گیوه را پس از شستن سفید می کردند.
آشورمه	Ashoormeh	تسمه نواری که حلقه های دهانه ی حیوان را به پیشانی بند او وصل می کند.
آغاباشی	Aghaa-baashi	خواجه ی سرا. سرپرست زنان حرم بزرگان
آفتاب به کوه	Aftaab-be-kooh	مغرب
آفتابه لگن	Aftaabeh-lagan	ظرفی از مس یا برنج با لبه ای پهن و میانی گود شبیه کلاه اسپانیایی، برای شستن دست و دهان سر سفره. برای اشراف آفتابه لگن را از جنس طلا یا نقره می ساختند.
آفتابه وضو	Aftaabeh-ye-Vozou	آفتابه ای شبیه آفتابه های معمولی اما کوچکتر که زمستان ها هم آن را جهت آب گرم کنار پایه ی کرسی قرار می دادند.
آل	Al	موجودی از خانواده ی جن که دشمن زن تازه زایمان کرده است. معتقد بودند که در شب ششم آل به زائو حمله ور می شود و باعث مرگ مادر می گردد. همچنین معتقد بودند که مبتلایان به صرع و غش را این موجود بیمار کرده است.
آلاگارسون	Ala'gaarson	نوعی از اصلاح موی سر، به این صورت که موها را از اطراف شانه کرده و زیادی آن را از زیر لالة گوش زده و صاف می کردند. پشت گردن را می تراشیدند و موهای جلوی سر را از پیشانی یک ور می زدند.
آلامد	Alaamod	مد تازه، فرنگی مآب، نوظهور، شیک، خوش ظاهر
آنتیک	Antik	واژه ای غربی به معنی عتیقه، قدیمی و گرانقیمت
آهنکوب	Ahan-koob	شیروانی کوب
اجباری	Ejbaari	وظیفه. خدمت سربازی را اجباری می گفتند.
اداره عبور و مرور	Oboor-o-mroor	اداره ی راهنمایی و رانندگی
ارخلاق		ارخالق، نیمتنه ای یقه هفت با یراق دوزی و ملیله دوزی که از ترمه و شال دوخته می شد.
ارقه	Argheh	ناقلا، مرد رند، زرنگ و حقه باز
ارمکی	Ormaki	پارچه ای از جنس پنبه به رنگ خاکستری یا فلفل نمکی
اروسی	Orousi	نام درهای کشویی بود که در ناودانی های دو طرف به طور عمود بالا و پایین می شد. درهایی پرکار با آلت چینی های ممتاز و شیشه های کوچک الوان که طرح آن از روسیه آمده بود برای بهترین اتاق خانه.
اروسی دوز	Orousi-dooz	نوعی کفاش که اروسی می دوزد
اره کش، من بکش، تو بکش	Arreh-kesh, Man-bekesh, To- bekesh	نوعی بازی که دو نفر مقابل هم بنشینند و دست های یکدیگر را گرفته و هر یک دیگری را به طرف خود بکشد.
اسپره	Espareh	جای پائی که از چوب بر روی بیل کار می گذارند. بیل جای پا دار برای فرو بردن به زمین.
اشرفی	Ashrafi	سکه ای به اندازه ی ربع پهلوی، کمی نازک تر در 18 نخود وزن
اشکلک	Eshkelak	ابزاری چوبی برای شکنجه که لای پنجه گذاشته و فشار می دادند.
الاغ	Olaagh	تفاوت خر با الاغ این بود که: خر را بار می کردند و الاغ را سوار می شدند و از نظر شناخت: مقاوم و درشت اندام هایشان، خر و پر جست و خیز و ظریف و خوش سر و هیکل هایشان الاغ محسوب می شد.
اگر یکی دیگر بزنی، هیچ		کسی بار شیشه حمل می کرده که یکی با چوب بر آن نواخته، میگوید:"بارت چه می باشد؟" طرف جواب می دهد :" یکی دیگر بزنی، هیچ."
امپریال	Emperial	سکه ای طلا بزرگتر از اشرفی
امنیه	Amniyeh	ژاندارم
اهن و تلپ	Ehhen-o-tolop	بوقلمون صفت بودن، باد به خود و گلو انداختن و سنگین نگریستن، هارت و پورت، دبدبه و کبکبه ی بی پایه داشتن
باج گیر	Baaj-gir	گردن کلفت دریده ای که از کسبه ی محل و هر محل دیگر عایدات مانند قمارخانه یا فاحشه خانه، باج گردن کلفتی می گرفت. بیشتر باج گیر ها سبیل های کلفت وحشتناک می گذاشتند و باجی را که می گرفتند، باج سبیل می نامیدند.
باد خفه کن	Baad-khafeh-kon	شلوار چسبان پاچه تنگ که به تأسی از غرب در اوایل قرن حاضر در ایران مد شد.
باد سام	Baad-e-saam	باد سهمگین زهردار، باد مریض
بادام سوخته	Baadaam-sookhteh	بادام را روی شعله ی چراغ روغنی سوزانده، برای سیاه کردن ابرو به کار می بردند. نوعی شیرینی هم هست.
بار گذاشتن	Baar-gozaashtan	پختن دیزی را بار گذاشتن می گفتند.
بارفتن	Baarfatan	جنسی میان شیشه و بلور در رنگ های مختلف
بازار مکاره	Baazaar e Makareh	بازاری چند روزه که بازرگانان و مردم عادی در آن جمع می شوند و به خرید و فروش می پردازند. کنایه ازجای خیلی شلوغ و بی نظم و ترتیب
بازارچه زعفران باجی	Baazaarche Zaferaan-baaji	از بازارچه های مسقف دوران ناصرالدین شاه که متعلق به زعفران باجی یکی از کنیزان و مطربان دربار شاه بود.
بازارچه مهدی موش	Baazaarche ye Mehdi-moush	مهدی موش یکی از مستخدمین ناصرالدین شاه بوده که در حوالی میدان شاهپور (وحدت اسلامی) بازارچه ای بنا کرده بود. این محل در دوره ی پهلوی به خیابان مهدیخانی معروف شد.
باستیون	Bastiyon	انبار اسلحه و مهمات قشون واقع در خیابان سپه ( امام خمینی فعلی )
باسلق	Basslogh	نوعی شیرینی که از نشاسته و شکر پخته درست می کردند و میان آن مغز گردو یا مغز پسته می گذاشتند و به نخ می کشیدند. بهترین باسلق شیره ای که از نشاسته و شیره و مغز گردو درست می شد از ملایر می آورند و اکنون نیز کم و بیش در این شهر موجود است.
باندرول	Baandrol	برچسب. نوار یا کاغذ دراز و باریکی که به دور یک کالا می بندند و نشان دهنده ی این است که کالا قبل از ارائه مورد بررسی نهایی قرار گرفته است.
برج اسد	Asad	ماه مرداد
برج ثور	Sour	ماه اردیبهشت
برج جدی	Jad-y	ماه دی
برج جوزا	Jouzaa	ماه خرداد
برج حمل	Haml	ماه فروردین
برج حوت	Hout	ماه اسفند
برج دلو	Dalv	ماه بهمن
برج سرطان	Sarataan	ماه تیر
برج سنبله	Sonboleh	ماه شهریور
برج عقرب	Aghrab	ماه آبان
برج قوس	Ghous	ماه آذر
برج میزان	Mizaan	ماه مهر
برقو	Borghoo	میخ سردرشت و پایه کوتاه که به ته کفش سربازی می کوبیدند.
بزن بزن همونی که هستی هستی		یعنی تغییر در زندگی ات حاصل نمی شود، طالع ات این طور معلوم شده است.
بساط	Basaat	گشودن، پهن کردن و به نمایش گذاردن اجناس
بست	Bast	سرطویله یا جلوخان و خانه ی هر اعیان و مجتهد به نام بست خوانده می شد. چنان چه مجرمی می توانست خود را به آنجا برساند، از هرنوع گزند و مجازات در امان می ماند. همچنین دالان و کوچه و صحن و حرم امام زاده ها را بست می گفتند. بست نشینی به دستور سید ضیاء الدین طباطبایی در سال 1299خورشیدی ممنوع گردید.
بلدیه چی	Baladiyeh-chi	عضو شهرداری
بلونی		شیشه ی کوتاه شکم دار با رنگ طبیعی آبی همراه با لبه ی کلفت و برگشته که پس از پر کردن، کهنه ای بر در آن گذاشته و با نخ می بستند.
بله بران	Balleh-boraan	شبی که بزرگترهای خانواده عروس و داماد در خانه ی عروس حاضر شده و در خصوص میزان مهریه و شیربها و خرج و جواهر و مقدمات مراسم عروسی توافق می کنند. پذیرایی و شام در این مجلس بر عهده ی خانواده ی عروس است.
بند و برمه	Band-o-bormeh	بند و زیر ابرو
بنداندازان	Band-andaazaan	مراسمی که یک یا دو روز قبل از عروسی در منزل عروس و با حضور خانم هایی از نزدیکان داماد انجام می شد و ابتدا تمام حاضرین و در آخر عروس بند می انداخت. ( موهای زائد صورت و سایر نواحی را بر می داشت. )
بنشن	Bonshan	حبوبات از قبیل نخود و لوبیا و عدس
بوق	Boogh	از وسایل درویشان، شاخی سیاه و بلند از حیوانات جنگلی، وسیله ی دفاع قلندران که چون بر آن می دمیدند صدایی هولناک از آن بر می آمد، نشانه ی متوجه ساختن نفس از امور رذیله.
بوق حمام	Boogh-e-hammaam	شاخ بلند ضخیمی از جنس شاخ گوزن یا جلد حلزون دریایی یا صدف خالی شده که کارگر حمام، صبح ها قبل از اذان صبح در آن می دمید تا آنهایی که نیاز به غسل کردن دارند، خواب نمانند.
بوک و مکر	Book-o-makr	تشویش و امید، خوف و رجاء، حدیث نفس و سئوال و استفهام
بوی زخم	Boo-ye-zokhm	بوی ناخوش آیند. گوشت و مرغی که بدون پیاز و ادویه پخته شوند دارای بویی نامطبوع هستند که آن را زخم می گویند.
بهرام	Bahraam	ستاره ی مریخ
بی ریش	Bi-rish	پسر خودفروش
بیسیم پهلوی	Bisim-e-pahlavi	تلگرافخانه
بیله دیگ، بیله چغندر	Bila-dig-bila-choghondar	دو دروغگوی خودستا و گنده گو صحبت می کردند. یکیشان می گفت: " پدر من مسگر بود که سالی یک دیگ درست می کرد که از بزرگی چهارصد مسگر در آن کار می کردند." دومی گفت: " پدر من کشتکار بود که در سال یک چغندر عمل می آورد که موقع کندن، چهارصد بیل دار دورش جمع می شدند." چون کارشان به جر و بحث کشید و هر یک دیگری را دروغگو می خواند، ترکی که به سخنان هر دو گوش می داد گفت: " بیله دیگ، بیله چغندر." یعنی آن دیگ برای این چغندر ساخته می شد.
پاچال	Paa'chaal	مرکز، محل، جای کار، محل فروش متاع یا هر چیز که قابل ابتیاع باشد.
پارکه بدایت	Paarke-ye-bedaayat	دادگاه نخست، دادگاه بدوی
پاشنه قندره	Paashneh-ghandareh	کفشی بی بند و تسمه با پاشنه ی کلفت چوبی
پاک کردن حساب	Paak	تصفیه حساب کردن
پاگشا	Paa-gosha	دعوتی که برای اولین بار از عروس و داماد، پس از عروسی به عمل می آورند.
پالکی	Paalaki	دو صندوق بدون در روباز که بر دو طرف قاطر یا شتر بسته می شد و در هر صندوق یک نفر قرار می گرفت. این وسیله برای حمل مسافر خصوصاً بانوان و اطفال استفاده می شد.
پرده زنبوری	Pardeh-Zanboori	پرده ای مشبک
پرده شمایلی	Pardeh-shamaayeli	مرثیه خوانی که به صورت اعجازخوانی و روضه خوانی در حالت تجسم صحنه های مورد ذکر با نشان دادن صورت وقایع آن که در پرده آمده بود اجرا می شد.
پستایی ساز	Pastaayi-saaz	سازنده ی رویه کفش
پسک	Pasak	پوششی جلیقه مانند از نمد ( پستک هم گفته می شد. )
پشمش بدان	Pashmesh-bedaan	بی خیالش باش
پف نم	Pof-e-nam	گرفتن آب در دهان و افشاندن
پلو	Polo	برنجی که آن را همراه با سبزی یا باقلا یا عدس یا لوبیا و امثال آن پخته باشند.
پوست تخت	Poost-takht	پوست گوسفند، بره یا بز که قلندران به پشت کشیده، بستر و بالین می ساختند. پوستی که علامت درویشی و قلندری می باشد، مرشد ها و قطب ها به نشانه ی قناعت زیر پا می گسترند به این معنی که از سطح زمین دنیا به همین مقدار قانع گشته اند.
پوشت	Pooshet	دستمال جیبی کوچکی که در جیب کوچک جلو سینه ی کت یا جیب ساعت جلیقه می گذارند.
پیاله فروشی	Piyaaleh-froosh	عرق فروشی، مشروب فروشی
پیراهن قیامت	Piraahan-e-ghiyaamat	پوششی از چلوار یا ململ یا حریر برای نوزاد، بدون دوختن و سوزن بر آن زدن که وسط آن را چاک زده و به گردن طفل می انداختند. چیزی شبیه کفن به این معنی که آدمی تخم مرگ بوده، از آمدنش نباید چندان شادمانی کرد.
پیزر	Pizour	حصیری از جنس پوشال که به دور شیشه های نسبتاً بزرگ می کشیدند تا از شکستن آن جلوگیری شود.
پیزر لای پالان گذاشتن		کنایه از: با تعریف و تمجید سر کسی کلاه گذاشتن.
پیسی	Pisi	بیماری لک و پیس، برص(baras). به بدبختی هم می گفتند، مانند اینکه فلانی به پیسی افتاده است.
پیله	Pileh	چرک، دمل، آبسه
پیه سوز	Pisooz	ظرفی از گل(gel)مانند پیاله ی پایه دار یا دسته ای مانند دسته ی فنجان و لبه ای به شکل لبه ی قهوه جوش که در پیاله ی آن فتیله می انداختند و روغن کرچک می ریختند و لب فتیله را در چاک لبه ی آن قرار می دادند و روشن می کردند.
تاج	Taaj	کلاه درویشی
تاکس	Tax	واژه ای که از زبان انگلیسی وارد شده و به معنی نرخ برای انواع برخی خدمات مورد استفاده قرار گرفت.
تأمینات	Ta'minaat	اداره ی آگاهی
تبرزین	Tabar-zin	چوب یا لوله ای از آهن که دو سر آن نیم هلالی از آهن یا برنج نصب شده، علامت جهاد با نفس و نفس کشی است.
تجیر		پرده ای از پارچه که دهانه دهانه با چوب هایی بلندتر از اندام آدمی میان دو دسته از جماعت استوار می گردید.
تحت الحنک	Tahtol-hanak	یک سر پارچه ی عمامه که از آن جدا نموده و از روی شانه بر روی سینه اندازند. عملی که امامان جماعت هنگام نماز انجام می دهند و کاری که بر آن قائل به ثواب می باشند.
تخت کش	Takht-kesh	سازنده ی زیره ی گیوه. تخت کش کهنه های نم زده را به پهنای یک انگشت تا می زد و می کوبید و پهلوی هم می نشانید و با درفش بلند داغ رشته ای از چرم خام از کهنه ها می گذرانید و به صورت زیره ی گیوه در می آورد.
تخته بند	Takhteh band	سینه پهلو، ذات الریه
ترازوی شائینی	Sha'eeni	ترازوی شاهینی ترازویی از تسمه ی ضخیمی از آهن با مدبری در وسط جهت آویختن و دو قلاب از دو طرف که بر آنها کفه می آویختند.
ترنا بازی	Torna-baazi	بازی شاه و وزیر: یکی شاه، یکی وزیر، یکی دزد و یکی عاشق می شود. شاه به دزد و عاشق حکم می کند، مثلاً به دزد می گوید چیزی را در حضور جمع برباید به طوریکه دیگران متوجه نشوند و یا به عاشق می گوید آواز بخواند و اگر نتتوانند به وزیر حکم می دهد که ایشان را مجازات نماید. این بازی روزها در حمام و شب های زمستان در قهوه خانه ها اجرا می شد.
تسخیر جن	Taskhir-e-jen	جنیان را به فرمان آوردن و شیاطین را به اطاعت وادار کردن.
تصدیق	Tasdigh	گواهینامه
تعزیه خوان	Ta'ziyeh-khaan	افرادی که لباس های عربی پوشیده، چفیه اگال بسته، عمامه گذارده، شال سبز و سیاه بسته، خود را شبیه شهدا و اسرای کربلا می ساختند و مردم را گریانده، پول می گرفتند.
تعلیمی	Ta'limi	عصایی نازک و سبک بدون خم. تعلیمی را معمولاً از چوب آبنوس سیاه با سر و ته نقره یا طلا می ساختند.
تفت دادن	Taft-Daadan	چیزی را حرارت دادن یا بدون روغن بر آتش فقط سرخ کردن.
تک رو	Tak-rou	سارقی که به تنهایی و بدون شریک و دستیار دزدی می کند.
تکیه ی دولت	Tekiye-e-dolat	تکیه ای اپرا مانند با ظرفیتی حدود بیست هزار نفر. این تکیه به دستور ناصرالدین شاه قاجار در چهار طبقه و به صورت مدور ساخته شد.
تلکه بگیر	Talakeh-begir	باج گیر قمار، کسی که ده درصد برد قمار را از آن خود می کرد.
تمتاج		کباب چنجه، کبابی از گوشت و دنبه
تملیک		پشت بند در کوچه برای بستن شب
تن مال	Tan-Maal	کیسه کش حمام
تنبان	Tonbaan	دامن بلند با چین های زیاد
تنظیف	Tanzif	نوعی پارچه ی نازک
تنک	Tonok	کم، نازک، سبک
تو کاری	Tou-kaari	اصطلاحی در کفش دوزی. فاصله ی میان زیره و کف کفش را کفاش ها با کاغذ و مقوا پر می کردند که به این کار توکاری می گفتند.
توپ عید	Toop-e-eid	در هنگام تحویل سال در دروازه های تهران توپ در می کردند تا مردم بفهمند که سال تحویل شده است.
توپوز	Topouz	زیر چانه ضربه زدن
تون حمام	Toon-e-hammam	زیرزمینی دخمه مانند در زیر خزینه ی حمام که تون تاب از دو سه ساعت به غروب تا پاسی از شب، در آن آتش می افروخت و به این وسیله آب حمام گرم می شد. کانال خروجی دود، معمولاً با چند پیچ از کف حمام عبور می کرد و سایر محوطه های حمام را نیز گرم می کرد.
ته کیسه	Tah-kiseh	مایه، پول، استطاعت پرداخت، توانایی مالی
تیارت	Tiyaart	تئاتر
تیماج	Timaaj	پوست دباغی کرده ی بز
تیون	Tiyoon	دیگ. ظرفی مانند پاتیل یا مجمعه ی توگود از جنس مس ضخیم که کف خزینه ی حمام کار می گذاشتند و اطراف آن را با گِل حرامزاده، که از خاک رس و آهک و سفیده ی تخم مرغ درست شده بود محکم می کردند. زیر تیون آتش روشن می کردند تا آب خزینه گرم شود.
ثریا	Sorayya	ستاره ی پروین
جار	Jaar	چراغ پایه بلند حباب دار گران قیمت. چهلچراغ و لاله های شمعی
جارچی	Jaar-chi	چون وسایل ارتباط جمعی متداول امروز وجود نداشت، عده ای به نام جارچی مسایل مردم مانند گمشده ها و دعوت به عیش و عزا و مانند آن را با زدن فریاد به گوش اهالی می رساندند. احکام سلاطین و حکام نیز توسط جارچی های درباری ابلاغ می شد.
جام چهل کلید	Jaam-e-chehel-kelid	از اسباب سحر و جادو. جام برنجی یی که سوره ها و آیات فتح مثل اذا جاء نصراله و الفتح و انا فتحنا ... بر آن کنده و چهل قطعه ی برنجی کوچک شبیه کلید به سیمی بر لبه ی جام از سوراخی می آویختند که بر هر یک از آنها نیز نصر من الله و انا فتحنا و شبیه آن کنده شده بود.
جانخانی	Jaankhaani	ظرفی مانند جوال اما چند برابر بزرگتر از آن از جنس پشم، پنبه یا علف جهت حمل بارهای پوک و سبک وزن مانند کاه، سوخت و پهن(pehen)
جغجغه	Jegh-jegheh	میوه ی نوعی بوته ( خار ). چیزی شبیه بادام پوست دار با رنگ قرمز آجری که تخمه هایش در حالت رسیده با حرکت دادن صدا می دهد. وسیله ای برای ساکت کردن کودکان.
جقه	Jegh-ghah	نشان شیر و خورشید که پرهای لطیف بر آن نصب می شد.
جوزقند	Jouwzeghand	گردوی کوبیده که با قند و هل در میان برگه ی هلو یا قیسی گذارده و به نخ می کشیدند.
جوهر گندم	Johar-e-gandom	نام ادیبانه ی مدفوع انسان !
چاپارچی	Chaapaar-chi	پستچی
چاچول بازی	Chaachool-baazi	پشت هم اندازی، شارلاتانی، حقه بازی
چارقد	Chaarghad	پوشش لچکی یا مثلثی برای سر
چارک	Chaarak	واحد وزن معادل 750 گرم
چارکی	Charaki	ظرفی با گنجایش حدوداً یک لیتر مخصوص مایعات
چاروادار	Chaarvaadaar	کسی که چند خر و قاطر دارد، بار و مسافر را به وسیله ی آنها جابجا می کند و خودش هم همراه آنهاست. خرکچی. قاطرچی، مکاری
چاقچور	Chaghchoor	پای پوشی مانند شلوار گشاد که از پارچه ی سیاه، با چین و چروک های زیاد دوخته میشد تا اندام پا ظاهر نشود. چاقچور از مج پا به پایین تنگ می شد و کف آن بصورت جوراب در می آمد و آنرا به صورت شلوار به پا کشیده با بندی که از لیفه اش می گذشت به کمر محکم شده و گره می زدند.
چال سیلابی	Chaal e Sailaabi	محله ای قدیمی در محدوده ی بازار تهران و نزدیک سر قبر آقا. این محله به این دلیل شهرت پیدا کرد که در زمان ناصرالدین شاه، برای اولین بار، زنان روسپی را در این محله متمرکز کردند.
چاله حوض	Chaaleh-houz	استخر سرپوشیده در حمام عمومی
چای دارچین	Chaay-daarvhin	جوشاندهی دارچین و زنجبیل
چای قند پهلو	Ghand-pahloo	چای شیرین نشده که قند را به دهان گذاشته، چای را بنوشند. رسم بود که قهوه چی چای را خودش شیرین می کرد مگر آنکه چای قند پهلو درخواست شود.
چراغ زنبوری	Zanboori	چراغی نفت سوز که نفت تحت فشار هوا، از طریق یک مجرا به توری رسیده و می سوزد. این چراغ در اوایل قرن بیستم اختراع شد و هم اکنون نیز در برخی نقاط از آن استفاده می شود.
چراغچی	Cheraagh-chi	متصدی نور و روشنایی
چرب	Charb	پرسود، پر مزد، ( چرب تر = پرودتر، پرمزدتر، بهتر )
چرخشت	Char-khosht	خم می، خمره ای که در آن شراب می اندازند.
چرم ساغری	Charm e Saaghari	چرمی که از پوست کفل اسب، الاغ یا قاطر درست می کردند وطرح های زیبایی داشت.
چسک	Chosak	کفشی جهت اطفال شیرخوار تا یک ساله، مانند جوراب از پوست نرم بره و گوسفند، در رنگ های مختلف
چفته	Chefteh	گودی میان ساعد و بازو
چلتوپ	Cheltoop	بازی ای مانند الک دولک که به جای الک از توپ کوچکی که با نخ پیچیده در ست می شد استفاده می کردند.
چلو	Chelo	برنجی که به تنهایی، یعنی سفید پخته شده باشد.
چوب الف	Choob-e-alef	چیزی شبیه کاغذ چند لا شبیه فلش نصفه که برای نشان دادن حروف و کلمات استفاده می شد.
چوب خط	Choob-khat	ترکه ی درخت انار یا سنجد بود که خانه دارهایی که حساب جاری با قصاب و نانوا و بقال داشتند، آنرا به هنگام خرید با خود می بردند و پس از دریافت جنس، فروشنده با چاقو نشانه ای بر آن می گذاشت. در پایان ماه خط ها شمرده شده و حساب تسویه می گردید. چوب خط عملاٌ مانند کارت های اعتباری امروزی عمل می کرد. اگر می گفتند: "فلانی چوب خطش پر شده" یعنی میزان بدهکاری اش بالا رفته است و دیگر به او جنس نسیه نمی دهند.
چوب فلک	Choob-e-falak	چوبی به قطر هشت تا ده سانتی متر و طول یک و نیم متر که در وسط آن رابه فاصله ی سی چهل سانتی متر سوراخ کرده، طناب رد کرده و گره می زدند. طرز کار آن به این صورت بوده که محکوم را خوابانیده و پاهایش را از طناب رد کرده، به چوب محکم می کردند و دو نفر دو طرف چوب را می گرفتند و نفر سوم به کف پای محکوم ضربه می زد.
چوب قانون	Choob-e-ghaanoon	باطوم پلیس
چهار قل	Chahaar-ghol	سوره های قل اعوذ برب الفلق، قل اعوذ برب الناس، قا یا ایها الکافرون و قل هو الله احد.
چهارمیخ کشیدن	Chahaar-mikh	مصلوب داشتن، کف دست ها و کف پاها را به دیوار با میخ کوبیدن
چهره شدن	Chehreh	جلوه کردن، مورد توجه واقع شدن، معروف شدن
چینی مرغی	Chiniye-morghi	ظروف چینی به نام مرغی از جنس بسیار اعلا در نازکی و ظرافت با نقوش تقریباً برجسته از طیور و برگ و گل و بوته که از چین می آمد.
حجامت	Hajaamat	گرفتن خون از گودی پشت. به این صورت که بین دو کتف را بادکش می کردند تا در آن ناحیه خون جمع شود، سپس با تیغ، یک یا چند شیار روی پوست ایجاد می کردند تا خون های جمع شده خارج شود.
حجره	Hojreh	کارگاه، محلی خارج از دکان
حرز	Herz	خانه، پناهگاه. همچنین به معنی تعویذ و دعایی است که جهت حفظ از بلا با خود دارند.
حسن لبه	Hasan-labeh	گیاه و ریشه ی خوشبو که در آتش می ریختند.
حق و حساب	Hagh-o-hesaab	رشوه، اخاذی، جیب کنی. رشوه ی معمول شده: رشوه ای که میان مردم و مأموران دولتی قهراً قرار شده باشد به طوری که مأمور آن را حق خود می داند و پرداخت کننده نیز حساب زندگی و گذران امر خود را در پرداخت آن بشناسد.
حقٌانه	Haghghaaneh	حق فراش، حق گزمه، حق میرغضبی، یعنی حق ظلم و ستم و تعدی و زور و قلدری و بی رحمی و قساوت و خودسری. حق لباس دولتی!
حلوای ماما جیم جیم	Mama-jimjim	حلوایی از آرد و شیر و شکر یا شیره که در سینی های گرد پهن کرده، رویشان شاهدانه ی فراوان پاشیده یا با شاهدانه ترکیب می کردند و بر سر گرفته، دور کوچه و بازار عرضه می کردند یا در آجیل فروشی ها می فروختند.
حمام بشین و بسوز!	Hamaam-e-beshin-o-besooz	رفتن خانم ها به حمام عمومی با این نیت که به رقبا، هوو و سایرین دهن کجی نموده و به آنها بفهمانند که با همسر خود نزدیکی کرده اند.
حمام توآبی	Hamaam-e-too'abi	رفتن به حمام عمومی فقط برای غسل کردن. حمام بدون استعمال کیسه و لیف و صابون.
حمام دوش سمینو	Semino	اولین حمام دوش ایران که توسط کلنل سمینو در خیابان لختی ( اکباتان بعدی) ساخته شد.
حنابندان	Hanaa-bandaan	روز اول رسمیت یافتن ازدواج، روزی که دست و پای عروس را با بستن حنا رنگین می کردند. اولین آرایش عروس.
حناق	Honnaagh	خناق، دیفتری. یک بیماری عفونی دستگاه تنفسی فوقانی که در گذشته احتمال فوت بیمار در صورت ابتلا زیاد بود.
حیدری – نعمتی	Heidari-ne'mati	دو فرقه از دراویش در عصر ناصرالدین شاه قاجار. حیدری ها پیروان سید حیدر تونی و نعمتی ها مریدان شاه نعمت الله ولی بودند که هر یک خود را حق و پیرو علی می دانستند و دیگری را باطل. این دو گروه ریش و سبیل مخصوص خود می گذاشتند و سال ها میانشان اختلاف، خصومت و خونریزی بود.
خاله قضی	Khaale-ghezi	لفظ ترکی به معنی دختر خاله ( خال قضی هم گفته می شود. )
خانه بر	Khaneh-bor	دزدی که در سرقت اموال خانه تخصص دارد.
خرپاکوب	Kharpaa-koob	کسی که اسکلت شیروانی بر پا می کند.
خرپاکوب	Kharpaa-koob	کسی که اسکلت شیروانی را از جوب برپا می نمود.
خرمای خرک	Kharak	خرمای کم بهای خشک و نارس
خروار	Kharvaar	واحد وزن معادل سیصد کیلوگرم
خزینه	Khazineh	حوض سرپوشیده ی آب گرم در حمام عمومی، جهت استحمام تمام مراجعان ( خزانه هم گفته می شود. )
خشک	Khosk	اصطلاحی در حمام های قدیمبه معنی لنگ(long)خشک
خصی	Khasi	بیضه کشیده، غیرمرد، نامرد
خضاب	Kezaab	وسمه، حنا و گلگونه
خلیفه	Khalifeh	سرکارگر، بخصوص در حمام و قهوه خانه
خناق	Khonnaagh	حناق، دیفتری. یک بیماری عفونی دستگاه تنفسی فوقانی که در گذشته احتمال فوت بیمار در صورت ابتلا زیاد بود.
خندق	Khandagh	خندق عبارت از مجرای عمیقی است که جهت حفاظت شهر حفر شده بود و هنگام حمله ی دشمن در آن آب می بستند و ارتباط شهر با خارج به وسیله ی پل های جلوی دروازه ها برقرار می گردید.
خواجه باشی	Khaaje-baashi	مردانی که از آنان قطع رجولیت می شد و موی صورتشان از رویش افتاده، چهره شان صورت بانوان و صدایشان آهنگ صدای زنان می گرفت.
خود را ساختن	Saakhtan	آماده کردن، سر دماغ شدن، نشئه شدن، از کسالت و خماری بیرون آمدن
خیابان آب سردار	Ab'sardaar	خیابان شمالی مجلس شورای ملی ( خیابان ژاله، شهدای فعلی )
خیابان ارامنه	Araameneh	خیابان فرهنگ بین شاهپور و امیریه
خیابان اسماعیل بزاز (اسمال بزاز)	Esmaaeel Bazzaaz	خیابان مولوی شرقی از چهارراه مولوی تا میدان شاه
خیابان امیریه	Amiriyeh	پهلوی جنوبی از چهارراه پهلوی، پایین کاخ مرمر تا میدان راه آهن ( ولیعصر جنوبی فعلی )
خیابان امین السلطان	Amino-soltaan	خیابان فردوسی
خیابان باغشاه	Baagh-e-shaah	خیابان سپه ( امام خمینی فعلی )
خیابان جلیل آباد	Jalil-Abaad	خیابان خیام، از چهارراه گلوبندک تا خیابان سپه ( امام خمینی )
خیابان حسن آباد	Hassan-Abaad	شاهپور: از میدان حسن آباد تا میدان شاهپور ( خیابان وحدت اسلامی )
خیابان در اندرون	Dar-andaroon	خیابان باب همایون
خیابان علاء الدوله	Ala'odoleh	خیابان فردوسی
خیابان عین الدوله	Ein"odoleh	خیابان ایران
خیابان گارماشین	Garmaashin	خیابان ری
خیابان لاله زار نو	Laaleh-zar- nou	آن قسمت از خیابان لاله زار از خیابان استانبول ( جمهوری ) تا شاهرضا ( انقلاب )
خیابان لختی	Lokhti	خیابان سعدی. این خیابان خیابان شیخ هم نامیده می شد. این خیابان از این جهت لختی نام گرفته بود که تردد در آن بسیار کم بود و حتی در روز روشن در آن خیابان آدم را لخت می کردند.
خیابان مهدی موش	Mehdi-Moosh	از ضلع جنوب غربی میدان شاهپور تا چهارراه عزیزسلطان
خیش	Khish	وسیله شخم زدن
خیک	Khik	مشک(mashk)، پوست گوسفند را پس از کشتن حیوان، باد می کردند و از طرف دنبه برگردان کرده، از طرف گردن حیوان بیرون می کشیدند و دوخت و دوز کرده، بند و تسمه می انداختند. خیک یا مشک برای جابجا کردن مایعات مانند آب یا دوغ یا شیر استفاده می شد.
دائی قضی	Dha'ee-ghezi	لفظ ترکی به معنی دختر دایی ( دای قضی هم گفته می شود. )
داریه	Daaryeh	دایره
داغ	Daagh	مهر باطله ای بود که در آتش گداخته و بر پیشانی خلافکار یا مخالف می گذاشتند که تا هنگام مرگ بر پیشانی می ماند.
دانگی	Daangi	شریکی، به شرکت
دبه کردن	Dabbeh	جر زدن. پس از قول و قرار بستن، زیاده از آن خواستن
دخل زن	Dakhl-zan	دزدی که برای خرید مراجعه کرده، با گرم کردن سر فروشنده و چیزی دور از دست رس خواستن، حواس او را پرت کرده، پول های دخل فروشنده را می رباید.
دخلزن	Dakhl-zan	سارقی که با تخصص خاص، سر دکاندار را گرم کرده و دخل یا ظرف مداخلش را می زند.
درشکه	Doroshkeh	وسیله ی چهارچرخه ای با سقف کروکی و چرخ های لاستیکی با ظرفیت دو مسافر و یک درشکه چی که در خارج اطاق مسافر قرار می گرفت و بوسیله ی یک یا دو اسب حرکت می کرد.
دزد شب رو	Dozd-e-shabrou	دزدی شب کار که فقط شب ها دست به دزدی و لخت کردن و خانه بری و دکان بری و مثل آن می زند.
دست دلبر	Dast-e-delbar	گلدانی کوچک و ظریف از جنس بارفتن که دست خوش تراشی کمر آن را در خود گرفته بود.
دستش ده	Dastesh-de	نوعی بازی که چیزی را ربودن و این به طرف آن و آن به طرف دیگری انداختن است. ( دس رشته هم می گویند. )
دستمال یزدی	Dastmaal-yazdi	شال و دستمال هایی که داش مشدی ها، زائران و قهوه چی ها به کمر بسته یا بجای کلاه یا عمامه به سر می پیچیدند.
دگنک	Daganak	سقلمه، سیخونک
دلیجان	Delijaan	چهارچرخه مسقف با ظرفیت شش یا هشت مسافر که باربندهایی در سقف و پشت جهت بار مسافران داشت و با چهار اسب پهلوی هم کشیده می شد. در این وسیله سورچی در خارج از دلیجان قرار می گرفت. دلیجان جهت مسافرت های دور به کار برده می شد.
دم کسی را دیدن	Dam	به کسی رشوه دادن، رضایت خاطر کسی را فراهم کردن
دم گرفتن	Dam-gereftan	هم دهنی با نوحه خوان کردن، جواب دادن
دنگ		وسیله ی کوبیدن. ابزار نمک کوبی و برنج کوبی
دوا	Davaa	علاوه بر معنی اصلی آن: دارو، به عرق و شراب دوا گفته می شد. عرق را دوای سفید و شراب را دوای قرمز می گفتند.
دواتگری	Davaatgari	تعمیرکاری سماور و آفتابه و چراغ. کسی که با جوش و لحیم و برنج و مفرغ و مانند آن سر و کار داشته باشد.
دوال		لبه ی بخاری
دود چراغ خورده	Doo-e-cheragh-khordeh	عالمی رنجدیده و کمال و معرفت. کسی که برای رسیدن به مقصود سختی زیادی کشیده است.
دوری	Dowri	بشقابی لبه دار و بزرگتر از معمول
دوزار	Do'zaar	دو هزار، دو قران، دو ریال
دوساق بان	Dossaagh-baan	زندان بان. یکی از عواید دوستاقبانان و نسق چی ها این بود که حق داشتند محکومین را به صورت مورد استفاده قرار دهند. به این جهت آنان را زنجیر کرده، دور کوچه و بازار وادار به گدایی می کردند و غالباً برای اینکه سود بیشتری ببرند بینی آنها را سوراخ کرده، از آن زنجیر یا ریسمان می گذراندند که به این عمل مهار کردن می گفتند. یا اینکه گوش و بینی محکومین را می بریدند و در سینی به دست خودشان می دادند یا از گردنشان می آویختند. به این وسیله با ایجاد حس ترحم در مردم کاسبی می کردند.
دوساقخانه	Dossaagh-khaaneh	زندان، حبس خانه
دوسیه	Doosiyeh	پرونده
دوغ	Doogh	علاوه بر معنی مصطلح آن به معنی آدم دروغگوی بی خاصیت بیهوده گو نیز استفاده می شده است.
دویت	Davit	پارچه ای نخی ریزبافت آهار خورده ی براق محصول کشور روسیه که عوام به آن دبیت می گفتند. و از آن جهت شلوار و پیراهن سیاه و عزاداری استفاده می شد. رنگ قهوه ای و طوسی آن برای آستر یا رویه ی لحاف استفاده می کردند. بهترین دویت ها سفارش تاجری به نام حاج علی اکبر بود که دبیت حاج علی اکبری معروف بود.
ده شاهی	Dah-shaahi	نیم قران ( نیم ریال )
دهان دولچه	Dahaan-dolecheh	کفشی مانند گیوه یا دمپایی از چرم که پشت و پاشنه داشته باشد بدون بند و سگک.
دهن گیری	Dahan-giri	شمردن با کلمات بر مبنای حروف ابجد که برای میزان مقاومت پهلوان در زورخانه استفاده می شد و عدد کامل آن 117 بود که از نام الله، محمد، علی و 114 سوره ی قرآن اقتباس شده بود و برای هر شماره جمله ای می گفتند تا مقاومت پهلوان تمام شود و سنگ را بر زمین گذارد.
دیاتی	Diyaati	دهاتی
دیزی	Dizi	ظرفی شبیه گلدان کوچک از گل پخته یا سفال لعاب داده جهت پختن آبگوشت.
ذرع	Zar'e	یک ذرع معادل یک متر و چهار سانتی متر
ذوالجناح	Zol-jenaah	اسب امام حسین ع
راحیل	Raahil	نام یکی از ملائک مقرب
رأس المال	Ra'sol-maal	مطابق خرید، فروختن
رختشوخانه	Rakht-shookhaaneh	مکان حیاط مانند با حوض آب و جایگاه های طشت مانند از ساروج جهت رختشویی بانوان که آبشان در چاه فرو می ریخت و به خارج شهر منتقل می شد.
ردا	Radaa	لباس دراویش، قبایی سفید و بلند با جیب های دراز
رشته قطایف	Reshteh-ghataayef	رشته برشته
رشک	Resk	تخم شپش. ریزه هایی سفیدرنگ که محکم به ساقه ی مو یا ریشه های لباس بند می شود.
رشمه	Reshmeh	شالی که دو سرش رشته رشته است و دراویش به کمر می بستند.
رف	Raf	طاقچه ی کوچکی بالای طاقچه
رفتن	Roftan	روفتن. پاکیزه کردن، جارو کشیدن
رگ زدن	Rag-zadan	خون از رگ گرفتن
رمال	Ramaal	کسی که ادعای دانستن رمل می کند. فالگیر
روبنده	Roo-bandeh	پارچه ای معمولاً سفید رنگ به عرض نیم و طول یک متر برای پوشش رو در خانم ها که به وسیله ی بند آنرا به سر می بستند و از جلوی صورت به پایین می آویختند و برای دیدن جلوی چشم ها را مشبک می ساختند.
روز پنجاه هزار سال	Rooz-e-panjaah-hezaar-saal	منظور روز قیامت بوده است.
روشور	Roo'shoor	سفیداب. قرص هایی که از مغز حرام و مغز کله ی گاو و گوسفند درست می کردند، آن را به کیسه مالیده و بر تن می کشیدند تا چرک به طور کامل از سطح بدن جدا شود.
روغن عقرب	Roughan-e-Aghrab	عقرب را زنده در قوطی یا شیشه ی روغن کنجد یا روغن کرچک می انداختند و در شیشه را محکم می کردند تا عقرب در آن خفه شود. این روغن برای معالجه ی زخم های قمه و کارد و چاقو و امثال آن به کار می رفت و خاصیت کهنه ی آن بیش از تازه ی آن بود.
روغن مار	Roughan-e-maar	روغن مار عبارت از چربی بدن مار بود که آن را از پختن مار به دست می آوردند.
روغن مومیایی	Roughan-e-moumiyaee	ماده ای سیاه و کدر با بویی شبیه بوی نفت. ماده ای که از درز سنگ های برخی غارها بیرون آمده که آن را با الکل، نفت یا روغن کنجد گداخته و حل می کردند و به محل ضربدیدگی ها یا شکستگی ها می مالیدند.
روناس	Rounaas	سائیده ی برگی به همین نام که مو را قرمز می کند و چون با وسمه(vasmeh) آمیخته می شد، مو را خرمایی رنگ می کرد.
ری	Rey	واحد وزن، معادل چهار من یا دوازده کیلوگرم
ریش یک قبضه	Rish-e-ghabzeh	ریشی که در یک مشت جمع شود و درازتر از آن نباشد.
ریمیا	Rimiyaa	علم شعبده که مثلاً از کاغذ بریده، پرنده به پرواز آورند و از مجسمه ی بی جان، جسم جاندار ارائه کنند و غیره.
زقره	؟	نوار مقوایی که در لبه ی داخل کلاه جهت جلوگیری از رسیدن عرق به کلاه دوخته می شد.
زکی	Zekki	کلمه ی مستهجن هم ردیف شیشکی و استهزاء
زن پوش	Zan-poosh	پسر زیباروی نیکو اندام با موهای بلند که لباس زنانه پوشیده و مانند زنان می رقصید و غیر از هنگام کار موهای خود را زیر کلاه قایم می کرد. چون دسته های مطربی نمی توانستند از زنان استفاده کنند، به جای آن از زن پوش استفاده می کردند.
زنبورک	Zanboorak	تفنگ نسبتاً بزرگی که سه پایه داشت و آنها را روی زمین و یا بر روی شتر می گذاشتند. زنبورک گلوله های بزرگی به درشتی یک گردو داشت.
زنبورک خانه	Zanboorak-khaaneh	محل نگهداری زنبورک ها که در تهران قدیم به گود زنبورک خانه یا چال زنبورک خانه معروف بود. این محل در شمال خیابان مولوی و نزدیک سر قبر آقا واقع شده بود.
زنگال	Zan'gaal	وسیله ی قلقلک دادن پهلوی اسب که به پشت پاشنه چکمه می بستند.
زورتپان	Zoor-tapaan
زهرکش	Zahr-kosh	میکروب کش
ساباط	Saabaat	چیزی شیروانی مانند یا پوششی از پارچه یا چادر که جهت آفتاب گیر بر سردر دکان ها نصب می کنند.طاقی که در معابر و بین کوچه ها می سازند تا پوششی برای آفتاب و برف و باران باشد.
ساج	Saaj	چیزی مانند سپر از آهن که روی آتش گذارده، خمیر را روی آن انداخته و نان بپزند.
ساقی	Saaghi	کسی که در شیره کش خانه، نگاری را به دهان شیره کش گذارده، آن را مهیا و آماده کشیدن می کرد.
سال وبا	Saal-e-vabaa	در گذشته از آنجا که مردم ( خصوصاً عوام ) با ساعت و تقویم بیگانه بودند، اتفاقات بزرگ از قبیل آمدن سیل، زلزله، وبا، به حکومت رسیدن سلطان و غیره ملاکی برای یادآوری محسوب می شد. سال وبا منظور سالی بوده که ابتلای به بیماری وبا باعث کشتار زیادی در بین مردم شده است. از دیگر مثال های آن: سال قحطی، سال باد سام، سال مشمشه، سال تنباکویی ...
سبیل چخماقی	Sebil-e-chakhmaaghi	سبیل پر که دو طرفش را تابیده و به طرف گوش ها بالا بدهند.
سپور		رفتگر، نظافتچی
ستاره	Setareh	خط کش خیاطی از جنس تخته ی نازک و بلند که با آن اندازه گرفته، میزان برش پارچه را حساب می کردند.
سخنوری	Sokhanvari	نوعی از مشاعره. جلساتی متشکل از جمعی شعرشناس که دو مبارز سخنور، یعنی شعردان و حافظ شعر آن را اداره کرده و دیگران را سرگرم می کردند. این جلسات عمدتاً در قهوه خانه ها برگزار می شد.
سر تن مهر	Sra-e-tan-mohr	کامل، تمام عیار، همه چیز تمام
سر چاق کن	Sar-chaagh-kon	قلیان چاق کن. کارگری متصدی چاق کردن قلیاندر تمام قهوه خانه ها که از مسن ترین کارگران قهوه خانه بود و به او خلیفه می گفتند.
سر دم	Sar-dam	محلی که سخنور به سخنوری پردازد. جای دم زدن، گفتار، دمیدن، سخن گفتن
سرباری	Sar-baari	بهترین میوه که برای فریب خریدار روی بار قرار می دهند. مصداق بارز گندم نمایی و جو فروشی که در میوه فروشی ایران رواج دارد.
سرپر	Sar-por	سلاحی که باروت و گلوله را از سر به آن داخل می کنند.
سرپولک	Sarpoolak	نام محله ای قدیمی در تهران که در تقاطغ خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد) و سیروس (مصطفی خمینی) واقع شده است.
سرجوقه	Sarjoogheh	سرجوخه
سرخاب	Sorkhaab	گردی سرخ رنگ و لطیف که زنان برای زیبایی به گونه می مالیدند و خوب ترینش از یزد می آمد.
سرخور	Sar-khor	کشنده(koshandeh)صاحب، طفل یا زنی که با آمدن یا ازدواجش، والدین یا همسر بمیرد، سرخور می گفتند، یعنی سر صاحبش را خورده است.
سرداری	Sardaari	لباسی بلند به شکل لباده بود با این تفاوت که در جلو تکمه نداشت و به طور آزاد به تن می ایستاد و البسه ی زیر آن نمایان می گردید. سرداری چند چین درشت یا ریز در حوالی پشت داشت. سرداری را معمولاً با ماهوت آبی می دوختند و جوجه مشدی ها و داش مشدی ها می پوشیدند.
سرسایه	Sar-Saayeh	اتاقک یا آلاچیق یا چیزی شبیه آن که سردستی ساخته شده، حافظ سرما، گرما یا آفتاب باشد.
سرطاس	Sar-taas	بیلچه مانندی توگود و دسته دار برای برداشتن اجناس و امتعه ی بقالی و عطاری مثل جبوبات، آرد، شکر، بلغور، فلفل و زردچوبه وغیره
سرقفلی	Sar-ghofli	پولی که کسی به مستأجر و متصرف دکانی داده، او را راضی به ترک آن کند تا خود متصرف شده و در آن به کار و کسب بپردازد.
سفیداب	Sefidaab	گرد سفید رنگ که از سوخته ی قلع یا روی به دست می آمد، که سفید آن به کار زینت بانوان و کدر آن برای مرهم جراحات استفاده می شد. خوب ترین نوع آن از تبریز می آمد.
سفیدبختی	Sefid-bakhti	عزیز بودن به نزد شوهر و داشتن همخوابگی
سق زدن	Sagh-zadan	پر حرفی
سقا	Saghghaa	کسی که با وسیلهای آب به جایی برساند. معمولاً این آب توسط مشک(mashk)به خانه ها و دکان ها می رسید.
سقاخانه	Saghghaa-khaaneh	دکان یا محوطه ی کوچکی بود که ظروف آب و جام و پیاله در آن نهاده، آب در دسترس تشنگان قرار می دادند. تأسیس سقاخانه از جمله کارهای ثواب به حساب می آمد و عمدتاً در ماه های محرم و صفر یا به بهانه ی شهدای کربلا تأسیس می شد.
سقز	Saghghez	آدامس
سقلمه	Sogholmeh	سیخونک، دگنک(daganak)
سکه یک پول کردن		بی آبرو کردن، ارزش آدمی را به اندازه ی یک پشیز ناچیز رسانیدن
سلٌابه	Sollaabeh	چهار میخ، میخ آویز
سلخ	Salkh	آخر ماه، تمام، به آخر رسیدن
سلطان	Soltaan	یکی از درجات نظامی که بعداً به سروان تغییر نام یافت.
سلف دان	Selef-daan	ظرف گلدان مانند از جنس برنج با دری شبیه به دهانه ی قیف که داخل آن خاکستر می ریختند. وسیله ای که افراد مسن و بیماران در آن خلط و آب دهان می انداختند.
سمب و سو	Somb-o-sou	برو برگرد
سمساری	Semsaari	مغازه ی خریدار و فروشندهی اشیاء دست دوم
سنج	Senj	یکی از اسباب موسیقی، دو ورق فلز برنج یا ورشو که جهت تنظیم نوحه، تنظیم گام و حرکت و سینه زنی در عزاداری ها استفاده می شود.
سنگ پا	Sang-e-paa	سنگی زبر و سیاه، دارای منافذ زیاد که نوع مرغوب آن را از معادن اطراف قزوین می آوردند و با آن پاشنه ی پا و چرک های پا را می سائیدند. به آدم های پررو به کنایه سنگ پای قزوین گفته می شد.
سنگ چخماق	Chakh'maagh	سنگی که چون دو تکه ی آن را بر هم زنند از آن جرقه برمی خیزد. این سنگ قبل از به وجود آمدن کبریت مورد استفاده بود.
سنگ قلاب کردن	Sang-gholaab	پرت کردن، گمراه کردن
سنگ واکنی	Sang-vaakani	تسویه حساب، مقابله، زورآزمایی، دست و پنجه نرم کردن
سنگ واکنی	Sang-vaa-kani	تسویه حساب، زورآزمایی
سنگلج	Sngelaj	نام محله ای در تهران قدیم که قسمتی از آن پارک شهر فعلی می باشد. این محله به امر رضا شاه پهلوی تخریب شد.
سوخت شدن	Sookht	باطل شدن، از میان رفتن
سورچی	Sour-chi	راننده ی وسایل چرخ داری که با حیوان حرکت کند.
سوزمانی	Souzemaani	کولی خودفروش و قحبه های ارزان قیمت
سهراب کشی	Sohraab-koshi	نقالی بخشی از داستان رستم و سهراب در قهوه خانه که اوج داستان های نقالی محسوب می شد و در آن شب ها قهوه خانه بسیار شلوغ می شد.
سیاه بختی	Siyaah-bakhti	خوار و منفور و مطرود بودن
سیاه بندی	Siyaah-bandi	حقه بازی، کلاه سازی، چشم بندی، حیله گری
سیر	Sir	واحد وزن معادل 75 گرم
سیر	Sir	واحد وزن معادل هفتاد گرم
سیسمونی	Sismooni	لباس و لوازم نوزاد
سیم آخر	Sim-e-akhar	شاه سیم، سیم اصلی که بر سر تیرها نصب شده و سیم های فرعی را به آن می انداختند. زدم به شاه سیم یا زدم به سیم آخر از این وجه تسمیه گرفته شده است.
سیمیا	Simiyaa	علمی که از ریاضیات به هم رسد و چون کامل شود بتواند صاحبش را از مال دنیا بی نیاز گرداند، آنچه خواهد بدون زحمت و رنج حاصل شود و هر خواهش که جهت خود و غیر داشته باشد، روا شود و جن و پری بر وی مهربان گردند و ...
شاباش	Shaabaash	شادباش، پولی که مطرب یا رقاص به صورت انعام یا دستلاف از حضار دریافت می کند.
شارب	Shaareb
شاطر	Shaater	جوان چابک و پرتحرک که سواره یا پیاده کنار اسب ارباب تاخته یا کنار کالسکه ی او می دوید.
شال خلیل خانی	Shaal-e-khalil-khaani	شالی از پشم و ابریشم، ظریف و زیبا، در رنگ های نارنجی و آلبالویی و آبی
شاندول		یک ور شدن، طرفی سبک و طرفی سنگین تر گردیدن.
شانسی اقبالی	Shaansi-eghbaali	بسته های زرورق پیچیده به اندازه ی بسته های چای به اسم شانسی اقبالی، نوعی جیب بری که از میان بسته ها، یکی که برای خودشان نشان شده بود، چیزی قیمتی مانند ساعت و انگشتر بیرون آورده و نشان تماشاچیان می دادند اما نصیب دیگران چیزی نمی شد.
شاه شهید	Shaah-e-shahid	لقبی که بعد از کشته شدن ناصرالدین شاه، درباریان و برخی از مردم بر او نهادند.
شاهی	Shaahi	یک بیستم ریال
شاهی سفید	Shaahi-sefid	سکه ی نقره به ارزش سه شاهی
شبرو	Shebrou	پوست دباغی شده حیوان که خوراک و لعاب داده شده باشد، مخصوص کیف و کفش و مانند آن
شت	Shat	رقیق
شتلی بگیر	Shatali-begir	لیلاج یا قمار راه بیندازی که از قماربازها ده درصد پول می گرفتند.
شرته	Sherteh	جارو و جمع آوری سردستی
شش میخه	Shesh-mikheh	محکم کاری، اتمام حجت
شکانفتنی فروش	Shekaaftani-foroush	فردی که کفش کهنه های بی مصرف را خریده، قطعات آن ها را از هم جدا کرده، زیره و رویه و داخل و آستری را برای مصارف مختلف می فروختند.
شکر سرخ	Shekar-e-sorkh	شکر قرمز، شکر مازندرانی. چیزی دانه مانند و به هم چسبیده به رنگ زرد تیره، دارای خاصیت دارویی و طعم نامطبوع.
شکرپنیر	Shekar-panir	نوعی شیرینی مانند نقل که از آرد، شکر، هل و دارچین به اندازه بادام پوست دار درست می کنند.
شگرد	Shegerd	روش، قاعده، روش کار و فنی که بیش از هر روش دیگری برای یک نفر مورد استفاده باشد.
شلیته	Shaliteh	دامن چین دار به قامت های مختلف، از چهار انگشتی که فقط روی کفل ها را می گرفت که بر روی شلوار پوشیده می شد تا بلند نزدیک مچ پا.
شماع	shammaae	صابون پز، شمع ریز
شهرفرنگی	Shar-e-farangi	جعبه ای که در داخلش نواری عکس دار از برابر نور چراغ می گذشت و بچه ها از پشت ذره بین های درشت جلوی آن به تماشا می نشستند و شهرفرنگی برایشان تعریف می کرد. ( سینمای وطنی )
شهرنو	Shahr-e-nou	محله در ضلع جنوب غربی میدان قزوین که در ابتدای قرن ساخته شد و فواحش تهران، که در محلات مختلف مستقر بودند را اجباراً به این محله منتقل کردند. بسیاری از خانه های این محله در سال 1357 به آتش کشیده شد و چندین سال بعد کل آن به فرهنگسرای رازی تبدیل گردید.
شیر یا خط	Shir-yaa-khat	بازی یا روشی برای شرط بندی به این صورت که سکه ای را در مشت گرفته و پس از شرط بندی به هوا می انداختند.
شیشکی	Shishaki	صدای تیز از دهان بیرون آوردن به منظور تمسخر دیگران.
شیلان کشان	Shilaan-keshan	مهمانی، مجلس جشن و سرور، ضیافتی که برای اسم گذاردن یا کسب اجازه ی کار ترتیب داده شده باشد.
شیلان کشان	Shilaan-keshaan	افراط و تفریط در خوردن و آشامیدن و مهمانی و ضیافت
صاحب منصب	Saaheb-mansab	افسر، از ستوان به بالا
صلحیه	Solhiyyeh	شعبه ای از عدلیه ( دادگستری ) شبیه اتاق اصناف یا شوراهای حل اختلاف
صندل	Sandal	راحتی پاشنه کوتاه بندی و تسمه ای و سگکی
صننار	Sannaar	یک صد دینار معادل یک دهم قران ( ریال )
طاس	Taas	ظرف مسی دهان گشاد ته باریک لب کنگره ای که بعدها لگن جانشین آن گردید.
طفیلی	Tofeili	سربار، مزاحم، انگل
طلسم سوسن غسٌاله	Telesm-e-soosan-e-ghassaaleh	طلسمی از جنس برنج که حروف و کلماتی غیرخوانا و همچنین تصویر زن و مردی به چسبیده بر روی آن حک شده بود، برای طلسم کردن مرد به عشق یک زن مورد استفاده قرار می گرفت.
طلسم شمامه و دمامه	Telesm-e-shamaameh-va-damaameh	طلسمی دو رو که بر یک روی آن تصویر یک مرد و بر روی دیگر آن تصویر یک زن حک شده بود و بر روی صفحه ای از پولاد قرار داشت. این طلسم برای رفع بلا، دفع جن و انس و بدخواه، عشق و بی قراری و مانند آن استفاده می شد.
طلسم هاروت و ماروت	Telesm-e-haaroot-va-maaroot	یکی از وسایل سحر و جادو، که به کار عاشقان دل سوخته و دلدادگان پرتمنا می آمد.
طوق	Toogh	گوی فولادی مذهب(mozahab)به اندازه هندوانه بزرگ که بالای آن پنجه ی کامل شبیه دست آدمی یا یک تیغه مانند تیغه ی علامت نصب کرده، با طاقشال و پارچه های زری و مثل آن دامنش را می پوشاندند. به نشانه ی نیزه ای که بر بدن شهدای کربلا حواله می شده است.
عافیت باشد	Afiyat	کلمه ای که تازه واردان به افراد داخل حمام می گفتند. همچنین تعارفی بود که افراد داخل سربینه به کسانی که از گرمخانه بیرون می آمدند می کردند.
عباسی	Abaasi
عدل	Adl	لنگه بار بسته بندی شده مانند قماش و پنبه
عدلیه	Adliyyeh	دادگستری
عدلیه چی	Adliyeh-chi	عضو دادگستری
عصاری	Assaari	روغن کشی
علاف	Alaaf	کاه فروش
علامت	Alaamat	علم(alam)چند تیغه ای که به نشانه ی هر هیئت ( جمعیت ) و هر محلی با دسته حرکت داده، عقبش سینه زن ها سینه می زنند.
علیشاه عوض	Alishaah-avaz	یکی از دهات شهریار، واقع در جنوب غربی تهران
عماری	Amaari	تابوت بزرگ روبسته که هلالی هایی از تخته بر روی آن استوار کرده، آن را با پارچه ی سیاه می پوشاندند، افرادی به زیر آن رفته و با سلام و صلوات حرکتش می دادند. تابوتی برای افراد سرشناس و محترمین، مخصوصاً علما که اگر عماری، حامل عالم بود، عمامه اش را هم رویش می گذاشتند.
عمه قضی	Ammeh-ghezi	لفظ ترکی به معنی دختر عمه ( عم قضی هم گفته می شود. )
عودلاجان	Oudlaajan	نام محله ای در تهران قدیم واقع در شرق خیابان ناصریه ( ناصرخسرو ) منتهی به خیابان سیروس
غاذی	Ghaazi	سائیدهی برگی که رنگ سیاه از آن به دست می آمد و برای رنگ کردن موی سر به کار می رفت. به آن "رنگ" هم می گفتند.
غازه	Ghaazeh	سرخی، سرخاب
غرٌابه	Gharraabeh	شیشه ی شکم دار و گردن دار که دهانه ی آن کنگره مانند بوده و ته آن از داخل محدب می باشد.
غشی	Ghashi	گداهایی که با غش کردن پول می گرفتند. به این صورت که نزدیک جوی آب و لجنی خود را لرزانده و در آن می انداختند و مردم گرد آمده، بیرونشان می کشیدند و غیه ها کشیده، حرکات عنیف کرده، کف از دهان برآورده، پس از آنکه اطراف خود را کاملاً پر پول می یافتند، به هوش می آمدند و از این نقطه برخاسته، در کوچه یا گذر دیگر می افتادند. هرچند در آن زمان با توجه به اینکه داروهای ضدصرع موجود نبود، تعداد افرادی که به طور واقعی نیز در کوچه و خیابان غش کنند، زیاد بود.
غلام گردش	Gholaam-gardesh	دو تا سه متر اطراف گنبد که با طاق کوتاه تری ساخته می شد را غلام گردش می گفتند. استفاده از این لفظ خصوصاً در زورخانه ها مرسوم بود.
غمیش	Ghamish	عشوه، ناز، ادا
غول	Ghool	موجودی افسانه ای شبیه آدم به اضافه ی شاخ و دم و پشم با ظاهری وحشت زا.
فارس	Fares	یکه سوار، تازنده
فانوس شمعی	Faanous-e-sham'ee	فانوسی که حباب آن از پارچه ی موم آلود ساخته می شد و و قتی بر زمین می نهادند بر روی هم چین می خورد و شمع آن ظاهر می شد. هر اعیان و ملایی، نوکری به نام فانوس کش(faanous-kesh)داشت که در پیشاپیش حرکت می کرد و برایش فانوس می کشید.
فانوسخه	Faanoskheh	کمربند پهن سوراخ دار چرمین یا برزنتی که خشاب های فشنگ در آن جا می گیرد و آن را به کمر بسته، سرنیزه و وسایلی از این قبیل را از قلاب های آن می آویزند. ( فانوسقه هم می گویند. )
فصٌاد	Fassaad	رگ زن، دلاک حمام
فکلی	Fokoli	اصطلاحی بود که به جوانان از فرنگ برگشته یا وطنی که صورت فرنگی مآبی به خود می گرفتند اطلاق می شد.
فلانل	Felaanel	پارچه ی انگلیسی کت و شلواری پشمی به رنگ سیاه که معمولاً از آن کت تکی می دوختند و با شلوار سفید می پوشیدند.
فندق سوخته	Fandogh-sookhteh	فندق را روی شعله ی چراغ روغنی سوزانده، برای سیاه کردن ابرو به کار می بردند.
فوطه دار	Footeh Daar	لنگ دار حمام عمومی
فیل هوا کردن	Fil-havaa- kardan
فینه	Fineh	کلاهی استوانه ای از جنس نمد با رنگ های سیاه و قرمز و سبز با بالایی به نسبت دهانه جمع تر و طاق تخت با منگوله ای که از وسط آن به بغلش آویخته و دوخته می شد.
قابلمه کردن	Ghaablameh-kardan	تقلب کردن در فروش متاع، داخل زدن
قاپوق	Ghaapoogh	تخته بند. کلمه ای ترکی به معنی وسیله ای چوبی که دست ها و سر را با آن می بستند و سپس فرد را شلاق می زدند، شکنجه می کردند یا سر می بریدند.
قاذورات	Ghaazooraat	پلیدی ها، نجاست ها
قاز	Ghaaz	واحد پول به ارزش یک هشتادم قران، یک چهارم شاهی، هر شاهی معادل یک بیستم ریال بود.
قاشق پستائی نمودن	Ghaashog-pastaa'ei	هماوردی، سنگ واکندن، کلنجار رفتن
قاضی عسکر	Ghaazi-asgar	قاضی یا روحانی قشون
قایم باشک	Ghaayem-baashak	نوعی بازی که در آن چشم یک نفر را می بندند و یکی یا هر چند نفر دیگر که داخل بازی باشند در گوشه و کنار، قایم می شوند و آنگاه چشم وی را باز کرده و او باید سایرین را پیدا کند. ( قایم موشک هم گفته می شود. )
قبضه	Ghabzeh	مشت بسته، مشتی که ریش را در میانش گرفته و فشرده و هر آنچه زیادتر از آن باشد را قیچی می کردند.
قبل منقل	Ghobol-manghal	ظرفی از چرم مانند کیسه برای اسباب چای و دود و دم، امثال قلیان و وافور
قبه	Ghobbeh	جسم کوچک و محدب به شکل نیم کره یا دکمه که به جایی چسبیده باشد. بیشتر منظور درجات بالای نظامی است.
قپان	Ghapaan	ترازویی است میله ای که با قلابی از سقف آویزان می شود و برای وزن کردن بارهای نسبتاً سنگین استفاده می شده است.
قپان کردن	Ghapaan Kardan	وزن کردن به وسیله ی قپان. نوعی شکنجه هم محسوب می شد که محکوم را به وسیله ی آن از سقف آویزان می کردند.
قدح لنگری	Ghadah-e-langari	قدح یا ظرف بزرگ که بعضی تا پنجاه لیتر گنجایش داشت.
قدک	Ghadak	پارچه ی دست باف از جنس پنبه که همانند متقال بود با بافتی ریزتر و رنگ آبی تیره که به کار قبا و لباس مردان می آمد.
قراول	Gharaavol	نگهبان، دیده بان، مستحفظ
قرق	Ghorogh	جایی که مخصوص افراد خاصی باشد و از ورود دیگران به آنجا جلوگیری کنند.
قره قوروت	Ghare-ghroot	ماده ی سیاه رنگ و ترش که از کشک درست می کنند و برای جلوگیری از عرق سوز شدن و آمدن چرک به تن می مالیدند.
قزاق	Ghazzaagh	سربازانی که به تقلید از نظامیان روس لباس می پوشیدند و به سبک روسی تعلیمات نظامی دیده بودند.
قزقان	Ghaz'ghaan	دیگی با لبه ی کوتاه و دهان گشاد
قطیفه	Ghatifeh	حوله ی بزرگ برای خشک کردن بدن بعد از استحمام
قفل بلقیس سلیمان	Ghofl-e-belgheis-e-soleymaan	یکی از وسایل سحر و جادو، برای زنانی که آبستن نمی شدند یا فاصله ی زیاد میان آبستنی آنها می افتاد استفاده می شد.
قلقانه	Ghollaghaaneh	رشوه، باج سبیل
قلمدوش	Ghalam-doosh	شانه، سوار کردن کودک بر روی شانه به صورتی که یک پایش از جلو و پای دیگرش از پشت حامل آویزان باشد.
قمباره	Ghomabaareh	خمپاره
قمر در عقرب	Ghamar-dar-aghrab	مکان ماه در برج عقرب. طبق قاعدهی نجوم، هر دو روز و چند ساعت ماه در یکی از بروج دوازده گانه منزل می کند که یکی از آن منازل عقرب یعنی برج عقرب می باشد و چون این برج و شکل آن هم شکل و هم حالت عقرب می باشد، هر کاری که فاعل در آن اوقات انجام می داد، زشتی و کراهت و نحوست به خود می گرفت.
قمه	Ghameh	حربه ای دو دم با تیغه راست
قنبیط	Ghonabit	کلم سفت شبیه چغندر گرد یا شلغم که با آن آش درست می کنند.
قنترات	Ghontoraat	کنترات، سپردن کار به کسی به طور کامل در زمان معین با نرخ مشخص
قورچی	Ghoorchi	سلاح دار، نیروی مسلح
قورخانه	Ghoor-khaaneh	آسلحه سازی دولتی، مهمات سازی قشون. محل آن غرب خیابان باب همایون تا شرق خیابان خیام بود.
قوزی	Ghoozi	گوژپشت
کوچه غریبان	Kooche ye Gharibaan	یکی از محله ی های قدیمی تهران که اکنون در بازار قرار دارد.
کوچه هفت تن	Koocheye Haft-tan	یکی از محلات قدیمی تهران، در امتداد بازار مسگرها. در این محل خانه ی معروفی قرار دارد که به احتمال زیاد متعلق به خاله ی ناصرالدین شاه بوده است.
الک دولک	Alak-dolak	نوعی بازی که کودکان انجام می دادند به این صورت که با چوب کلفت و کوتاهی به طول هفتاد تا هشتاد سانتی متر به نام دولک به چوب کوتاهی به طول تقریبی پانزده تا بیست سانتی متر به نام الک می زدند و آن را به طرف بازیکنان مقابل می پراندند.
کاپیتولاسیون	Kapitolasiyon	قراردادی که به موجب آن درصورتی که اتباع خارجی هرگونه تخلفی اعم از جرحه و جنایت مرتکب شوند، دولت به دلیل این قرارداد نمی توانست متخلف را محاکمه و مجازات نماید.
کاغذ لول	Kaaghaz-e-lool	کاغذی مخصوص سیگار پیچی از جنس مخصوص مانند پوست آهو که حتی در هزاران بار باز کردن و لول کردن عیب نمی کرد و سال ها مورد استفاده قرار می گرفت.
کاکوتی	Kaakouti	گیاهی با برگ های باریک و معطر با گل های کوچک ارغوانی که برای خوشبو ساختن ماست و دوغ و رفع رطوبت آن به کار می رود. عطر کاکوتی نزدیک به آویشن است.
کپ	Kop	شیشه ای شبیه غرابه با شکمی بزرگ و دهانه ی گشاد
کپنک	Kapanak	پوششی گشاد و بلند مانند قبا از نمد با آستین های دراز و قدی تا مچ پا، مخصوص ساربان ها که در سرما و زمستان ها به کار می بردند. گشادی کپنک تا حدی بود که دو تا سه نفر به طور فشرده در آن جا می گرفت.
کتل	Kotal	پرچمی پاچین مانند که بر چوبی کشیده شده، بر سرش قبه ای از برنج یا نقره یا چیزی شبیه پنجه نصب می کردند. چوبی که بر سرش پنجه یا گوی نصب کرده و آن را با طاقشال و زری و چهل بسم الله و سینه ریز و گردن بند زینت می کردند. و در عزاداری محرم مورد استفاده بود.
کجاوه	Kajaaveh	دو صندوق بدون در رو پوشیده که بر دو طرف قاطر یا شتر بسته می شد و در هر صندوق یک نفر قرار می گرفت. این وسیله برای حمل مسافر خصوصاً بانوان و اطفال استفاده می شد.
کرسی	Korsi	سکو، بلندی، محلی بلندتر از اطراف
کرک	Karak	بلدرچین. (کرک باز = کسی که بلدرچین نگهداری می کند مانند کفتربازها )
کشکول	Kashkool	از جنس صدف نرم، محصولی از دریا شبیه کدو که بعدها از جنس برنجی آن نیز ساخته شد. علامت فقر و گدایی، گدای مولا، گدای علی، فقیر و متکدی دانش و علم فقر.
کف رو	Kaf-rou	دزدی که اسکناس درشت را برای خرد کردن به کسی عرضه نموده، پس از گرفتن اظهار انصراف می کند و در دادن و گرفتن پول خود، مقداری از آن را می رباید ( کف می رود )
کفن نویس	Kafan-nevis	فردی که بر روی کفن آیات قرآن می نوشت.
الکلام یجر الکلام	Alkalaam-yajor-ol-kalaam	حرف، حرف می آورد
کلاه پاپاخی	Paapaakhi	کلاه پاخ پاخی هم گفته می شود. کلاهی از پوست گوسفند باپشم های بلند که پشم هایش تا روی چشم آمده و قیافه را مهیب می نمود.
کلاه ترک	Tark	کلاه نمدی تخم مرغی شکل که آن را با سوزن زنی به دوازده یا چهارده ترک تقسیم کرده و در هر قسمت اسامی ائمه و اشعار و ابیاتی در مدح علی دوخته می شد. کلاهی نشانه ی درویشی.
کلبتین	Kalbatein	وسیله ای مانند انبردست برای بیرون کشیدن دندان
کلک	Kelak	منقل گلی(geli)
کلوخ اندازان	Khlokh-andaazaan	خوش گذرانی، تلافی محرومیت از عیش و سرور را با افراط در آن ها درآوردن
کله کردن	Kaleh-kardan	پشیمان شدن، تحت تأثیر تبلیغ مخالف کسی قرار گرفتن، پس آوردن
کماجدان	Komaaj-daan	ظرفی مانند دیگچه با لبه ای صاف و دو دسته در دو طرف و دری جذم و جفت و دسته دار.
کمبزه	Kombozeh	میوه ای کوچکتر و سفت تر از خربزه با طعمی میان خیار و خربزه
کمیسری	Komeisari	کلانتری
کنار	Konaar	چوب درخت سدر
کنیف	Kanif	ظرفی قابلمه مانند از گل(gel)پخته که در کف گهواره برای دفع ادرار و مدفوع کودک جاسازی می کردند. به این صورت که طفل را طاقباز و بدون شلوار خوابانیده، ماتحتش را جهت اجابت روی آن قرار می دادند و برای اینکه کودک حرکت نکند با تسمه و طناب او را به گهواره می بستند.
کوزه قلقلک	Koozeh-ghogholak	کوزه ی آبخوری سفالین که در تهران مرسوم بود که آن را جلوی نسیم قرار می دادند و آب را خنک می نمود.
کوفت	Kooft	بیماری سیفلیس
کهر	Kahar	سرخ مایل به سیاه، سرخ سیاهگین یا سیاه سرخگین
کیپ تا کیپ	Kip-taa-kip	جفتا جفت، کاملاً کنار هم
کیل	Keil	ظرفی جهت پیمانه کردن که معمولاً خشکبار را با آن پیمانه می کردند.
کیمیا	Kimiyaa	علمی که با آن فلزات کم قیمت مانند مس و آهن و سرب و روی را با تدبیر و صنعت به صورت فلزات پرقیمت مثل طلا و نقره درآورند.
کیوان	Keyvaan	ستاره ی زحل
گاری پستی	Gaari-e-Posti	گاری چهارچرخه ی روپوش دار با دو چرخ کوچکتر در جلو و دو چرخ بزرگتر در عقب که جزء وسایل نقلیه ی سریع السیر به شمار می آمد. همانطور که از اسم آن پیداست برای حمل و نقل بار و مرسولات پستی به کار می رفت و ساعتی شش تا هشت کیلومتر راه می پیمود.
گاری تجارتی	Gaari-e-tejaarati	گاری جهت حمل مسافر با ظرفیت سه خروار ( 900 کیلوگرم ) بار و 24 مسافر. در این گاری بارها را در کف گاری قرار داده، مسافران روی آن می نشستند و دیگر وسایل مسافران از قبیل وسایل دم دستی مانند اسباب دود و دم قلیان و سطل و آفتابه و مثل آن از بیرون به اطراف آن آویخته می شد. این گاری ها را چهار اسب می کشید و در روز یک منزل راه که معادل شش فرسنگ ( 24 کیلومتر ) بود را طی می کردند.
گالش	Gaalesh	کفش لاستیکی سیاه با آستر ماهوت قرمز که آن را در ابتدا از روسیه می آوردند و در میان زنان پیر و میانه سال زیاد طرفدار پیدا کرده بود.
گتر	Getr	روکشی از جنس ماهوت یا ضخیم تر به رنگ های کرم و قهوه ای به شکل ساقه ی جوراب که روی کفش می بستند و روی کفش را تا سرپنجه می پوشانید.
گذر لوطی صالح	Gozar e Looti Saaleh	از بازارهای بدون سقف قدیمی تهران که قدمت آن به احتمال زیاد به دوره ی آقا محمدخان قاجار می رسد و بانی آن سرمایه داری به نام لوطی صالح بوده است.
گذر لوطی صالح	Gozar-e-looti-saaleh	گذاری منشعب از جنوب چهارسوق بزرگ بازار
گراند هتل	Graand-hotel	اولین هتل آبرومند به سبک اروپایی در ایران با سالنی زیبا که ابتدا جهت رقص و غذاخوری اختصاص یافت و سپس سالن بالماسکه و نمایش شد و چندی نیز صورت سینما به خود گرفت.
گربه شور	Gorbeh-shoor	شستنی که با آبی مختصر یا یک ظرف آب انجام شود.
گربه مرتضی علی	Morteza-ali	از اعجاز مرتضی علی ( علی ع ) می دانستند که گربه اش غیر از گربه های دیگر بوده و از هر طرف می انداختی اش، چهار دست و پا به زمین می آمده، در حالی که همه ی گربه ها همین طور هستند.
گرگم به هوا	Gorgam-be-havaa	نوعی بازی که از میان چند نفر، یک نفر به عنوان گرگ انتخاب می شود و دنبال بقیه می کند. هر کس که گرفتار گردد، گرگ می شود.
گل سرشور	Gel-e-sar'shoor	گلی که کار صابون را می کرد و دارای بوی خوش بود.
گل ماشی	Gel-e-maashi	خاک کرم رنگی که در رنگ های لعابی دیوار به دلیل هم رنگ بودن با رنگ آجر به کار می امد. ( گل ماشین هم می گویند. )
گلخن تاب	Golkhon-taab	آتشکار حمام عمومی
گلریزان	Golrizaan	گلریزان جشنی ورزشی بود که هرچند یکبار در زورخانه ای جهت همراهیی از پا افتاده یا حاجتمندی برپا می شد و عوایدش جهت بدهکاری، ورشکستگی، بیماری، خرج عروسی، سرمایه ی کار و کسب، کمک به زندانی، خرج سفر زیارت و امثال آن مصرف می شد.
گود اختر کور	Goud e Akhtar Koor	یکی از گودها یا محله ی های قدیم تهران که ظاهراً خیلی خوشنام هم نبوده است.
گیرز	Giraz	کاغذ سیگار آماده شده که لبه هایش به وسیله ی ماشین چسبیده شده باشد.اگر سیگارت را با دست بپیچند به آن "کاغذ سیگار" می گفتند اما کلمه ی گیلز که در فارسی گیرز متداول شده است، کاغذ سیگاری که به وسیله ی دستگاه کوچکی بسته می شود است.
گیروانکه	Girvaankeh	پاکت یا کیسه یا ظرفی که حدود دوازده سیر ( 840 گرم ) محتوی داشته باشد.
لامپا	Laampa	چراغ نفت سوز از یک تا ده شعله شمع
لاوک	Laavak	ظرفی چوبی مانند ظشتک و لگن
لاوک	Lavak	ظرف چوبی مانند لگن
لباده	Labbaadeh	قبایی ساده و بلند با یقه ی باریک که جلوی آن تا پایین ناف تکمه دار بود و تکمه های آن در زیر لبه ای پوشیده می شد. لباده را روی البسه ی کهنه تر می پوشیدند.
لقوه	Laghveh	کج شدن صورت یا دهان و بینی و چشم
لله باشی	Laleh-baashi	مواظب و سرپرست اطفال اعیان و رجال
لنگ بندان	Long-bandaan	میهمانی کسب اجازه ی شاگرد از استاد، به این معنی که شاگرد لیاقت انجام دادن کاری که به او محول شده است را یافته است.
لنگ شدن	Lang-shodan	تأخیر شدن، تعطیل شدن
لوئی	Loo'ee	کرک گل نی(kork-e-gol-e-nei)
لولئین	Loole"in	لولهنگ، آفتابه ی سفالین بعدها که آهن ورق و حلبی وارد شد آفتابه های سفالین کنار گذاشته شد. از مس، برنج، نقره و حتی طلا نیز برای متمکنین آفتابه ساخته شد.
لولهنگ	Loolehamg	لولئین، آفتابه ی سفالین. بعدها که آهن ورق و حلبی وارد شد آفتابه های سفالین کنار گذاشته شد. از مس، برنج، نقره و حتی طلا نیز برای متمکنین آفتابه ساخته شد.
لولهنگ دار	Loolehang"daar	کسی که در مستراح های عمومی برای مردم آفتابه پر می کرد.
الله کریم گو	Allah-Karim-gou	کسی که پیشاپیش جنازه حرکت می کرد، قرآن تلاوت می کرد و متناسب با سن و وضع مرده برخی جملات در خصوص متوفی بیان می نمود.
الله وکیل	Allaah-Vakil	کسی را در معامله وکیل کردن. یعنی از طرف من وکیلی که به خیر من کار کنی و خدا شاهد وکالت تو باشد.
لیقه	Ligheh	نخ یا الیاف نازکی از کتان یا علف یا ابریشم که به هم می فشردند و جهت تعدیل مرکب بر قلم در دوات می گذاشتند.
لیمیا	Limiyaa	علم طلسمات و اعداد و حروف که با آن اعماق خارق عادت انجام دهند، مثل رسانیدن دو تن که معاشرت و معاشقت و زناشوئیشان غیرممکن باشد و احضار و طرد و بوجود آوردن دوستی در میان دشمنان و دشمنی میان دوستان و از این قبیل.
ماشین دودی	Maashin-doodi	قطار. منظور اولین قطاری است که در تهران حد فاصل میدان دروازه خراسان تا شاه عبدالعظیم حرکت می کرد. این قطار در سال 1261 خورشیدی ساخته شد و تا اوایل دهه ی 1330 نیز فعال بود.
مال	Maal	چهارپای مثل اسب و قاطر و الاغ
مال بندان	Maal-bandaan	منزلی بود در کاروانسراهای بین راه که گاری های پستی در آنجا اسب های خود را با اسب های تازه نفس عوض کرده و جو و کاه توی راهشان را می گرفتند.
مال خر	Mal-khar	فردی که مال دزدی می خرد.
مال دزد	Maal-Dozd	دزد خر، گاو، گوسفند و شتر
مالاندن	Maalaandan	همه چیز را در لقمه فشردن و با میل و ولع تمام، بی اعتنا به همسفره و هم غذا، خوردن
مالیه چی	Maaliyeh-chi	عضو دارایی
مبال	Mabaal	مستراح، سرویس بهداشتی! امروزی
مبال فرنگی	Mabaal-farangi	لگن مستراح از جنس آهن سیاه با دهانه ی گشاد و انتهای تنگ که در پایین آن دریچه ای قرار گرفته بود که با ریختن فضولات باز و بسته می شد. خاصیت آن این بود که خطر سقوط افراد در مستراح را از بین برده و در ضمن کثافات در هنگام شستشو از نظر دور می شد.
متحدالمآل	Mottahed-ol-ma'al	فرمان، دستور، تصویب نامه، حکم
مترس	Metres	معشوق
متیل	Metyl	پارچه ی سفیدی که به عنوان آخرین رویه ی متکا یا بالش دوخته و کشیده می شود.
مجری	Mejri	جعبه ی کوچک اسباب آرایش ( بزک )
مجلس ختم	Khatm	مجلس ترحیم، مجلسی که برای یادبود مرده ترتیب بدهند
مجمر	Majmar	منقل، آتشدان
مداخل	Madaakhel	رشوه، باج، درآمدی که بیش از حقوق مورد توجه قرار می گرفت.
مدعی العموم	Modda'iol-omoom	دادستان
مرده گردان	Mordeh-gardaan	مرده گردانی یکی دیگر از راه های گدایی بود که عمدتاً لش ها و گردن کلفت ها انجام می دادند. به این صورت که دو نفر همدست شده، یکی خودش را به حالت مرده بی حرکت به زمین می انداخت و دیگری بالای سرش ضجه می زد و برای کفن و دفنش از مردم طلب یاری می کرد.
مرکروج	Morkrooj	مرکورکورم، جیوه خشک
مرگ مفاجا	Marg-e-mofaaja	مرگی که از آن گریز یا گزیری نباشد.
مرهم سفید	Marham-sephid	مخلوط سفیداب قلع، گل ارمنی(glele Armani)و سفیده ی تخم مرغ که برای معالجه ی سوختگی و آفتابزدگی و زخم آبله استفاده می شد.
مرهم سیاه	Marham-siyaah	پانزده مثقال زفت، چهار مثقال سقز، نود مثقال روغن زیتون و بیست مثقال موم را با هم می گداختند و با چهل و یک مثقال مردار سنگ سائیده شده مخلوط می کردند. این مرهم برای مداوای زخم های عفونی و سیاه شده پس از بریدن گوشت های فاسد به کار می رفت.
مریضخانه دولتی	Marizkhaane-dolati	اولین بیمارستان دولتی که در عهد احمد شاه قاجار به اسم مریضخانه ی دولتی نامیده شد و بعدها به بیمارستان سینا موسوم گردید.
مزقان چی	Mezghaan-chi	موزیک چی، موسیقی چی، مطرب
مسافر لنگی	Mosaafer-e-longi	به مسافرانی اطلاق می شد که بدون هیچ وسیله ای، تنها با یک لنگ قرمز سفر می کردند. نیازهایشان از سایر مسافران و دیگران تأمین می شد و هنگام خوابیدن لنگ را زیر خود پهن می کردند یا به عنوان روپوش روی خود می انداختند. همچنین از لنگ برای سفره ی نان، حوله استحمام و آب تنی، ظرف میوه ی دزدی و خشک کردن عرق و صورت و مانند آن استفاده می کردند.
مشاطه	Mashaateh	زنی که کار او آرایش کردن و بزک کردن زنان است. شانه کننده.
مشتمال	Moshtemaal	ماساژ و مالش عضلات بدن، بخصوص عضلات سرشانه، دست ها و کمر که در حمام ها توسط کیسه کش انجام می شد.
مشتوک		پنبه یا کاغذ سستی در ته سیگار، برای گرفتن جرم توتون که امروزه به آن فیلتر می گویند.
مشربه	Mashrabeh	ظرف مسی استوانه شکل لب کنگره ای دسته دار که با آن آب به بدن می ریختند.
مشک	Mashk	خیک(khik)، پوست گوسفند را پس از کشتن حیوان، باد می کردند و از طرف دنبه برگردان کرده، از طرف گردن حیوان بیرون می کشیدند و دوخت و دوز کرده، بند و تسمه می انداختند. خیک یا مشک برای جابجا کردن مایعات مانند آب یا دوغ یا شیر استفاده می شد.
معبٌر	Mo'abber	تعبیر خواب کن.
معرکه گیری	Ma'rekeh-giri	جمع کردن و سرگرم ساختن مردم را به هر طریق از قصه گویی، مرثیه خوانی، شعبده بازی، نمایش های پهلوانی و امثال آن را معرکه گیری می گفتند.
معین نایب	Moein-Naayeb	یکی از درجات نظامی که بعداً به استوار تغییر نام یافت.
مقار	Moghaar	قلم مانندی که انتهای آن در چوب فرو رفته و دسته چوبی پیدا می کند، برای درست کردن شکاف در چوب استفاده می شود.
مقنی	Moghani	چاه کن
ملاج	Malaaj	جلوی سر
ملنگ	Malang	سرخوش، مست. به آدم سر و پا برهنه نیز می گویند.
من	Man	واحد وزن معادل سه کیلو گرم
منات	Manaat	سکه ی طلا مربوط به کشور روسیه
منتشاء	Montashaa	چوب سیاه گره دار، مخصوص قلندران به شانه ناهمواری دنیا
مندیل	Mandil	آنچه که به شکل عمامه ی کوچک به دور فینه می بستند، با رنگی مغایر با رنگ فینه.
مو لای درزش نمی رود	Moo-laaye-darzash-nemiravad	ردخور پیدا نمی کند.
مولودخوانی	Molood-khaani	روضه ای زنانه که به مناسبت ولادت حضرت زهرا و ائمه انجام می شود.
میخ طویله	Mikh-tavileh	میخ چهار نبش بلند ضخیم حلقه دار که به زمین کوبیده، افسار مرکوب خود را به آن می بستند.
میدان پاقاپق	Paghaapogh	میدان اعدامکه در اوایل دوره ی قاجار در سبزه میدان واقع شده بود
میدان دار	Meidaan-daar	لش یا لاتی که دهانه ی میدان بارفروشی، مانند میدان میوه و تره بار را گرفته، بابت هر بار چیزی از مراجعان می گرفت.
میدان دروازه قزوین	Darvaaze-qazvin	میدان شاهپور ( وحدت اسلامی فعلی ) در ابتدا به دروازه قزوین معروف بوده است. در زمان ناصرالدین شاه با گسترش شهر، دروازه قزوین به میدان قزوین کنونی منتقل گردید. در سال 1309 در طرح گسترش شهر تهران تمام دروازه ها تخریب گردیدند.
میدان سید اسماعیل	Meidaan-seyed-Esmaeel	میدانی در جنوب بقعه ی امام زاده سید اسماعیل واقع در غرب خیابان سیروس نرسیده به چهارراه مولوی. در این میدان هرگونه امتعه ی نو و کهنه و دزدی خرید و فروش می شد.
میدون سد اسمال	Meidoon-e-sed-esmaal	به میدان سید اسماعیل مراجعه فرمایید
میل	Mil	چوب کلفت تراشیده ی مخروط دسته دار سنگین وزن بصورت گرز که در زورخانه جهت تقویت عضلات سرشانه استفاده می شود
نازشست	Naaz e Shast	در اصل به معنی پیشکشی است که اطرافیان شاه وقتی او شکاری را با تیر می زد، تقدیم می کردند. در معنی متداول امروز آن یعنی گرفتن پاداش یا انعام در ازای انجام کاری فوق العاده یا هنرنمایی خاص.
نان چائی	Naan-chaa'ei	نام دیگر صبحانه برای عوام و ضعفا
ناهید	Naahid	ستاره ی زهره
نایب	Naayeb	یکی از درجات نظامی که بعداً به ستوان تغییر نام یافت.
نایب کشیک	Naayeb-keshik	افسر نگهبان
نجسی	Najesi	واژهای بود که مؤمنین به مشروبات الکلی می گفتند.
ندار	Nadaar	دل و جان و مال یکی، یک رنگ
نسق چی	Nasagh-chi	شکنجه گر. یکی از عواید دوستاقبانان و نسق چی ها این بود که حق داشتند محکومین را به صورت مورد استفاده قرار دهند. به این جهت آنان را زنجیر کرده، دور کوچه و بازار وادار به گدایی می کردند و غالباً برای اینکه سود بیشتری ببرند بینی آنها را سوراخ کرده، از آن زنجیر یا ریسمان می گذراندند که به این عمل مهار کردن می گفتند. یا اینکه گوش و بینی محکومین را می بریدند و در سینی به دست خودشان می دادند یا از گردنشان می آویختند. به این وسیله با ایجاد حس ترحم در مردم کاسبی می کردند.
نظمیه	Nazmiyyeh	شهربانی
نظمیه چی	Nazmiyeh-chi	عضو پلیس
نعلین	Na'lein	کفش بدون پشت و بدون پاشنه یا با پاشنه ی کوتاه به رنگ زرد و قرمز و قهوه ای. به نعلین آخوندی نیز معروف است.
نقاره		آهنگی که با طبل و دهل در مواقع معین می نواختند. اکنون در صحن امام رضا ع در مواقع خاص نقاره می نوازند
نقره داغ	Noghreh-daagh	جریمه، تنبیه پولی، سوزاندن دل با دریافت وجه
نقره داغ کردن	Noghreh-daagh	تنبیهاتی که به واسطه گرفتن پول و جریمه و امثال آن انجام شود و از این جهت داغ آن به دل بماند.
نقیب	Naghib	کسی که در اعیاد و سلام ها مسئول مدح و منقبت شاه و کارگردان روضه ها و تعزیه ها باشد.
نگاری	Negaari	وسیله ای که شیره ی تریاک را روی آن بچسبانند، وسیله ای برای شیره کشی در شیره کش خانه ها
ننو	Na'noo	پارچه ای به طول تقریبی یک متر و عرض هفتاد سانتیمتر که در دو طرف آن نوار دوخته و از آن ها چوب رد می کردند و دو سر آن را با طناب به دیوار یا درخت می بستند، تشکچه و بالش گذاشته، بچه را در آن می خوابندند و می جنباندند.
نوره	Nooreh	واجبی. ترکیبی از آهک و آرسنیک برای زدودن موهای زائد
نوغان	Noghaan	پیله و کرم ابریشم
نیاز	Niyaz	پولی که به نذر یا صدقه یا به مزد انجام کار خیر بدهند.
واجبی	Vaajebi	نوره. داروی نظافت. ترکیبی از آهک آب زده ی غربال شده همراه با یک سوم زرنیخ و یک چهارم خاکستر که برای زدودن مو های زائد استفاده می شود.
واجبی خانه	Vaajebi-khaaneh	محلی به ابعاد تقریبی دو متر در دو متر در حمام های عمومی قدیمی جهت زدودن موهای زائد با داروی بهداشتی ( واجبی = نوره )
واکسیل	Vaksil	رشته طناب های سفید یا رنگ های دیگر که صاحبان درجه به تشویق یا ارتقاء مقام از دوش و سینه بیاویزند.
ورنی	Verni	چرمی اعلا از پوست گوسفند که لعاب براق روی آن داده باشند. معمولاً لعاب ورنی را مشکی می دادند.
وززه	Vezzeh	مشتری بد پول بده
وسمه	Vasmeh	سائیده ی برگی که دم کرده ی آن را مانند حنا بر ابرو می کشیدند. وسمه مو را سیاه کرده و چشم را قوت می بخشید.
وسمه جوش	Vasmeh-joosh	پیاله ای لب کنگره ای کوچک که در آن وسمه را جوشانده، برای سیاهی و قوت به ابرو می گذاشتند.
وکیل باشی	Vakil-baashi	یکی از درجات نظامی که بعداً به گروهبان یک تغییر نام یافت.
وکیل چپ	Vakil-e-chap	یکی از درجات نظامی که بعداً به گروهبان سه تغییر نام یافت.
وکیل راست	Vakil-e-raast	یکی از درجات نظامی که بعداً به گروهبان دو تغییر نام یافت.
هردمبیل	Hardambil	آشفته، درهم و برهم
هفت تن	Haft-tan	زیارتگاهی در شرق کوچه ی گذر لوطی صالح
هم چوب را خوردن هم پیاز را		کنایه از ضرب المثلی است که متهمی را به جرمی نزد حاکم می برند. حاکم حکم می کند یا فلان مقدار پیاز یا فلان تعداد چوب بخورد یا فلان مبلغ پول بپردازد. متهم مقداری پیاز و مقداری چوب می خورد ( فلک می شود) و چون هر دو را از توانایی خود خارج می بیند، متقبل پرداخت پول می شود.
هوچی	Houw-chi	فردی که برای پاسبانی شب های محلات و دکاکین و منازل استخدام می شد. هوچی از یکی دوساعت از شب گذشته راه می افتاد و چون سیاهی یا جنبنده ای در تاریکی می دید، ( هو ) انداخته، فریاد می کشید.
هودج	Hoodaj	یا تخت روان، اتاقکی مسقف به طول دو و نیم متر و عرض یک تا یک و نیم متر که به دو شتر یا دو قاطر که به جلو و عقب آن قرار می گرفتند بسته می شد. اتاقک بر روی دو تیر بلند چوبی ( مانند شاسی اتومبیل ) قرار می گرفت. در هودج تا چهار نفر می توانستند همراه با لوازم خواب و خوراک و چای و قلیان قرار بگیرند.
هیمه	Himeh	چوب، بته، هیزم، سوزاندنی
هیمیا	Himiyaa	علمی که با آن در تصورات مردم تصرف کنند، یعنی اشیاء و احوالی به نظر آنها رسانند که وجود نداشته باشد و مناظری به تصورشان آورند که خارج از امکان باشد مانند نمودن زمستان در فصل تابستان و غیره
یابو	Yaboo	حیوانی بین اسب و الاغ با اندامی کوتاه و موی زیاد با قدم های تند و ریز کوتاه. مانند تفاوت خر و الاغ، تفاوت اسب و یابو در این بود که یابو را به گاری بسته یا بار به پشتش می گذاشتند و اسب را سوار می شدند. سرعت خر و یابو کم و سرعت الاغ و اسب زیادتر بود.
یاور	Yaavar	یکی از درجات نظامی که بعداً به سرگرد(Sargord)تغییر نام یافت.
یخنی	Yakhni	غذایی از گوشت و دنبه ی فراوان بدون آب، با سیب زمینی و گرد لیمو عمانی
یساول	Yasaavol	اسکورت، قراول، جلودار، رکابدار، چماقدار، افرادی که در رکاب ارباب یا بزرگ خود حرکت کنند.
یسرکشی		عرض اندام، سینه سپر کردن، رجز خوانی، حمله وری، ناغافل تاختن
یغلاوی	Yaghlaavi	ظرفی مسی با دهانه ی کشکولی و طرفی فرو رفته با بندی چرمی که به پهلو آویخته می شد، جهت غذا و سایر ضروریات سرباز.(یغلوی هم می گفتند.)
یقه چاک دادن	Yaghe-chaak	یکی از آداب احترام به متوفی مخصوصاً به پدر، باز نگاه داشتن یقه تا چهلم او بود که در آن روز، یکی از بزرگترها یقه را بسته و تکمه می نمود.
یک گیر کردن	Yek-gir-kardan	آماده کردن، دست به هم دادن، جا انداختن
یل	Yal	کت کوتاه با یقه ی راسته و آستین های بلند و سرآستین های چاک دار و دو چاک کوتاه در دو طرف پهلوها که دور لبه ی جلو، یقه و سرآستین های آن را یراق دوزی می کردند و رنگ آن غالباً آلبالویی و جگری بود و پارچه ی آن از مخمل انتخاب می گردید.
ینگه	yenge	زنی که خانواده ی عروس همراه وی می کردند تا در شب های اول ازدواج به او مشاوره و کمک دهد. برخی ساقدوش را هم که به معنی مردی است که به داماد وظایف جنسی اش را در شب زفاف تفهیم می کند ینگه نامیده اند.
ینگی دنیا	Yengi Donyaa	ینگی یا ینگه کلمه ای ترکی است به معنی نو یا جدید. ینگه دنیا یعنی دنیای جدید و منظور از آن آمریکاست.
یوزباشی	Yooz-baashi	از طبقه ی نظامیان و کسی که فرماندهی صد سرباز را داشته باشد.
یومیه	Yomiyyeh	مستمری یا مقرری علی الحساب روزانه

 

نویسنده: دکتر مسعود شهیدی

shahidi@iran-iraniha.com

 

تاریخ ثبت مقاله: فروردین ماه 1393