ابن بطلان
اِبْن‌ِ بُطْلان، ابوالحسن مختار (یا یوانیس1) بن حسن بن عبدون ابن سعدون بن بطلان «پس از 455ق/1063م)(()»، پزشك مسیحى بغدادی. است. وی مدتى نزد ابوالفرج عبدالله بن طیب بغدادی طب و فلسفه خواند (ابن ابى اصیبعه، 2/238) و بزرگ‌ترین شاگرد و مورد احترام فراوان او بود (قفطى، 207). ابن بطلان مدتى نیز ملازمت ابوالحسن ثابت بن ابراهیم بن زهرون طبیب را داشت و از وی در پزشكى بهره گرفت (ابن ابى اصیبعه، همانجا) و از دیگر استادان بغداد هم دانش آموخت. وی در علوم اوائل دست داشت و از راه پزشكى روزگار مى‌گذرانید (قفطى، 192
ابن بطلان در 439ق/1048م از بغداد خارج شد و پس از عبور از رحبه و رصافه به حلب رسید. معزالدوله ثمال بن صالح مرداسى حاكم حلب او را استقبال كرد و محترمش داشت (ابن ابى اصیبعه، 2/239؛ قس: یاقوت، 2/306، 785). وی در آنجا اجازه یافت تا قواعد عبادات مسیحیان آن شهر را تنظیم كند و قوانینى به این منظور وضع كرد، اما مسیحیان حلب قوانین او را نپذیرفتند. گذشته از آن، محسود پزشك مسیحى دیگری به نام ابوالخیر ابن شراره واقع شد و از سوی او به فساد عقیده متهم گشت. ابن بطلان نتوانست بیش از این در حلب بماند و از آن شهر خارج شد (قفطى، 207) و در جمادی‌الا¸خر 441/نوامبر 1049 به قسطاط مصر وارد گردید و 3 سال در این دیار ماند. در این زمان مستنصر بالله فاطمى خلیفه مصر بود. سفر ابن بطلان را به مصر، عزم دیدار على بن رضوان طبیب و پزشك مشهور آن عصر دانسته‌اند (ابن ابى اصیبعه، 2/239)
در مصر میان آن دو مناظراتى طبى و فلسفى درگرفت كه سرانجام كار به دشمنى كشید (قفطى، 192-193). ابن بطلان بسیاری از آنچه میان او و ابن رضوان گذشت، پس از خروج از مصر، در كتابى گرد آورد و ابن رضوان نیز در رد او كتابى نوشت (ابن ابى اصیبعه، همانجا). به گفته همو هیچ یك از آن دو كتابى ننوشته و رأیى ابراز نكرده است كه دیگری آن را رد نكرده باشد. گفته‌اند كه ابن بطلان مردی شیرین سخن، ظریف طبع و در ادب و فروع آن ممتاز بود، ولى ابن رضوان در طب و علوم حكمت از او داناتر بود (همانجا)
ابن بطلان سرانجام مصر را با دلتنگى به قصد قسطنطنیه ترك گرفت و یك سال در آن شهر ماند (همو، 2/240). وی در اواخر عمر به انطاكیه رفت. در آنجا ظاهراً مدتى نظارت ساختمان بیمارستانى را بر عهده داشت و چندی بعد در دیری در همان شهر عزلت و عبادت اختیار كرد و در همانجا درگذشت (قفطى، 193؛ ابن ابى اصیبعه، 2/242). قفطى وفات او را 444ق/1052م مى‌داند (ص 193)، اما از آنجا كه ابن ابى اصیبعه تاریخ نگارش یكى از آثار او را 455 ق گزارش كرده است، مى‌توان آن را نادرست دانست (ص 2/242). ابن بطلان، چنانكه خود در شعری یاد كرده هیچ گاه زن و فرزندی نداشت (همو، 2/241). وی دارای اشعار زیاد و نكته‌های نادر و ظریف بود كه برخى از آنها در دعوه الاطباء آمده است (همانجا؛ قس: شیخو، 3/270-271)
ابن بطلان حوادث محیط و روزگارش را ثبت كرده است؛ از آن جمله‌پیداشدن ستاره‌های‌دنباله‌دار در445ق/1053م و بروزبیماریهای مهلك و مردن انسانهای بى‌شمار در قسطنطنیه است. وی همچنین از كم آبى نیل در تابستان 447ق/1055م و گسترش وبا به عراق و برخى حوادث و آفات دیگر یاد كرده كه موجب مرگ دانشمندانى چون ابوالحسن (ابوالحسین: خطیب، 4/377) قدوری فقیه، اقضى القضاه ماوردی، ابن طیب طبری، ابوالحسن صابى و ابوالعلاء معری گردید (ابن ابى اصیبعه، 2/240-241)
ابن بطلان در طب مرتبه‌ای والا داشت چنانكه ابن منقذ برخى از آرا و درمانهای او را در كتاب الاعتبار (ص 183- 185) تحت عنوان معجزات ابن بطلان آورده است.
با مطالعه آثار ابن بطلان به خوبى مى‌توان به آراء و عقاید او، به ویژه در مورد دانش و دانشمندان، پى برد. مثلاً، در یكى از رسایل خود با عنوان المقاله المصریه كه در رد ابن رضوان نوشته و قفطى هم بخشهایى از آن را نقل كرده است (ص 195-207)، مى‌گوید: كوچك‌ترین شرط دانشمندی بذل انصاف و پرهیز از اسراف است. دانش باید دور از عصبیت باشد و چنانكه ثامسطیوس گفته است، دلهای دانشوران همچون پرستشگاه پروردگار است كه باید پیوسته پاكیزه و دور از آلایش بماند. علم فاسد به افزایش شك و شك قوی به كاهش دانش مى‌انجامد. علم ضعیف موجب قوت شك و شك قوی موجب ضعف علم مى‌شود. هر یك از این دو، علت دیگری است. ابن بطلان به حكلما و فضلاء متقدم چون ارسطو، جالینوس، حنین، ابوالخیر بن خمار، ابوعلى بن زرعه و استادش ابوالفرج عبدالله بن طیب سخت اعتقاد داشته و حرمت مى‌گذاشته، زیرا بر آن است كه اگر در آثار استادانى از این قبیل، خواننده تناقضى و تباینى احساس كند، این به سبب نفهمیدن صحیح مطالب آنان است، در چنین مواردی خواننده باید سعى كند با دقت و تفحص بیشتر مطلب را به درستى دریابد. ابن بطلان در این رساله برای رد شبهات ابن رضوان به مسائل مابعدالطبیعه، نفس، طب و طبیعیات نیز توجه دارد (ص 47-71)
آثار:
1. تقویم الصحه، یا تقویم الصحه و ذكر منافع الاغذیه و مضارها یا تقویم الصحه بالاسباب السته، در طب. ابن بطلان این كتاب را در جدولهای متناظر تدوین كرد. او احتمالاً بانى این جدولهای پزشكى بوده است كه بعدها توسط ابن جزله گسترش یافت (سارتون، 1/835 -836). از این كتاب نسخه‌های متعدد در دست است (مشكوه، 3/2637- 2638؛ ظاهریه، 182؛ كوپریلى، 1/489؛ ریو، 539 ؛ دوسلان، 527 .(526, ترجمه لاتین تقویم الصحه در 937ق/1531م و ترجمه آلمانى آن در 938ق/1533م انتشار یافت (ووستنفلد، 79 )
2. دعوه الاطباء، ابن بطلان این كتاب را برای امیر نصرالدوله ابونصر احمد بن مروان - حاكم مروانى میافارقین (401-453ق/ 1010-1061م) - نگاشت. این كتاب در 1901م در اسكندریه با تكمله‌ای از بشاره زلزل چاپ شد، و صدقى بیك آن را به فرانسه ترجمه كرد كه در 1931م در پاریس انتشار یافت. از این كتاب نیز نسخه‌هایى در دست است (ظاهریه، 182-184، آلوارت، .(V/547
3. المقالات المختاره فى تدبیر الامراض العارضه على الاكثر بالاغذیه المألوفه و الادویه الموجوده ینتفع بهارهبان الادیره و من بعد من المدینه، یا تدبیر الامراض العارضه للرهبان، این كتاب ظاهراً برای راهبان و كسانى كه از شهر دورند، در 43 باب تألیف شده و نسخه‌های خطى آن در كتابخانه ولى‌الدین افندی )احسان اوغلى، 20) و در پاریس (وایدا، 97 ؛ نیز نك: موجود است.
4. رساله فى شری الرقیق و تقلیب العبید، یا رساله جامعه لفنون نافعه فى...، در چگونگى خریداری بردگان و پى بردن به عیوب جسمانى آنان. این رساله به كوشش عبدالسلام هارون در مصر در مجموعه چهارم نوادر المخطوطات در 1393ق/1973م طبع شده است. صلاح‌الدین منجد (1/9) نیز از چاپ دیگر این كتاب تحت عنوان رساله فى شری العبید در قاهره، 1954م، اطلاع مى‌دهد. نسخه خطى این اثر به عنوان رساله جامعه لفنون نافعه فى شری الرقیق و تقلیب العبید در برلین موجود است ( آلوارت، .(IV/349 شاخت1 از طبع ترجمه‌های انگلیسى و اسپانیایى بخشهایى از این اثر یاد كرده است ( 2 EI)
5. مقاله فى ان الفروج احر من الفرخ، مقاله طبى در بیان آنكه طبیعت جوجه مرغ گرم‌تر از هر جوجه‌ای است (ابن بطلان، 34- 39)
6. المقاله المصریه فى مناقضات على بن رضوان، ابن بطلان این مقاله را در قسطاط مصر در 441ق/1049م در جواب ابن رضوان نوشته است (همو، 47-71). این دو مقاله با 3 مقاله از على بن رضوان، تحت عنوان خمس رسائل لابن بطلان البغدادی ولابن رضوان المصری، چاپ شده است.
7. سفرنامه، رساله مختصری است كه ابن بطلان آن را به بغداد نزد ابوالحسن هلال بن محسن صابى فرستاده است. قطعاتى از این سفرنامه در ذیل عناوین انطاكیه، حلب، رصافه، عم، یافا و جز آنها در معجم البلدان یاقوت (1/382-383؛ 2/306، 672، 785، 786؛ 3/729؛ 4/1003) آمده است. قفطى (ص 193- 195) نیز بخشهایى از این سفرنامه را كه در كتاب الربیع محمد بن هلال دیده، و نقل كرده است. در این یادداشتها مطالب مجمل و مهمى درباره شهرهای یاد شده آمده است.
8. مقال فى القربان المقدس، رساله‌ای درباره عشاء ربانى كه در تابستان 446ق/1054م با شتاب نوشته شده و گزیده‌هایى از آن را گراف2 ترجمه و در مجله «شرق مسیحى3» منتشر كرده است ( 2 EI).
ابن ابى اصیبعه (2/241-242) از چند كتاب و مقاله دیگر ابن بطلان نیز یاد مى‌كند، از آن جمله‌اند: كناش الادیره و الرهبان كه ظاهراً همان تدبیر الامراض است كه یاد شد؛ كتاب المدخل الى الطب؛ كتاب وقعه الاطباء؛ كتاب دعوه القسوس؛ مقاله‌ای در بیان علت اینكه چرا طبیبان ماهر در مداوای بیماران مبتلا به فلج، لقوه، استرخاء و غیره به جای داروهای گرم كه در گذشته مورد استفاده بوده، از داروهای سرد بهره مى‌گیرند؛ مقالات شرب دواء المسهل؛ كیفیه دخول الغذاء فى البدن و هضمه و خروج فضلاته و سقى الادویه المسهله و تركیبها و جز آنها.
مآخذ: ابن ابى اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، 1377ق/1957م؛ ابن بطلان و ابن رضوان، خمس رسائل، به كوشش جوزف شاخت و ماكس مایرهوف، قاهره، 1356ق/1937م؛ ابن منقذ، اسامه، كتاب الاعتبار، به كوشش فیلیپ حتى، پرینستون، 1930م؛ احسان اوغلى، اكمل الدین، مخطوطات الطب الاسلامى، استانبول، 1404ق/ 1984م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربى؛ سارتون، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، 1353ش؛ شیخو، لویس، شعراء النصرانیه بعد الاسلام، بیروت، 1927م؛ ظاهریه، خطى، (طب و صیدله)؛ قفطى، على، اخبار العلماء باخبار الحكماء، به كوشش محمد امین الخانجى، قاهره، 1326ق؛ كوپریلى، خطى؛ منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعه، بیروت، 1982م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
Ahlwardt; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI 2 ; GAL,S; Rieu, Charles, Supplement to the, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Vajda, Georges, Index gen E ral manuscrits arabes musulmans, Paris, 1953; W O stenfeld, F., Geschichte der Arabischen Aerzte und Naturforscher, New York, 1978.
محمدآصف فكرت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
ابن بطلان در 439ق/1048م از بغداد خارج شد و پس از عبور از رحبه و رصافه به حلب رسید. معزالدوله ثمال بن صالح مرداسى حاكم حلب او را استقبال كرد و محترمش داشت (ابن ابى اصیبعه، 2/239؛ قس: یاقوت، 2/306، 785). وی در آنجا اجازه یافت تا قواعد عبادات مسیحیان آن شهر را تنظیم كند و قوانینى به این منظور وضع كرد، اما مسیحیان حلب قوانین او را نپذیرفتند. گذشته از آن، محسود پزشك مسیحى دیگری به نام ابوالخیر ابن شراره واقع شد و از سوی او به فساد عقیده متهم گشت. ابن بطلان نتوانست بیش از این در حلب بماند و از آن شهر خارج شد (قفطى، 207) و در جمادی‌الا¸خر 441/نوامبر 1049 به قسطاط مصر وارد گردید و 3 سال در این دیار ماند. در این زمان مستنصر بالله فاطمى خلیفه مصر بود. سفر ابن بطلان را به مصر، عزم دیدار على بن رضوان طبیب و پزشك مشهور آن عصر دانسته‌اند (ابن ابى اصیبعه، 2/239)
در مصر میان آن دو مناظراتى طبى و فلسفى درگرفت كه سرانجام كار به دشمنى كشید (قفطى، 192-193). ابن بطلان بسیاری از آنچه میان او و ابن رضوان گذشت، پس از خروج از مصر، در كتابى گرد آورد و ابن رضوان نیز در رد او كتابى نوشت (ابن ابى اصیبعه، همانجا). به گفته همو هیچ یك از آن دو كتابى ننوشته و رأیى ابراز نكرده است كه دیگری آن را رد نكرده باشد. گفته‌اند كه ابن بطلان مردی شیرین سخن، ظریف طبع و در ادب و فروع آن ممتاز بود، ولى ابن رضوان در طب و علوم حكمت از او داناتر بود (همانجا)
ابن بطلان سرانجام مصر را با دلتنگى به قصد قسطنطنیه ترك گرفت و یك سال در آن شهر ماند (همو، 2/240). وی در اواخر عمر به انطاكیه رفت. در آنجا ظاهراً مدتى نظارت ساختمان بیمارستانى را بر عهده داشت و چندی بعد در دیری در همان شهر عزلت و عبادت اختیار كرد و در همانجا درگذشت (قفطى، 193؛ ابن ابى اصیبعه، 2/242). قفطى وفات او را 444ق/1052م مى‌داند (ص 193)، اما از آنجا كه ابن ابى اصیبعه تاریخ نگارش یكى از آثار او را 455 ق گزارش كرده است، مى‌توان آن را نادرست دانست (ص 2/242). ابن بطلان، چنانكه خود در شعری یاد كرده هیچ گاه زن و فرزندی نداشت (همو، 2/241). وی دارای اشعار زیاد و نكته‌های نادر و ظریف بود كه برخى از آنها در دعوه الاطباء آمده است (همانجا؛ قس: شیخو، 3/270-271)
ابن بطلان حوادث محیط و روزگارش را ثبت كرده است؛ از آن جمله‌پیداشدن ستاره‌های‌دنباله‌دار در445ق/1053م و بروزبیماریهای مهلك و مردن انسانهای بى‌شمار در قسطنطنیه است. وی همچنین از كم آبى نیل در تابستان 447ق/1055م و گسترش وبا به عراق و برخى حوادث و آفات دیگر یاد كرده كه موجب مرگ دانشمندانى چون ابوالحسن (ابوالحسین: خطیب، 4/377) قدوری فقیه، اقضى القضاه ماوردی، ابن طیب طبری، ابوالحسن صابى و ابوالعلاء معری گردید (ابن ابى اصیبعه، 2/240-241)
ابن بطلان در طب مرتبه‌ای والا داشت چنانكه ابن منقذ برخى از آرا و درمانهای او را در كتاب الاعتبار (ص 183- 185) تحت عنوان معجزات ابن بطلان آورده است.
با مطالعه آثار ابن بطلان به خوبى مى‌توان به آراء و عقاید او، به ویژه در مورد دانش و دانشمندان، پى برد. مثلاً، در یكى از رسایل خود با عنوان المقاله المصریه كه در رد ابن رضوان نوشته و قفطى هم بخشهایى از آن را نقل كرده است (ص 195-207)، مى‌گوید: كوچك‌ترین شرط دانشمندی بذل انصاف و پرهیز از اسراف است. دانش باید دور از عصبیت باشد و چنانكه ثامسطیوس گفته است، دلهای دانشوران همچون پرستشگاه پروردگار است كه باید پیوسته پاكیزه و دور از آلایش بماند. علم فاسد به افزایش شك و شك قوی به كاهش دانش مى‌انجامد. علم ضعیف موجب قوت شك و شك قوی موجب ضعف علم مى‌شود. هر یك از این دو، علت دیگری است. ابن بطلان به حكلما و فضلاء متقدم چون ارسطو، جالینوس، حنین، ابوالخیر بن خمار، ابوعلى بن زرعه و استادش ابوالفرج عبدالله بن طیب سخت اعتقاد داشته و حرمت مى‌گذاشته، زیرا بر آن است كه اگر در آثار استادانى از این قبیل، خواننده تناقضى و تباینى احساس كند، این به سبب نفهمیدن صحیح مطالب آنان است، در چنین مواردی خواننده باید سعى كند با دقت و تفحص بیشتر مطلب را به درستى دریابد. ابن بطلان در این رساله برای رد شبهات ابن رضوان به مسائل مابعدالطبیعه، نفس، طب و طبیعیات نیز توجه دارد (ص 47-71)
آثار:
1. تقویم الصحه، یا تقویم الصحه و ذكر منافع الاغذیه و مضارها یا تقویم الصحه بالاسباب السته، در طب. ابن بطلان این كتاب را در جدولهای متناظر تدوین كرد. او احتمالاً بانى این جدولهای پزشكى بوده است كه بعدها توسط ابن جزله گسترش یافت (سارتون، 1/835 -836). از این كتاب نسخه‌های متعدد در دست است (مشكوه، 3/2637- 2638؛ ظاهریه، 182؛ كوپریلى، 1/489؛ ریو، 539 ؛ دوسلان، 527 .(526, ترجمه لاتین تقویم الصحه در 937ق/1531م و ترجمه آلمانى آن در 938ق/1533م انتشار یافت (ووستنفلد، 79 )
2. دعوه الاطباء، ابن بطلان این كتاب را برای امیر نصرالدوله ابونصر احمد بن مروان - حاكم مروانى میافارقین (401-453ق/ 1010-1061م) - نگاشت. این كتاب در 1901م در اسكندریه با تكمله‌ای از بشاره زلزل چاپ شد، و صدقى بیك آن را به فرانسه ترجمه كرد كه در 1931م در پاریس انتشار یافت. از این كتاب نیز نسخه‌هایى در دست است (ظاهریه، 182-184، آلوارت، .(V/547
3. المقالات المختاره فى تدبیر الامراض العارضه على الاكثر بالاغذیه المألوفه و الادویه الموجوده ینتفع بهارهبان الادیره و من بعد من المدینه، یا تدبیر الامراض العارضه للرهبان، این كتاب ظاهراً برای راهبان و كسانى كه از شهر دورند، در 43 باب تألیف شده و نسخه‌های خطى آن در كتابخانه ولى‌الدین افندی )احسان اوغلى، 20) و در پاریس (وایدا، 97 ؛ نیز نك: موجود است.
4. رساله فى شری الرقیق و تقلیب العبید، یا رساله جامعه لفنون نافعه فى...، در چگونگى خریداری بردگان و پى بردن به عیوب جسمانى آنان. این رساله به كوشش عبدالسلام هارون در مصر در مجموعه چهارم نوادر المخطوطات در 1393ق/1973م طبع شده است. صلاح‌الدین منجد (1/9) نیز از چاپ دیگر این كتاب تحت عنوان رساله فى شری العبید در قاهره، 1954م، اطلاع مى‌دهد. نسخه خطى این اثر به عنوان رساله جامعه لفنون نافعه فى شری الرقیق و تقلیب العبید در برلین موجود است ( آلوارت، .(IV/349 شاخت1 از طبع ترجمه‌های انگلیسى و اسپانیایى بخشهایى از این اثر یاد كرده است ( 2 EI)
5. مقاله فى ان الفروج احر من الفرخ، مقاله طبى در بیان آنكه طبیعت جوجه مرغ گرم‌تر از هر جوجه‌ای است (ابن بطلان، 34- 39)
6. المقاله المصریه فى مناقضات على بن رضوان، ابن بطلان این مقاله را در قسطاط مصر در 441ق/1049م در جواب ابن رضوان نوشته است (همو، 47-71). این دو مقاله با 3 مقاله از على بن رضوان، تحت عنوان خمس رسائل لابن بطلان البغدادی ولابن رضوان المصری، چاپ شده است.
7. سفرنامه، رساله مختصری است كه ابن بطلان آن را به بغداد نزد ابوالحسن هلال بن محسن صابى فرستاده است. قطعاتى از این سفرنامه در ذیل عناوین انطاكیه، حلب، رصافه، عم، یافا و جز آنها در معجم البلدان یاقوت (1/382-383؛ 2/306، 672، 785، 786؛ 3/729؛ 4/1003) آمده است. قفطى (ص 193- 195) نیز بخشهایى از این سفرنامه را كه در كتاب الربیع محمد بن هلال دیده، و نقل كرده است. در این یادداشتها مطالب مجمل و مهمى درباره شهرهای یاد شده آمده است.
8. مقال فى القربان المقدس، رساله‌ای درباره عشاء ربانى كه در تابستان 446ق/1054م با شتاب نوشته شده و گزیده‌هایى از آن را گراف2 ترجمه و در مجله «شرق مسیحى3» منتشر كرده است ( 2 EI).
ابن ابى اصیبعه (2/241-242) از چند كتاب و مقاله دیگر ابن بطلان نیز یاد مى‌كند، از آن جمله‌اند: كناش الادیره و الرهبان كه ظاهراً همان تدبیر الامراض است كه یاد شد؛ كتاب المدخل الى الطب؛ كتاب وقعه الاطباء؛ كتاب دعوه القسوس؛ مقاله‌ای در بیان علت اینكه چرا طبیبان ماهر در مداوای بیماران مبتلا به فلج، لقوه، استرخاء و غیره به جای داروهای گرم كه در گذشته مورد استفاده بوده، از داروهای سرد بهره مى‌گیرند؛ مقالات شرب دواء المسهل؛ كیفیه دخول الغذاء فى البدن و هضمه و خروج فضلاته و سقى الادویه المسهله و تركیبها و جز آنها.
مآخذ: ابن ابى اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، 1377ق/1957م؛ ابن بطلان و ابن رضوان، خمس رسائل، به كوشش جوزف شاخت و ماكس مایرهوف، قاهره، 1356ق/1937م؛ ابن منقذ، اسامه، كتاب الاعتبار، به كوشش فیلیپ حتى، پرینستون، 1930م؛ احسان اوغلى، اكمل الدین، مخطوطات الطب الاسلامى، استانبول، 1404ق/ 1984م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربى؛ سارتون، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، 1353ش؛ شیخو، لویس، شعراء النصرانیه بعد الاسلام، بیروت، 1927م؛ ظاهریه، خطى، (طب و صیدله)؛ قفطى، على، اخبار العلماء باخبار الحكماء، به كوشش محمد امین الخانجى، قاهره، 1326ق؛ كوپریلى، خطى؛ منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعه، بیروت، 1982م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
Ahlwardt; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI 2 ; GAL,S; Rieu, Charles, Supplement to the, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Vajda, Georges, Index gen E ral manuscrits arabes musulmans, Paris, 1953; W O stenfeld, F., Geschichte der Arabischen Aerzte und Naturforscher, New York, 1978.
محمدآصف فكرت
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
تقويم الصحة (كتاب)[عدل]
تقويم الصحة هو كتاب طبي كتبه لابن بطلان في بغداد في القرن الحادي عشر الميلادي،[1] للقارئ غير المتخصص في الطب، وترجم عدة مرات إلى اللاتينية.[2] ويصف فيه فوائد وأضرار الأطعمة والنباتات، وفيه أقسام عن :
- القدر المناسب من الطعام والشراب.
- فوائد الهواء النقي.
- دواعي اللجوء للراحة.
- فوائد النوم.
- تأثير الحالة الذهنية.
ذكر ابن بطلان أن الأمراض تنتج عند عدم ضبط أحد العناصر السابقة. وقد ترجم الكتاب باقتضاب إلى اللاتينية في منتصف القرن الثالث عشر الميلادي في باليرمو وربما نابولي.[3]
وقد بقيت منه أربعة نسخ كاملة، نسخت في لومبارديا في القرن الرابع عشر، في فيينا وباريس ولييج وروما، إضافة إلى بعض الكتيبات من القرن الخامس عشر.[4]
كان الكتاب من الكتب الشائعة في أواخر العصور الوسطى في أوروبا. وللكتاب أهميته في دراسة طب العصور الوسطى، وتاريخ الزراعة وتاريخ الطهي.
المراجع[عدل]
- ^ E. Wickersheimer, "Les Tacuini Sanitatis et leur traduction allemande par Michel Herr", Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance 12 1950:85-97.
- ^ Brucia Witthoft, 'The Tacuinum Sanitatis: A Lombard Panorama" Gesta 17.1 (1978:49-60) p 50.
- ^ "Magister Faragius" (Ferraguth) in Naples took responsibility for one translation into Latin, in a manuscript in the Bibliothèque Nationale, Paris, MS Lat. 15362 (noted by Witthoft 1978:58 note 9).
- ^ Witthoft 1978 discusses the Tacuina in the national libraries of Paris and Vienna, and the Biblioteca Casanatense, Rome. Carmelia Opsomer published a commented facsimile of the ms 1041 held in the library of the university of Liège. L’Art de vivre en santé. Images et recettes du Moyen Âge. Le « Tacuinum sanitatis » (ms 1041) de la Bibliothèque universitaire de Liège, éd. de C. Opsomer, Liège, 1991.
وصلات خارجية[عدل]
Tacuinum Sanitatis
From Wikipedia, the free encyclopedia
The Tacuinum (sometimes Taccuinum) Sanitatis[1] is a medieval handbook mainly on health, based on the Taqwīm as‑siḥḥah تقويم الصحة ("Maintenance of Health"), an eleventh-century Arab medical treatise by Ibn Butlan of Baghdad.[2]Aimed at a cultured lay audience, the text exists in several variant Latin versions, the manuscripts of which are characteristically so profusely illustrated that one student called the Tacuinum "a trecento picture book," only "nominally a medical text".[3]
Though describing in detail the beneficial and harmful properties of foods and plants, it is far more than a herbal. Listing its contents organically rather than alphabetically, it sets forth the six essential elements for well-being:
- sufficient food and drink in moderation,
- fresh air,
- alternations of activity and rest,
- alternations of sleep and wakefulness,
- secretions and excretions of humours, and finally
- the effects of states of mind.
Tacuinum Sanitatis says that illnesses result from imbalance of these elements.
The terse paragraphs of the treatise were freely translated into Latin in mid-thirteenth-century Palermo or Naples,[4]which continued an Italo-Norman tradition as one of the prime sites for peaceable inter-cultural contact between the Islamic and European worlds. "Magister Faragius" (Ferraguth) in Naples took responsibility for one translation into Latin, in a manuscript in the Bibliothèque Nationale, Paris, MS Lat. 15362 (noted by Witthoft 1978:58 note 9).
Four handsomely illustrated complete late fourteenth-century manuscripts of the Taccuinum, all produced in Lombardy, survive, in Vienna, Paris, Liège and Rome, as well as scattered illustrations from others, as well as fifteenth-century codices.[5]Carmelia Opsomer published a commented facsimile of the ms 1041 held in the library of the university of Liège.[6]Unillustrated manuscripts present a series of tables, with a narrative commentary on the facing pages. The Taccuinum was first printed in 1531.
The Tacuinum was very popular in Western Europe in the Late Middle Ages; an indication of that popularity is the use of the word taccuino in modern Italian to mean any kind of pocket handbook, guide, notebook.
In addition to its importance for the study of medieval medicine, the Tacuinum is also of interest in the study of agriculture and cooking; for example, one of the earliest identifiable images of the carrot — a modern plant — is found in it. Carrot also appears in The Greek Herbal of Dioscorides: Illustrated by a Byzantine A.D. 512
In 2008, the Spanish publishing house M. Moleiro Editor published the first and only facsimile of the Tacuinum Sanitatiskept at the Bibliothèque nationale de France, in an edition limited to 987 copies.[7] This edition was accompanied by a commentary volume by Alain Touwaide (Smithsonian), Eberhard König (Freie Universität Berlin) and Carlos Miranda García-Tejedor (Doctor in History).
Notes[edit]
- ^ Forbes, Andrew ; Henley, Daniel; Henley, David (2013). 'Tacuinum Sanitatis' in: Health and Well Being: A Medieval Guide. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN:B00DQ5BKFA
- ^ E. Wickersheimer, "Les Tacuini Sanitatis et leur traduction allemande par Michel Herr", Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance 12 1950:85-97.
- ^ Brucia Witthoft, The Tacuinum Sanitatis: A Lombard Panorama Gesta 17.1 (1978:49-60) p 50.
- ^ Dioscorides Pedanius; of Anazarbos. "On Plants - Historia Plantarum". World Digital Library. Retrieved 2014-06-20.
- ^ Witthoft 1978 discusses the Tacuina in the national libraries of Paris and Vienna, and the Biblioteca Casanatense, Rome.
- ^ L’Art de vivre en santé. Images et recettes du Moyen Âge. Le « Tacuinum sanitatis » (ms 1041) de la Bibliothèque universitaire de Liège, éd. de C. Opsomer, Liège, 1991.
- ^ Albino Mallo, "Moleiro clona códices de los siglos XI y XII con el arte de la perfección", Xornal, January 2, 2009.
References and Further Reading[edit]
- Henley, David. 'Tacuinum Sanitatis' in: Health and Well Being: A Medieval Guide. Chiang Mai: Cognoscenti Books, 2013.
- Hoeniger, Kathleen. "The Illuminated Tacuinum Sanitatis Manuscripts from Northern Italy ca. 1380-1400: Sources, Patrons, and the Creation of a New Pictorial Genre." In Visualizing Medieval Medicine and Natural History, 1200-1550, eds. Jean Ann Givens, Karen Reeds, Alain Touwaide, 51-81. Aldershot, UK: Ashgate, 2006.
- Opsomer, C., ed. L’Art de vivre en santé. Images et recettes du Moyen Âge. Le « Tacuinum sanitatis » (ms 1041) de la Bibliothèque universitaire de Liège. Liège, 1991.
- Wickersheimer, E. "Les Tacuini Sanitatis et leur traduction allemande par Michel Herr", Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance 12 1950:85-97.
- Witthoft, Brucia. "The Tacuinum Sanitatis: A Lombard Panorama." Gesta 17, no. 1 (1978) :49-60.
External links[edit]
 | Wikimedia Commons has media related to Tacuinum sanitatis. |
