محله‌اي مشهور وجود دارد به نام «عودلاجان»؛ كه البته ديگر وجود خارجي ندارد؛ از گذشته اين محله معروف چه مي‌دانيد؟
قلب ناپـديد شده «طهران قديم»
نویسنده: مهدي اسماعيل پور
خیلی‌ها نام محله قدیمی عودلاجان را با یک مشخصه به یاد می‌آورند؛ خانه‌هایی شبیه به خانه «قمر خانم». این یکی از ویژگی‌های محله عودلاجان است. محله‌ای که شاید امروز اثر زیادی از آن باقی نمانده باشد و تتمه خانه‌های کوتاه و کوچه‌های پیچ در پیچش هم در حال از بین رفتن است. عودلاجان زمانی محل سکونت بسیاری از شاهزادگان و کارکنان دربار قاجار بوده و محله عرب‌ها، محله شاه غلامان، محله حیات شاهی، مروی، محله باغ علیجان، محله یهودی‌ها، سرچشمه، سرتخت، محله سادات و محله سرپولک را در دل خود جا داده بود.
سؤال يكم
موقعیت جغرافیایی عودلاجان كجاست؟
شايد شما هم برايتان سئوال شده باشد كه اين عودلاجان، عودلاجاني كه مي‌گويند، كجاست؟ تهران قدیم را 5 محله تشکیل می‌دادند؛ محله سنگلج، محله ارگ، محله چاله ميدان، محله بازار و محله عودلاجان. محله عودلاجان هسته اولیه شهر تهران را می‌سازد. به گفته كارشناسان تاريخ تهران، ردپایی از محله عودلاجان در عصر صفوی هم دیده می‌شود. در ابتدا این محله از غرب به خیابان پامنار و از شرق به خیابان شهید مصطفی خمینی محدود بود و از شمال به خیابان امیرکبیر می‌رسید. بعد از دوره قاجار، با گسترش حصار شهر تهران، این محله تا خیابان ری گسترده می‌شود. جنوب محله عودلاجان به خیابان ۱۵ خرداد می‌رسد. عودلاجان، به همراه محله ارگ جزو اولین محله‌های تهران بوده است. به گفته محمدی، این محله در نقشه‌های سال ۱۲۶۷ شمسی هم دیده می‌شود. امروز اگر بخواهیم در نقشه دنبال محله عودلاجان بگردیم، خیابان ناصرخسرو در غرب، خیابان امیرکبیر در شمال، خیابان ری در ضلع شرقی و خیابان ۱۵خرداد در ضلع جنوبی محله قدیمی عودلاجان، دور تا دور این محله را در بر گرفته‌اند. مدیریت شهری، محله عودلاجان امروز را به سه بخش تقسیم کرده است. در تقسیم بندی‌های امروزی این محله به 3 قسمت میانی، شرقی و غربی تقسیم شده است. بخش میانی آن، همان محدوده کوچک اولیه است که از پامنار تا خیابان شهید مصطفی خمینی ادامه دارد. بخش شرقی آن تا خیابان ری ادامه می‌یابد و محله امامزاده یحیی (ع) را در خود دارد. بخش غربی آن شامل خیابان ناصرخسرو می‌شود. وجود تجار و کشاورزان و درباریان در این محله، تنوع بافت را در آن زیاد کرده است. خانه‌هایی که صاحبان آن‌ها از توانایی مالی مناسبی برخوردار بودند، معمولاً دارای اندرونی و بیرونی بوده است. بسیاری از خانه‌های این محله نسبت به زمین دارای عمق هستند. دلیل این امر، استفاده بهینه از انرژی و جلوگیری از هدر رفتن گرما و سرما بود.
سؤال دوم
چه شد که عودلاجان «عودلاجان» شد؟
عودلاجان یا اودلاجان از محله‌های قدیمی پایتخت است. بعضی‌ها معتقدند که نام
اودلاجان تغییر یافته آو- دراجین است که در زبان تاتی بومی تهران، «جای تقسیم آب» معنی می‌دهد. «او» در لهجه محلی به معنای آب و «دراجان» به معنای پخش کردن آب نهر به چندین شاخه کوچک است. در فارسی حرف «ع» وجود ندارد و شاید بتوان گفت عودلاجان در اصل اولادجان یا اودراجان بوده است. عده‌ای نام این محله را تلفظ «عبدالله جان» به گویش کلیمیان می‌دانند. بعضی‌ها هم به دلیل قرار داشتن بازار عطاران در این محله، عودلاجان را ترکیبی از «عود» و «لاجی» می‌دانند. کوچه دردار که امروزه شهدا نام گرفته است، از غرب به خیابان ری، از شرق به خیابان هفده شهریور و از شمال به کوچه آبشار محدود می‌شود و در حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد. در شرق و غرب این محل، دو در وجود داشت. به همین دلیل به آن کوچه دردار می‌گفتند. کوچه دردار، کوچه‌ای دارای سقف بود و در آن حمامی به نام حمام شکوه سلطان وجود داشت. می‌گویند در شرقی کوچه به یک یخچال طبیعی باز می‌شد. امروز اثری از سقف و حمام و یخچال در کوچه نیست. کوچه آبشار هم نام قدیمی خیابان شهید عبدالرضا شیرازی است که در شمال کوچه دردار واقع شده است. این کوچه که به کوچه قجر‌ها هم معروف بود، در زمان قاجار بر روی بلندی قرار داشت تا آبی که از بارش باران در کوچه جمع می‌شد را به باغچه‌های اطراف هدایت کند. آب از اطراف این کوچه به شکل آبشار به پایین سرازیر می‌شد. وجود مناره‌های بلند در کوچه پامنار، دلیل نامگذاری این کوچه است. راجع به کوچه صد تومانی برخی وجه تسمیه آن را وجود فردی در کوچه می‌دانند که همه دارایی‌اش صد تومان بود. و برخی دیگر معتقدند که دلیل آن، خانه‌های کوچه است که زمانی ارزشی معادلصد تومان داشتند.
سؤال سوم
عودلاجان چه بناهای تاریخی مهمی دارد؟
خانه مدرس، مجموعه کاخ‌های گلستان، کنيسه عذرایعقوب، باغ ملک الشعرا از بنا‌ها تاریخی و مهم محله عودلاجان هستند. خانه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه که در سال ۱۲۶۲ شمسی ساخته شده است، در کوی نوری‌زاده در پامنار جا دارد. سرای وثوق الدوله که در حال حاضر در اختیار شورای بین المللی بناهای تاریخی است، به دلیل نظم و تقارن در ساخت بنا، وجود هفت دری، گچ‌بری و نقاشی‌های اسلیمی روی دیوار‌ها و وجود دو بادگیر در بنا، مجموعه‌ای کامل از معماری را در خود دارد. سرای وثوق الدوله به یکی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام «میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی» تعلق داشته است. امامزاده هفت دختران، یکی دیگر از مراکز تاریخی عودلاجان است که در ضلع غربی خیابان سیروس نزدیک تکیه رضاقلی‌خان قرار دارد. حمام نواب با قدمتی که به دوره صفویه باز می‌گردد، در راسته امامزاده یحیی (ع) قرار دارد. این حمام قبل از مرمت بخش‌هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف، گرمخانه، توالت، خزینه، استخر، ستون و تزئینات بسیاری داشته که در اثر مرمت‌های متوالی از بین رفته است.
مدرسه مروی هم یکی دیگر از بناهای با ارزش عودلاجان است. این مدرسه شامل یک مسجد و صحن بزرگ با حجره‌ها، طاق نما‌ها، کلاس‌های مباحثه و ایوانی بزرگ در شمال صحن است. تزیینات کاشی‌کاری که کتیبه‌ها، اشعار و نام فتحعلی شاه و فخرالدوله بر آن‌ها ثبت شده، دیوارهای ایوان شمالی را زینت می‌دهد. این بنا در سال ۱۲۳۱ هجری قمری ساخته شده است. نسبت امامزاده یحیی (ع) با ۱۵ واسطه به امام چهارم شیعیان می‌رسد. بقعه این امامزاده، و بازارچه‌ای که به نام وی نامگذاری شده، از دیگر بناهای تاریخی مذهبی عودلاجان است. صندوق منبت‌کاری امامزاده یحیی (ع) با طول 2.5، عرض 1.60 و ارتفاع 1.18 متر و قدمتی که به سال ۸۹۵ هجری قمری باز می‌گردد، از آثار تاریخی این محله است.
سؤال چهارم
شغل و حرفه عودلاجانی‌ها چه بود؟
محدوده شرقی محله عودلاجان در زمان قاجار را اراضی کشاورزی تشکیل می‌داد. این یعنی برخی از اهالی محله در آن زمان‌ها به شغل کشاورزی مشغول بودند. در کنار کشاورزی، اهالی عودلاجان به حرفه‌های مختلفي مشغول بودند. بازار عودلاجان که در ضلع غربی عودلاجان جا خوش کرده بود، بخشی از فعالیت روزمره اهالی آنجا را به خود اختصاص می‌داد. در۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پیش در این بازارچه چهار کاروانسرای بزرگ قرار داشت؛ کاروانسرای حاجی‌ها، مجد، لواسانی و سه‌راه دانگی، چهار کاروانسرای مهم بازارچه عودلاجان است. حاجی‌های تهرانی در گذشته، سفر حج خود را از کاروانسرای حاجی‌ها شروع می‌کردند و این کاروان‌سرا محل سفر حج عمره یا تمتع بود. کاسبان و حجره‌داران در کاروانسرای لواسانی در ضلع شرقی بازار، غلات و حبوبات شهرهای اطراف تهران مثل ساوه و قم و سمنان را به فروش می‌رساندند و کاروان‌سراهای مجد و سه‌دانگی هم محل رفت و آمد تجار بود و امروز به محل کارگاهی برای مصنوعات فلزی تبدیل شده. عودلاجان در گذشته محله اعیان‌نشین تهران بود و به دلیل همجواری با مجموعه کاخ‌های گلستان، محل سکونت درباریان قاجار بود. بخش میانی محدوده عودلاجان، در زمان قاجار خانه‌هایی بزرگ و باغ‌های وسیع داشت. به مرور صاحبان اصلی این املاک از دنیا می‌رفتند. این املاک به دلایل مختلف به واحدهای کوچک تقسیم می‌شدند به گونه‌ای که امروز در محله عودلاجان شاهد خانه‌های کوچکی هستیم که دیگر نشانی از عمارت اولیه را در خود ندارند. در خیابان‌های محله عودلاجان که قدم بزنی، دیگر هیچ اثری از بناهای بزرگ و خانه‌باغ‌های قدیمی تهران نیست. مگر آنکه به ندرت در گذری پر پیچ و خم، مثل گذر امامزاده یحیی (ع) بعد از ردیف خانه‌های کوچک و گاهی نوساز، ناگهان ساختمانی مثل ساختمان سرای کاظمی جلوي راهت سبز شود و ببینی که عمارت کمی مجلل آن چقدر با خانه‌های اطراف ناهمگون است. پیش از گسترش زبان فارسی تهران در محله‌های شهر، زبان اصلی مردم زبان تاتی (مادی) بوده است.
