دیباچه گلستان با این دو بیت به پایان
می رسد:
در این مدت که ما را وقت خوش
بود
ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود.
مراد ما نصیحت بود و
گفتیم
حوالت با خدا کردیم و رفتیم.
عموم شارحان, انگیزه سعدی را از طرح این دو بیت در
دیباچه گلستان, ذکر تاریخ نگارش این کتاب استنباط
کرده اند و نیز برخی از سعدی پژوهان با استناد به همین دو بیت و همزمانی تاریخ گلستان و حمله مغول به بغداد و
براندازی خلافت عباسی, بر «وقت خوش سعدی» در این ایام خرده گرفته اند. نگارنده با
اعتقاد به وجود معمایی شگفت در این دو بیت و رمز گشایی از آن, می کوشد این انتقاد
بر سعدی را پاسخ دهد.
سقوط بغداد به تسخیر بغداد توسط هولاکو خان در
۱۵محرم ۶۵۶ ه. ق- ۲۹ژانویه ۱۲۵۸م-۱۰ بهمن ۶۳۶ش در بغداد شروع شد و ۱۳ روز ادامه
داشت. محاصره ای که توسط نیروهای مغول ایلخانی و نیروهای متحدش انجام شد، شامل
محاصره/شهربندان، تصرف و غارت بغداد بود.
////////////////////////////////
مهدي نيك‌منش: ”وقت خوش“ سعدي ”خون“ بوده است
دكتر مهدي نيك‌منش مي‌گويد اين‌كه سعدي در ” گلستان “ خود گفته است ”در آن
سالي كه ما را وقت خوش بود // ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود “ به غم و اندوه او
نظر دارد. اين مدرس زبان و ادبيات فارسي دانشگاه كه در مقاله‌اي با نام ”وقت خوش
سعدي“ اين موضوع را به تفصيل بررسي كرده است، در اين‌باره به خبرنگار بخش ادب
خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) گفت: در گلستان سعدي دو بيت مشهور وجود دارد؛ به
اين قرار: “در آن سالي كه ما را وقت خوش بود // ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود /
مراد ما نصيحت بود و گفتيم / حوالت با خدا كرديم و رفتيم”. از بيت اول به عنوان
ماده تاريخ استفاده مي‌كنند و مي‌گويند اين بيت نشان مي‌دهد سعدي در چه تاريخي
”گلستان“ را نوشته است. نيك‌منش يا يادآوري اين‌كه سال ذكر شده در بيت بالا همان
سالي است كه در آن قوم مغول خلافت عباسي را منقرض كرد، در عين حال خاطرنشان مي‌كند:
ايرادي كه منتقدان بر سعدي وارد كرده‌اند اين است كه چه‌طور در سالي كه مسلمانان
به دست سپاه مغول قتل عام مي‌شدند، وقت سعدي خوش بوده است؟! وي گفت: من در مقاله
”وقت خوش سعدي“ اين نكته را توضيح داده‌ام كه عدد 656 به حساب حروف ابجد (يا حساب
جمل) معادل كلمه ”خون“ است و سعدي قصد نداشته كه از ماده تاريخ استفاده كند؛ بل‌كه
كنايتي به كار برده است تا از خون بگويد. نيك‌منش تاكيد كرد: وقت سعدي و دل او در
سال 656 خون بوده؛ اما چون نمي‌توانسته صراحتا اين مساله را نقل كند، آن را به
حساب ابجد گفته است. انتهاي پيام
سقوط بغداد و از بین بردن دارالحکمه پایان دوران طلایی اسلام شناخته
میشود.[۴]
عملیات[ویرایش]
اکثر ساکنان قتل‌عام شدند - شاید صدها هزار نفر. مغول‌ها تحت فرمان هولاگو،
برادر خاقان مونگکه خان بودند، که قصد داشت حکومت خود را به بین‌النهرین گسترش
دهد، اما مستقیماً خلافت را سرنگون نکند. با این حال، مونگکه به هولاکو دستور داده
بود که اگر خلیفه المستعصم درخواست مغول
را برای تسلیم و پرداخت خراج رد کرد، به بغداد حمله کند.
هولاکو لشکرکشی خود را در ایران علیه دژ اسماعیلیان نزاری در الموت آغاز کرد.
سپس به بغداد لشکر کشید و از المستعصم درخواست تسلیم کرد. اگرچه عباسیان آماده
نبرد نبوند، خلیفه حاضر به تسلیم نشد. هولاگو متعاقباً شهر را محاصره کرد که پس از
۱۲ روز تسلیم شد.
در طی یک هفته بعدی، مغولان بغداد را غارت کردند و جنایات زیادی مرتکب شدند.
مورخان از میزان تخریب کتاب‌ها و کتابخانه‌های وسیع عباسیان مطمئن نیستند. مغولان
خلیفه را کشته و بسیاری از ساکنان شهر را که به شدت خالی از سکنه شد، قتل‌عام
کردند. این محاصره پایان دوران طلایی اسلام بود،
که طی آن خلفا حکومت خود را از شبه جزیره ایبری تا سند گسترش داده
بودند و دستاوردهای بسیاری در زمینه‌های مختلف داشت.[۵]
زمینه[ویرایش]
بغداد قرن‌ها پایتخت خلافت عباسی بود. در سال ۷۵۱، عباسیان بنی امیه را سرنگون
کردند و مقر خلیفه را از دمشق به بغداد منتقل کردند. در اوج خود یک میلیون نفر
جمعیت داشت و ارتشی متشکل از ۶۰۰۰۰ سرباز از آن دفاع می‌کردند. در اواسط قرن
سیزدهم میلادی، قدرت عباسیان کاهش یافته بود و جنگ سالاران ترک و مملوک غالباً بر
خلفا غلبه داشتند.[۶]
البته بغداد همچنان اهمیت نمادین زیادی داشت و شهری غنی و فرهنگی باقی ماند.
خلفای قرون ۱۲ و ۱۳ شروع به ایجاد ارتباط با امپراتوری در حال گسترش مغول در شرق
کرده بودند. خلیفه الناصر الدین الله، که از ۱۱۸۰ تا ۱۲۲۵ سلطنت کرد، زمانی که
سلطان محمد دوم خوارزمی تهدید به حمله به عباسیان کرد، با چنگیزخان متحد شد.[۶]
در زمان هارون الرشید خلیفه عباسی (۷۸۶ تا
۸۰۹ میلادی) با گشایش بیت الحکمه در بغداد، بزرگ‌ترین شهر جهان در
آن زمان، دوران طلایی اسلام آغاز
شد. بغداد جایی بود که در آن همه‌چیزدانان و علمای مسلمان
از مناطق مختلف در آنجا حضور داشتند و شروع به ترجمه دانش کلاسیک شناخته شده جهان
به زبان‌های آرامی و عربی کردند.[۷] طی این دوره سرزمین تاریخی اسلام
زیر حاکمیت خلفا بود و با اختراع‌های
دوران طلایی اسلامی و گسترش علم، اقتصاد و فرهنگ مشخص میشود.[۸][۹][۱۰]
بر اساس تاریخ سری مغولان،
چنگیز و جانشین او اوگتای خان به
سردار خود جورماغون دستور حمله
به بغداد را دادند.[۱۱]در سال ۱۲۳۶، جورماغون لشگری از لشکر
مغول را به اربیل رهبری کرد که تحت حکومت عباسیان باقی ماند.[۱۲] حملات بیشتر به اربیل و سایر
مناطق خلافت تقریباً سالانه به وقوع پیوست.[۱۳]گفته میشود که برخی از حملات به خود
بغداد رسیده‌است،[۱۴] اما این تهاجمات مغول همیشه با
موفقیت همراه نبود و نیروهای عباسی متجاوزان را در سال‌های 1238[۱۵]و 1245[۱۶]شکست دادند.
عباسیان علیرغم موفقیت‌های خود امیدوار بودند که با مغول‌ها کنار بیایند و تا
سال ۱۲۴۱ رسم ارسال خراج سالانه به دربار خاقان را در پیش گرفتند.[۱۷] فرستادگان خلیفه در مراسم
تاجگذاری گیوک خان به عنوان
خاقان در سال 1246[۱۸] و تاجگذاری مونکو خان در
سال ۱۲۵۱ حضور داشتند.[۱۹]گیوک در طول سلطنت کوتاه خود اصرار
داشت که خلیفه المستعصم کاملاً تسلیم حکومت مغول شود و شخصاً به قراقروم بیاید.
خاقان بایجو را به دلیل امتناع خلیفه و سایر مقاومت‌های عباسیان در برابر افزایش
تلاش‌های مغولان برای گسترش قدرت خود مقصر می‌دانستند.
روایت خیانت وزیر شیعی[ویرایش]
بعضی از مورخین شکست خلیفه را در اثر نقشه‌کشی و خیانت عمدی وزیر شیعه مذهب
او ابن علقمی دانسته‌اند. ابن کثیر می‌گوید ابن علقمی کوشش
تمام بکار برد تا ارتش را خالی کند و اسم ارتشیان را از دیوان ارتش پاک نموده و آن‌ها
را اخراج می‌نمود، تعداد ارتشیان در ایام المستنصر حدود صد هزار جنگجو بود که
پیوسته آن‌ها را کم نموده تا این‌که بیش از ده هزار نفر باقی نگذاشت سپس با تاتار
مراسله نموده و آن‌ها را برای حمله به کشور تشویق نمود و نقاط ضعف کشور را برایشان
روشن نمود.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]
عملیات[ویرایش]
پس از بین رفتن اسماعیلیه هولاکو
از همدان فرستادگانی برای
اعلام الزام فرمانبرداری نزد خلیفهٔ عباسی به بغداد فرستاد. خلیفه خواه ناخواه
هدایایی برای او ارسال داشت و در عین حال سعی کرد او را از عواقب شوم درافتادن
با عباسیان بترساند. اما
نتوانست از حرکت هولاکو به بغداد جلوگیری کند و به زودی تختگاه عباسیان به محاصره
افتاد. محاصرهٔ بغداد از ۲۲ محرم ۶۵۶ ه.ق شروع شد و تا آخر این ماه طول کشید. به
همین دلیل خلیفه مستعصم ناچار در چهارم
صفر ۶۵۶ ه.ق به اردوگاه هولاکو آمد، این امر نیز مانع غارت و کشتار بغداد نشد. در
نهم صفر هولاکو به بغداد وارد شد و مستعصم به دست خویش کلید گنجینه‌های پانصد
سالهٔ اجدادی را به او داد. در بیست چهارم صفر خلیفه و پسر بزرگ‌تر او با عده
کثیری از رجال دولت به قتل رسیدند. تعداد کشته‌شدگان بغداد در این زمان به قولی
بالغ بر ۸۰۰ هزار نفر بوده‌است که به‌طور مشخص مبالغه‌است. سقوط خلافت در افکار
عامه و حتی شاعران عصر، سعدی تأثیر دردآمیز نهاد اما چون هولاکو
حکومت بغداد و عراق را به عطاملک جوینی یک
والی مسلمان داد، این تأثیر تا حدی تخفیف یافت.[۲۵]
زمامداری ۵۰۸ ساله خلفای عباسی با
غارت و تسخیر بغداد توسط مغولان به پایان رسید.
ایرانیان نقش به سزایی در سرنگون کردن و منقرض کردن این حکومت عرب تبار داشتند چرا
که افراد زیادی از ارتش مهاجم هولاکو خان را ایرانیان تشکیل می‌دادند و خواجه نصیر الدین توسی با
تحریک هولاکو خان مقدمات براندازی این حکومت را فراهم ساخت.[۲۶]
جستارهای وابسته[ویرایش]
·
بغداد
پانویس[ویرایش]
1.
↑ John Masson Smith, Jr. - Mongol Manpower and Persian Population, pp.276
2.
↑ پرش به بالا به:۲٫۰ ۲٫۱ L. Venegoni (2003). Hülägü's Campaign in the West - (1256-1260), Transoxiana
Webfestschrift Series I, Webfestschrift Marshak 2003.
3.
↑ The different aspects of Islamic culture: Science and technology in Islam, Vol.4, Ed. A. Y. Al-Hassan, (Dergham sarl, 2001),
655.
4.
↑ Islamic Radicalism and Multicultural
Politics. Taylor & Francis. 1 March 2011. p. 9. ISBN 978-1-136-95960-8.
Retrieved 26 August 2012.
5.
↑ Justin Marozzi, Baghdad: City of Peace, City of Blood--A History in Thirteen Centuries (2014) ch 4, 5.
6.
↑ پرش به بالا به:۶٫۰ ۶٫۱ Jack Weatherford Genghis Khan and the making of the modern world, p. 135
7.
↑ Gutas, Dimitri (1998). Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic
Translation Movement in Baghdad and Early 'Abbāsid Society (2nd-4th/8th-10th
Centuries). London: Routledge.[کدام صفحه؟]
8.
↑ George Saliba (1994), A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories
During the Golden Age of Islam, pp. 245, 250, 256–7. New York University Press, ISBN 0-8147-8023-7.
9.
↑ King, David A. (1983). "The Astronomy of the Mamluks". Isis. 74:
531–555. doi:10.1086/353360.
10.
↑ Hassan, Ahmad Y (1996). "Factors Behind the Decline of Islamic Science
After the Sixteenth Century". In Sharifah Shifa Al-Attas. Islam and the
Challenge of Modernity, Proceedings of the Inaugural Symposium on Islam and the
Challenge of Modernity: Historical and Contemporary Contexts, Kuala Lumpur,
August 1–5, 1994. International Institute of Islamic Thought and Civilization
(ISTAC). pp. 351–399. Archived from the original on 2 April 2015.
11.
↑ Sh.Gaadamba Mongoliin nuuts tovchoo (1990), p. 233
12.
↑ Timothy May Chormaqan Noyan, p. 62
13.
↑ Al-Sa'idi,. , op. cit. , pp. 83, 84, from Ibn al-Fuwati
14.
↑ C. P. Atwood Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p. 2
15.
↑ Spuler, op. cit. , from Ibn al-'Athir, vol. 12, p. 272.
16.
↑ "Mongol
Plans for Expansion and Sack of Baghdad". alhassanain.com. Archived from the original on 2012-04-26.
17.
↑ C. P. Atwood Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p. 2
18.
↑ Giovanni, da Pian del Carpine (translated by Erik Hildinger) The story of the
Mongols whom we call the Tartars (1996), p. 108
19.
↑ "Wednesday
University Lecture 3". depts.washington.edu. Retrieved 1 May 2018.
20.
↑ البدایه و
النهایه ج ۱۳ ص ۲۰۲
21.
↑ اصول
الشیعه از د. ناصر القفاری ص ۱۲۱۸
22.
↑ یعقوبی،
محمد طاهر. «ابن علقمی و سقوط بغداد». تاریخ اسلام (دانشگاه
باقرالعلوم)» زمستان 1384 - شماره 24. دریافت‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۱.[پیوند مرده]
23.
↑ جعفریان،
رسول. «نقش شیعیان در سقوط عباسیان». کیهان اندیشه»
فروردین و اردیبهشت 1368 - شماره 23. دریافت‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۱.[پیوند مرده]
24.
↑ «تشیع و حکومت عباسیان». وبگاه نور پروتال.
بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده
در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۱.
25.
↑ زرین‌کوب، روزگاران، ۵۲۵.
26.
↑ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1:1258 Hülegu
sacks Baghdad and kills the caliph Mostaʿṣam; end of the Abbasid caliphate. iranicaonline.org
منابع[ویرایش]
·
زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۰). روزگاران.
تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۹۶۱-۱۱-۱.
پیوند به بیرون[ویرایش]
·
[۱], article describing Hulagu's conquest of Baghdad, written by Ian Frazier, appeared in the
April 25, 2005 issue of نیویورکر.
|
|
این یک مقالهٔ
خرد تاریخ است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا
کمک کنید. |
·
پادشاهی گرجستان در سده ۱۳ (میلادی)
·
پادشاهی متحد گرجستان در ۱۲۵۸ (میلادی)
·
خلافت
عباسیان در ۱۲۵۸
(میلادی)
·
غارت
·
نبردهای
پادشاهی ارمنی کیلیکیه
·
این صفحه آخرین‌بار
در ۲۰ فوریهٔ ۲۰۲۴ ساعت ۰۱:۴۷ ویرایش شده‌است.
