قرطاس، کاغذ، به پشتو لیکپانه، به اردو کاغذ، به سواحلی کراتاسی، به ترکی کاغیت، به کردی کاخذ،به عربی و مصری ورق

قرطاس . [ ق ِ / ق ُ ] (ع اِ) کاغذ. (منتهی الارب ). صحیفه ای که بر آن نویسند. (اقرب الموارد). رجوع به ماده ٔ قبل و نیز رجوع به کاغذ شود.

/////////////

کاغذ. [ غ َ ] (اِ) کلمه ٔ فارسی است . (فیروزآبادی ) (منتهی الارب ) . قرطاس . (دهار) (ترجمان القرآن ). ورق . درج . (منتهی الارب ). بیاض . ورقه . طِرس .
چنین گفت رستم بایرانیان
که یکسر ببندید کین را میان
که گر نامداری ز ایران زمین
هزیمت پذیرد ز سالار چین
نبیند مگر بند یا دار و چاه
نهاده بسر بر ز کاغذ کلاه .

فردوسی .

هر چه بر کاغذ نبشته آید بهتر از کاغذ باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 366).
شاه عراقین طراز کز پی توقیع او
کاغذ شامیست صبح خانه ٔ مصری شهاب .

خاقانی .

از آنکه کاغذ در عهد تو دورویی کرد
همیشه باشد چون دشمنت نشانه ٔ تیر.

کمال اسماعیل .

نه قندی که مردم بظاهرخورند
که ارباب معنی بکاغذ برند.

سعدی (بوستان ).

رقعه ٔ منشآتش که همچو کاغذ زر مییرند. (گلستان ).
|| توسعاً نامه . رقیمه . مرقومه . نوشته . رقعه . تعلیقه . مراسله . مشروحه . مکتوب . کتاب :
نوشتم سخن چند بر پهلوی
ابر دفتر و کاغذ خسروی .

فردوسی .

کاغذی بدست وی داد بخواند این نقش نبشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 370). تأکیدی رفت که از راههای شارع احتراز واجب بیند تا آن کاغذ به دست دشمن نیفتد. (کلیله و دمنه ). || اسکناس . لیره ٔ کاغذی . «گورگیس عواد» درباره ٔ کاغذو طریقه ٔ ساختن آن در کشورهای اسلامی نویسد: ساخت کاغذ در دوره ٔ تمدن اسلامی :
1- مقدمه : شبهه ای نیست که کاغذ از مهمترین موادی است که انسان را در مرحله ٔ علم و تمدن با قدمهای سریع پیش انداخته و در این راه به او کمکهای بزرگ کرده است چه علوم و ادبیات تا قبل از آنکه انسان به ساختن کاغذ توفیق یابد در محیط محدود محصور بود و جز یک طبقه معین دیگران به آن دسترسی نداشتند و موادی که در آن ایام برای نوشتن بکار میرفت هم استعمال وحمل و نقل آن چندان آسان نبود، هم هرگز مانند امروزمخزون کردن آنها امکان نداشت .
2- موادی که پیش از ساختن کاغذ بر روی آنها نوشته میشد: ملل قدیمه برای تدوین علوم و فنون و احتیاجات روزانه ٔ خود پیش از آنکه صنعت ساخت کاغذ معروف گردد مواد مختلفه بکار برده اند، یکی از قدیمترین این مواد که قدما در نوشتن از آن استفاده کرده اند «گِل » است . گل را قدما بصورت قالب در می آوردند و تا خشک نشده بود بر آن مینوشتند. بعد آن را به آفتاب خشک می کردند یا به آتش میپختند .کاشفین و علمای علم آثاردر عراق و سایر بلاد شرق میانه هزاران از این الواح گلی را که بر آنها بخط میخی مطالبی نوشته است بدست آورده اند. غالب لغات علمی که از میان رفته اند مثل سومریها و اکادها و آسوریها به این خط نوشته میشده . یکی دیگر از این مواد «سنگ » بوده است که دوام آن بمراتب از گل بیشتر است اما در عوض سنگین تر بودن آن بیشتر تولید زحمت میکرده ، استعمال گل و سنگ بعلت اشکال حمل و نقل و بزرگی حجم چندان شیوع نداشته . غیر از این دو ماده مواد فراوان دیگری نیز در نوشتن مورد استفاده بوده که تعداد همه ٔ آنها چندان آسان نیست مثلاً ابوریحان بیرونی که در سال 440 هَ .ق . (1048 م .) وفات کرده در باب ماده ای که مردم هند برای نوشتن بکار میبرده اند چنین مینویسد: «در بلاد جنوبی هندوستان درخت بلندقامتی است مثل درخت خرما و نارگیل که میوه ٔ آن را میخورند و برگهای آن بطول یک ذراع و عرض سه انگشت بهم چسبیده است . نام آن درخت به هندی «تاری » است . مردم هند مطالب خود را بر روی این برگها مینویسند بعد آنها را بوسیله ٔ نخی از سوراخی که در میان آنها میکنند بهم میچسبانند. اما در شهرهای مرکزی و شمالی هندوستان مردم پوست درخت توز را که بهوج مینامند و پرده های روی کمان را نیز از آن میسازند و در کتابت بکار میبرند، این پوست را که بقدر یک ذراع طول و به اندازه ٔ چند انگشت باز یا کمتر از آن عرض دارد مردم میگیرند وپس از چرب کردن و صیقل دادن ابتدا سخت بعد صاف میکنند سپس بر روی آن مینویسند و اوراق آنها را که پراکنده اند به اعداد متوالی شماره میگذارند و بعد از آنکه کتاب تمام شد آن را در یک قطعه پارچه میپیچند و در میان دو لوح که بهمان اندازه ٔ کتاب اختیار شده مینهند و این قبیل کتب را «پوتی » میخوانند، مراسلات و نوشته های دیگر ایشان هم بهمین ترتیب بر روی پوست درخت توز نوشته و به این طرف و آن طرف فرستاده میشود . مسعودی که در سال 345 هَ .ق . (956 م .) مرده از یک ماده دیگری که در هند بر آن مینوشته اند و نام آن را «کاذی » میگویند ذکر میکند و معلوم نشد که این «کاذی » همان «تاری » است که ذکر آن در بیان قول ابوریحان بیرونی سابقاً گذشت یا ماده ٔ دیگری بوده است . مسعودی میگوید که : نامه ٔ پادشاه هند بخسرو انوشیروان پادشاه ایران بر روی پوست درختی بود که آن را «کاذی » میخواندند و آن را بزر سرخ نوشته بودند. این درخت که در هندوستان و چین دیده میشود درختی عجیب و زیبارنگ و بوی خوش آن مطلوب است ، پوست آن نازکتر از کاغذ چینی است و پادشاهان چین و هند نامه های خود را بر آن مینویسند . ملل گذشته در نوشتن از مواد مختلفه استفاده کرده اند واین مواد اگر چه بعضی در مقابل گذشت روزگار پایدار مانده و محو نشده اند لیکن استعمال آنها به شرحی که سابقاً گفتیم بعلت کمیابی یا سنگینی یا بزرگی حجم عملی نبوده و همیشه استفاده از آن میسر نمیشده است بهمین علت عمر آنها هر قدر هم طولانی شمرده میشده نمیتوانسته است جاوید باشد بلکه پس از مدتی مردم از استعمال آنها دست برمیداشته اند ابن الندیم از علمای قرن چهارم میگوید:
«... بعد از اندک زمانی مردم مطالب خود را برای آنکه بماند بر روی سنگ و مس نوشتند... بعد بچوب و پوست درختان توسل جستند... بعضی نیز برای آنکه نوشته هاشان جاوید بماند. آنها را بر پوست درخت توز که بر کمان میکشند مینگاشتند سپس پوست را دباغی کردند و بر روی آن نوشتند مردم مصر قرطاس مصری را در این مورد بکار میبرند و آن را از نی گیاه بردی (پاپیروس ) میساختند... مردم روم یا بر حریر سفید یا بر پوست نازک یا بر طومارهای مصری یا بر پوست خر وحشی کتابت میکردند و ایرانیها بر روی پوست گاومیش و گاو و گوسفند اما عرب برای نوشتن استخوان شانه ٔ شتر یا سنگهای نازک سفید یا شاخه های پوست کنده ٔ درخت خرما را بکار میبردند. چینیها بر کاغذ چینی که از نباتات خشک تهیه میکردند مینوشتند و بیشتر عایدی مملکت ایشان از این متاع حاصل میشد، کتابت مردم هند بر روی مس و سنگ یا بر حریر سفید بود قلقشندی که در سال 821 هَ .ق . (1418 م .) وفات یافته در کتاب صبح الاعشی (ج 2 صص 475 -476) وضوءالصبح المسفر (ج 1 ص 412) مطالبی در باب موضوع فوق آورده که تقریباً عین نوشته ٔ ابن الندیم است بهمین جهت ما از نقل آن خودداری کردیم فقط خواستیم که نظر خوانندگان را نیز به آن متوجه سازیم . چون بعد از آنکه مردم برای نوشتن گیاه پاپیروس را بکار برده اند قدمی جدی در راه بهبود مصالح کتابت برداشته شده بی مناسبت نمیدانیم . که در این باب مخصوصاً کلمه ای چندبگوییم .
3- کاغذهای پاپیروسی و قرطاسی : در باب کاغذهای پاپیروسی و چگونگی ساخت آنها چند تن از مستشرقین محقق تا کنون مطالعات کرده اند و الفرد بتلر که یکی از ایشان است در این باب چنین میگوید: «در مصر سفلی جنگلهای بسیاری است که گیاه پاپیروس در آنها میروید. مصریها مغز این گیاه بلندقامت زیبا را میگرفتند و آن را قطعه قطعه میکردندبعد بفشار صفحاتی از آن درست مینمودند سپس با آلتی از عاج آنها را صیقل میدادند بعد آن صفحات را بهم میچسباندند و به این ترتیب مجموعه هایی درست میکردند تادر نوشتن استفاده از آنها آسان باشد. هر سال مقدار کثیری پاپیروس از مصر از طریق بندر پرجمعیت اسکندریه بخارج حمل میشد. درست معلوم نیست که این تجارت چه وقت از میان رفت و چه پیش آمد که کشت این گیاه از مصر بر افتاد .
بلاذری در کتاب فتوح البلدان (از چ دخویه ، لیدن 1866 ص 240)، میگوید که کاغذ پاپیروس را از مصر به سایر بلاد عالم مخصوصاً بممالک روم میبردند. این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس » خوانده اند و سیوطی (متوفی سال911 هَ .ق . / 1505 م .) یکی از امتیازات مصر را انواع قرطاس آن میشمارد و میگوید که آن را که بصورت طومار مهیا میشود بهترین چیز برای نوشتن است در مصر از گیاه خشک درست میکنند، این طومارها بعضی تا سی ذراع طول و بیش از یک وجب عرض دارند در اشاره بهمین قرطاسهای مصری یکی از شعراء گوید:
حملت الیک عروس الثناء
علی هودج ماله من بعیر
علی هودج من قراطیس مصر
یلین علی الطّی لین الحریر
ابن حوقل که یکی از مشهورترین جغرافیون عرب در قرن چهارم هجری است بوجود پاپیروس در جزیره ٔ سیسیل (صقلیه ) اشاره میکند و میگوید در میان اراضی این جزیره اماکنی است که در آنها گیاه بربیر یعنی همان بردی که از آن طومار میسازند میرویدو من در هیچ نقطه ٔ دنیا غیر از سیسیل از این نوع بردی که در مصر هم وجود دارد ندیده ام و در این جزیره بیشتر این گیاه را در ساختن طناب جهت لنگر کشتیها به کار میبرند و مقدار قلیلی از آن را صرف ساختن طومارهایی جهت پادشاه خود میکنند ولی چون مقدار آن کافی نیست بیش از این نمیتوانند بسازند . ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند خود (ص 81) بوجود پاپیروس (بردی ) اشاره میکند و میگوید: «قرطاسی که در مصر ساخته میشود از مغز گیاه بردی است و آن را از گوشت آن درخت میتراشند و تا نزدیک به عهد ما خلفا نوشته های خود را بر آنها مینوشتند چه اگر کسی میخواست که نوشته هائی را که بر قرطاس مصری نقش شده پاک کند یا تغییر دهد ممکن نمیشد بلکه بعلت خرابی که بر اثر این اعمال در آن نوشته ها پدید می آمد تصرف در آنها واضح میگردید». ذکر قراطیس که مفرد آن قرطاس است در قرآن کریم نیز آمده و علمای لغت آن را کلمه ای خارجی دانسته اند مثلاً جوالیقی میگوید که : «قرطاس بضم قاف و کسر آن کلمه ای قدیمی است و بعضی بر آنند که اصل آن عربی نیست . قرطاس اصلاً یونانی است مشتق از کارتس یعنی چیزی که بر آن مینویسند و معادل آن در عربی ورقه و صحیفه است . مسلمین اوراق پاپیروس را در اوایل شروع تاریخ خود از مصریان اقتباس و در نوشتن از آنها استفاده کردند و در قرن اخیر مقدار زیادی از این اوراق که بر آنها به خط عربی کتابت شده در مصر بدست آمده و پس از قرائت آن اسناد گرانبها پرده از روی بسیاری مسائل مبهم راجع به اداره ٔ مصر بتوسط مسلمین برداشته شده . از مستشرقینی که به خواندن اوراق پاپیروس عربی و تحقیق در باب آنها توجه مخصوص کرده یکی کرباچک است دیگری بکر و غیر از این دو تن جمعی دیگر نیز بوده اند ولی از تمام ایشان شاید بزرگتر علامه ٔ استاد گروهمان باشد که یک عده از اوراق پاپیروس عربی را که در کتابخانه های وینه و قاهره موجود است خوانده و مورد تحقیق قرار داده است .

###

استعمال کاغذ قرطاس مدتهای مدید بعد از فتح عراق بدست مسلمین در آنجا معمول بود و ابن عبدوس جهشیاری (متوفی سال 331 هَ .ق . / 942 م .) میگوید که ابوجعفر منصور خلیفه بانی بغداد اطلاع یافت که قرطاسهائی که در خزائن او جمع آمده زیاد شده است بهمین جهت بصالح صاحب مصلای خود گفت که آنها را از خزانه ها بیرون آورد و او را مأمور فروش آنها کرد و گفت اگرچه هرطومار از آنها را بدانگی که شش یک درهم است بخرند بفروش چه پولی که از این راه عاید شود از نگاهداری آنها بهتر است . صالح چون دید که هر طومارقرطاس در آن ایام یک درهم قیمت دارد از این کار اباکرد و دیگر به خدمت خلیفه نرفت . خود او میگوید که خلیفه فردا مرا بحضور خواست و گفت من در باب احتیاجات نوشتنی خود فکر کردم و دیدم که اوضاع مصر مورد اطمینان نیست و ممکن است به علت حوادثی که در آنجا رخ دهد فرستادن قرطاس در آن سرزمین برای ما مشکل شود و مابرای نوشتن به چیزی محتاج شویم که تهیه ٔ آن در بلاد ما میسر نگردد بهمین علت طومارهای قرطاس را بهمان حال باقی بگذار، ایرانیها حق داشتند که جز بر پوست کلفت و نازک بر چیزی دیگر نمی نوشتند و میگفتند که ما جزبر آنچه در مملکت ما فراهم میشود بر چیزی دیگر کتابت نمیکنیم . در قسمت غربی شهر بغداد یعنی در محله ٔ کرخ دربندی بود که آن را «درب القراطیس » یا «درب اصحاب القراطیس » میخواندند و ذکرآن در کتب قدما مثل جاحظ و طبری و خطیب بغدادی و عمروبن متی و ماری بن سلیمان و دیگران آمده است اما از این مؤلفین هیچیک نگفته اند که آیا در این دربند کاغذ قرطاس ساخته میشده است یا آنجا محل فروش آن بوده است . ابوسعد سمعانی که در سال 562 هَ .ق . / 1166 م . وفات کرده و در کتاب الانساب (دست راست از ورق 445، چ مارگلیوث در لیدن 1912) در ماده ٔ «القراطیسی » میگوید که قراطیسی بکسی گفته میشود که بساخت قرطاس یا فروش آن میپردازد، سپس نام یک عده اشخاص را که اغلب ایشان از مردم بغداد بوده یا در آنجا ساکن شده بودند و به این عمل اشتغال داشته اند میبرد و احتمال دارد که ایشان را به آن جهت بنسبت قراطیسی یاد میکرده اند که در محله ٔ «درب القراطیس »سکونت داشته یا اینکه شغلشان ساختن یا فروش قرطاس بوده است . خطبیب بغدادی که در 463 هَ .ق . /1070 م . وفات یافته در تاریخ بغداد (ج 2 ص 91 و ج 4 ص 43 و ج 11 ص 233 و ج 12 ص 3 و 151 و ج 13 ص 45) از هفت نفر نام میبرد که همه به نسبت «قراطیسی » منسوب بوده اند ولی او مثل سمعانی در باب علت انتساب ایشان به این نسبت توضیحی نمیدهد و مطلب را همچنان مبهم میگذارد. در ایام خلافت معتصم ساخت کاغذ از بغداد به سامرا منتقل گردید و یعقوبی که در اواخر قرن سوم هجری مرده میگوید که معتصم بعد از آنکه سامرا را ساخت جمعی از پیشه وران و صنعتگران را به آنجا منتقل نمود تا بر آبادی و رونق آن شهر بیفزایند. از این جماعت بودند عده ای از پیشه وران مصری که در ساخت قرطاس مهارت داشتند و اگرچه در سامرا به این کار مشغول شدند لیکن قرطاسهای ایشان بخوبی قرطاسهای مصری از کار درنیامد . 4- پوستهای کلفت و نازک : موادی که مردم بر آنها مینوشتند انحصار به چیزهایی که ذکر کردیم نداشت بلکه یکی از بهترین این مواد پوست بود که تا مدتها پیش از آنکه بپوسد دوام میکرد و یک عده از ملل قدیمه در کار کتابت از آنها استفاده مینمودند. بعضی از اقسام پوست نازک پس از آنکه آنها را با عمل دباغی و صیقل از کار درمی آوردند بقدری نرم و نازک و لطیف بود که در زیبایی و حسن صنعت از شاهکارها بشمار میرفت . استعمال پوست نازک برای کتابت پیش از اسلام معمول بود، مسلمین نیز آن را بکار میبردند لیکن قیمت گزاف آن سبب شد که فقط آن را برای نوشتن نسخ قرآن و قرارنامه های رسمی و عهد و پیمانها استعمال کنند.
ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند خود (ص 81) آنجا که ذکری ازقدما و موادی که آنها را در نوشتن بکار میبرده اند میکند میگوید که هندیها عادت نداشتند که مثل یونانیهابر پوست بنویسند. از سقراط پرسیدند که چرا بکار تألیف و تصنیف نمیپردازد گفت من نمی خواهم که آنچه را که از دل مردم زنده میتراود بر پوست گوسفند مرده بنویسم . در اوایل اسلام نیز مثل دوره ٔ قدرت یهود خیبر مردم بر پوست کتابت میکردند و اوراق قرآن را بر پوست آهو نوشته بودند چنانکه یهود توراة را بر همان پوست مینوشتند». نوشتن بر روی پوست های نازک تا مدتها در مشرق و مغرب شایع بود و کتابخانه های مهم این بلاد کتبی بر پوست نوشته بزبانهای یونانی و لاتینی و آرامی و عبری و عربی و غیره داشتند.
5- کاغذ -کاغد یا کاغذ کلمه ای است فارسی و شاید هم چینی باشد و ذکر این لغت یا «ورق » در کتب قدیمیه عربی بسیارفراوان دیده میشود ولی در باب ترتیب ساخت و موادی که کاغذ از آنها ساخته میشده و اقسام آن در آن مأخذ کمتر اطلاعی میتوان بدست آورد بلکه در باب این امور اشارات و مطالب مختصری در کلام مؤلفین قدیم دیده میشود که از جمعآوری و تلفیق آنها با یکدیگر تا حدی بتحقیق تاریخ کاغذ در دوره ٔ تمدن اسلامی اطلاعاتی بدست می آید. بعد از آنکه طریقه ٔ ساخت کاغذ بدست آمد و مردم دیدند که آن جنسی سبک و نرم و نازک و حمل و نقل آن آسان است و مقدار زیادی آن را میتوان در جای کمی گنجاند بساختن آن توجه بسیار کردند و در نتیجه هم مقدار کاغذ در دنیا زیاد شد و هم عده ٔ نسخ کتابها.
6- کاغذ سمرقندی : چنین شهرت دارد که چینیها اول قومی هستند که به ساختن کاغذ توفیق یافته اند و «کاغذ چینی » یکی از امتعه ای بوده است که تجار مسلمان آن را در طی مسافرتهای دائمی خود ازبلاد شرق اقصی بعنوان واردات با خود می آوردند. شیوع ساخت کاغذ در ممالک اسلامی نتیجه ٔ یکی از جنگهاست و اول شهر اسلامی که این صنعت در آنجا دایر شده سمرقند است . مسلمین سمرقند را که از مشهورترین و بزرگترین شهرهای ماوراءالنهر است در سال 87هَ .ق . / 704 م . فتح کردند و ثعالبی که 429 هَ .ق . / 1037 م . وفات یافته در باب چیزهایی که به شهرها و اماکن مختلفه منسوب است میگوید که یکی از خصایص سمرقند کاغذهای آنجاست که بعلت لطیفی و زیبائی و نازکی پس از رواج بازار قرطاسهای مصری و پوستهائی را که سابقاً بر روی آنها مینوشتند از رونق انداخته است و این نوع کاغذ جز در سمرقند و در چین در جائی دیگر ساخته نمیشود.
مؤلف کتاب المسالک و الممالک میگوید که از جمله اسرائی که صالح بن زیاد در جنگ اطلح از چین به سمرقند آورد کسانی بودند که در ساخت کاغذ مهارت داشتند. ایشان در این شهر اخیر به ساختن کاغذ مشغول شدند، کم کم این صنعت در آنجا رونق گرفت و دوام کرد تا آنجا که سمرقند محل تجارت کاغذ شد و کاغذ آن در دنیا شهرت یافت و تمام شهرهای عالم از آن شهر جهت خود کاغذ می طلبیدند . جنگی که به آن اشاره شد در کنار رودخانه ٔ طراز در سال 134 هَ .ق . / 751 م . بین مسلمین که سردار ایشان زیادبن صالح بود و بین امرای ترک و متحدین چینی ایشان اتفاق افتاده و ذکر آن در مآخذ عربی و چینی هر دو هست . این اسرای چینی که صالح آن را بسمرقند آورد لابد در این واقعه اسیر شده اند زکریای قزوینی (متوفی به سال 682 هَ .ق . / 1283 م .) در کتاب آثارالبلاد خود(ص 360 از چ وستنفلد در گوتینگن1848) تقریباً همان بیانی را که ثعالبی در این باب کرده و ما آن را سابقاً نقل نمودیم آورده است به این عبارات ، «در سمرقند اشیاء زیبائی ساخته میشود که آنها را از آنجا به شهرهای دیگر میبرند از آن جمله کاغذ سمرقندی است که نظیر آن فقط در چین دیده میشود. صاحب المسالک الممالک میگوید که جمعی از اسرا را از چین بسمرقند آوردند و در میان ایشان کسانی بودند که به صنعت ساخت کاغذ آشنائی داشتند و ایشان در آن شهر به این صنعت پرداختند، بتدریج تهیه ٔ کاغذ در سمرقند اهمیت یافت و آنجا بازار تجارت این متاع شد و شهرهای دیگر از سمرقند کاغذ وارد میکردند. معلوم نشد کتابی که ثعالبی و قزوینی از آن بعنوان المسالک و الممالک یاد میکنند تألیف کیست زیرا که در سه کتابی که امروز ما در دست داریم و عنوان آنها شبیه با عین عنوان فوق است یعنی مسالک الممالک اصطخری و المسالک و الممالک ابن حوقل که چاپ دوم آن به اسم «صورةالارض » انتشار یافته و المسالک و الممالک ابن خرداذبه که هر سه در لیدن در جزء مجموعه ٔ «کتابخانه کتب جغرافیای عربی » بچاپ رسیده چنین مطلبی وجود ندارد بنابراین باید گفت که ثعالبی و قزوینی مطلب فوق را از یکی دیگر از کتب قدیمه ٔ جغرافیا که عنوان المسالک و الممالک داشته اند و نام عده ٔ زیادی از آنها در کتاب الفهرست ابن الندیم و کشف الظنون حاجی خلیفه ضبط است نقل نموده اند.
نویری در کتاب نهایةالارب (ج 1 ص 354 از چ دارالکتب المصریة) نیزبه کاغذ سمرقندی اشاره میکند و آن را از جمله ٔ مزایای این شهر می شمارد و عبارت او در این مورد عین عبارت ثعالبی است و در ثمارالقلوب همین کار را کرده است ابن الوردی در کتاب خریدةالعجائب (ص 231 از چ محمد شاهین ، قاهره 1280 هَ .ق .). کاغذسمرقندی بعلت خوبی و گرانی مورد مثل بوده چنانکه ابوبکر خوارزمی در نامه ای که به ابوالحسین علی بن دایه نوشته در گله از دیر رسیدن نامه ٔ او چنین مینویسد : «... ام الاَّن سمرقند بعدت علیه والکاغذ عزلدیه ؟ فأنا اجهز الیه قوافل تحمل من الکاغذ اوقاراً و یتصل منی الیه قطاراً قطاراً». سمعانی در کتاب الانساب در نسبت «الکاغذی » میگوید که این نسبت بکسی داده میشود که کار او ساختن کاغذ تحریر یا فروش آن است و ساخت کاغذ در بلاد مشرق جز در سمرقند در جایی دیگر معمول نیست .
یاقوت حموی که به سال 626 هَ .ق . / 1228 م . وفات یافته در شرح حال ابوالفضل جعفربن فرات معروف بابن حنزابه (متوفی سال 391 هَ .ق . / 1000 م .) میگوید که این وزیر از سمرقند کاغذ وارد میکرد تا کتابت کنندگانی که برای کتابخانه ٔ او کتابت استنساخ میکردند آنها را به کار ببرند و محمدبن طاهر مقدسی میگوید که در سمرقند مخصوصاً برای ابوالفضل وزیر کاغذ میساختند و ازمصر نیز هر سال مقداری کاغذ می آوردند. در کتابخانه ٔاو همیشه یک عده کاتب بکار استنساخ مشغول بودند، اتفاق یکی از ایشان از شغل خود استعفا کرد، ابوالفضل امر داد تا بحساب او برسند و عذرش را بخواهند و صد دینار نیز اضافه به او بدهند. آن کاتب چون چنین دید به شغل خود برگشت و از استعفا صرف نظر نمود.
«همین محمدبن طاهر مقدسی از اسحاق بن ابراهیم بن سعید حبال نقل میکند که ابونصر سنجری حافظ خدمت بیش از صد استاد رسیده و غیر از من کسی نمانده بود که وی محضر درسش رادرک نکرده بود. چون پیش من آمد قریب بیست جزء کتاب تألیفات داشت و همه را بر کاغذهائی کهنه نوشته بود.از او پرسیدم که این کاغذها را از کجا آورده ای ؟ گفت این از همان کاغذهائی است که از سمرقند برای ابوالفضل وزیر می آوردند. تصادفاً قسمتی از کتب کتابخانه ٔ او به دست من افتاد، من از میان آنها اوراقی را که سفید بود میکندم و بر آنها مطالب خود را مینوشتم و این اجزاء از آنجا حاصل شده .
سیوطی از قول بعضی روایت میکند که : «قراطیس سمرقند برای مردم مشرق همان حکم قراطیس مصر را برای اهل مغرب دارد» . و غرض او از قراطیس سمرقند همان کاغذ منسوب به آنجاست . از آنجا که سمرقند از شهرهای ماوراءالنهر بشمار میرفته شهرت کاغذ آن در سراسر بلاد پیچیده بود بهمین جهت بعضی از نویسندگان تمام ماوراءالنهر را از راه اغراق سرزمین ساخت کاغذ بقلم آورده چنانکه ابن حوقل در باب مردم این بلاد میگوید که : «ایشان به ساخت کاغذی که از جهت خوبی و فراوانی در دنیا نظیر ندارد مشهور آفاقند ». همچنین استخری هم که مثل ابن حوقل ازمردم قرن چهارم هجری است نوشته که در هیچیک از شهرهای اسلام نوشادر و کاغذی که در ماوراءالنهر بدست می آید دیده نمیشود .
7- اقسام کاغذ: مسلمین در ساخت کاغذ از پنبه و مواد نباتی دیگر استفاده میکردند و شکی نیست که اقسام کاغذ بنسبت موادی که در ساخت آن بکار میرفته از لحاظ کلفتی و نازکی و دوام و شفافی و رنگ متنوع میشده است . قدما میگفتند که بهترین اقسام کاغذ آن است که سفید و درخشان و جادار و سنگین و قطع آن متناسب و دوام آن در مقابل گردش روزگار بیشتر باشد . ابن الندیم ازشش نوع کاغذی که در عهد او معروف بوده گفتگو میکند و پس از ذکر موادی که قدما در نوشتن از آنها استفاده میکردند میگوید: «کاغذ خراسانی را از کتان میساختند، بقولی در عهد بنی امیه ساخت آن معمول شده و بقولی در عصر بنی عباس ، بعضی میگویند که ساخت آن قدیمی است بعضی دیگر بر خلاف آن را از مخترعات جدید میدانند. « چنین روایت کرده اند که بعضی از هنرمندانی که از چین به خراسان منتقل شده بودند آن را بتقلید کاغذ چینی در خراسان ساخته اند. اما اقسام آن سلیمانی است و طلحی و نوحی و فرعونی و جعفری و طاهری ». این شش قسم انواع کاغذی است که در اواخر قرن چهارم هجری در ممالک اسلامی شایع و مستعمل بوده است . کاغذ سلیمانی منسوب است به سلیمان بن راشد که در ایام هارون الرشید والی خراسان بود و کاغذ طلحی بنام طلحةبن طاهر دومین امیر از امرای طاهری است که از 207 تا 213 هَ .ق . / 822-828 م . بر خراسان امارت میکرده و کاغذ نوحی ظاهراً بنوح سامانی منسوب است اما کدام نوح ، نوح اول (331-343 هَ .ق . / 942-954 م .) یا نوح دوم (366-387هَ .ق . / 976-997 م .) درست معلوم نیست . کاغذ فرعونی نوعی از کاغذ بوده است که حتی در مصر هم با کاغذ پاپیروسی رقابت میکرده و قدیمترین نوشته ٔ عربی که بر روی این قسم کاغذ نوشته شده تاریخش در حدود سال 180الی 200 هَ .ق . / 796-815 م . است . استعمال کاغذ فرعونی تا چند سال بعد از این تاریخ هم معمول مانده چنانکه در شرح حال شیخ الرئیس ابوعلی سینا (متوفی سال 428 هَ .ق . / 1036 م .) یکی از شاگردان او میگوید که : «شیخ الرئیس از من خواست تا برای او کاغذ سفید حاضر کنم و چون آوردم پاره هایی از آن برید و من پنچ پاره از آنهارا پیوستم ، هر کدام از آنها ده ورق بود بقطع چهار یک کاغذ فرعونی . اما کاغذ جعفری منسوب است به جعفر برمکی که در سال187 هَ .ق ./ 802 م . موقع افول کوکب اقبال برامکه بقتل رسیده است . کاغذ طاهری به طاهر دوم از امرای طاهری خراسان (230-248 هَ .ق . / 844-862 م .) منسوب است و یاقوت از دو نوع دیگر کاغذ یکی کاغذ جیهانی دیگر کاغذ مأمونی ذکری میکند که گویا اولی به شهر جیهان یکی از بلادخراسان و دیگری به مأمون خلیفه (198-218 هَ .ق . / 813-862 م .) منسوب باشد. سمعانی نوعی دیگر از کاغذ را نام میبرد بنام کاغذ منصوری و میگوید: «از کسانی که بنسبت کاغذی شهرت کرده اند یکی هم ابوالفضل منصوربن نصربن عبدالرحیم کاغذی است از مردم سمرقند و کاغذ منصوری که در خراسان مشهور شده منسوب به این شخص است که به سال 423 در سمرقند وفات یافته کاغذ منصوری در تمام بلاد اسلامی شهرت داشت و در تمام نقاط مثل عراق و مصر طرز ساخت آن را تقلید کرده بودند. غیر از این کاغذ منصوری که ذکر آن گذشت از یک نوع کاغذ منصوری دیگری نیز در کتب قدیمه ذکری دیده میشود و معلوم نیست که آن به کدام منصور منسوب بوده چنانکه بعضی از مورخین نوشته اند که ابوالحسن بن الفرات وزیر را (متوفی سال 312 هَ .ق . / 924 م .) عادت بر آن جاری بود که هیچکس را در شب نمیگذاشت از خانه ٔ او بیرون برود مگر آنکه به او شمعی و درجی منصوری ببخشد و غرض از «درج منصوری » یک دسته کاغذ بود که آن را درهم میپیچیدند و از آن در نوشتن نامه و چیزهای دیگر از این قبیل استفاده میکردند . قسمی دیگر از کاغذ که ما علت انتساب آن را ندانستیم و ذکر آن فقط در یکی از نسخه های خطی کتابخانه ٔ ما آمده «کاغذ صلحی » است . دیگر از اقسام کاغذ که تعیین اسم آن برای ما میسر نشد آن قسم کاغذی است که سمعانی در بیان ذکر ابوالحسین ناصر کاغذی معروف بدهقان از آن نام میبرد و میگوید که به این شخص یک قسم کاغذی منسوب است که هیچکس در خوبی ساخت و سفیدی و پاکی جنس هنوز نتوانسته است بر او سبقت گیرد . از کاغذسازان مشهور یکی هم ابوعلی کاغذی است که با سمعانی مولف کتاب الانساب متوفی به سال 562 هَ .ق . / 1166 م . معاصر بوده است .
هلال بن محسن صابی که در 488 هَ .ق . / 1056 م . مرده فصلی نوشته است در باب کاغذهائی که بر روی آنها به خلفا نامه مینوشته اند یاخلفا بر آنها تحریر میکرده از جمله میگوید: «از قدیم عادت بر این جاری بود که نامه های دولتی را بر کاغذهای پهن مصری بنویسند اما پس از آنکه آوردن آنها مشکل و وجود آنها نایاب شد بجای آن کاغذ پهن شیطانی را اختیار نمودند و از آن

///////////

هورن⁴ از میان وام‌واژه‌های چینی در زبان پارسی تنها ازāi č ("چای")، ādānč [چادان] ("قوری")، چاو، čāu ("پول کاغذی")، و احتمالاً kāgaδ یا kāgiδ ("کاغذ") نام می‌برد.  همان‌طور که زین پس خواهم گفت، در زبان پارسی بسیاری واژه‌های دیگر هم هست که از زبان چینی وام گرفته شده‌اند، اما "کاغذ" از آنها نیست، هر چند که ایرانیان هنرکاغذسازی را از چینی‌ها گرفتند.  این نظریه را نخست هیرث مطرح⁵ و ادعا کرد که "خاستگاه  واژه عربی kāghid [کاغذ] را که مشتق از پارسی است،⁶ می‌توان به‌آسانی در نام  ku-chih یافت (که در دوران  باستان kok-dz' تلفظ   می‌شد) و به‌معنای ’کاغذ تهیه شده از پوست درخت توت‘ است و در دوران  باستان بکار می‌بردند."  کاراباسک و هورنل این نظر را پذیرفته‌اند.  ^[1] بگذارید دمی بپذیریم پایه های این دیدگاه درست است: چگونه ممکن است اویغورها، ایرانیان و عربها واژه kāgaδ را از واژه چینی kok-či (یا kok-dzi) بسازند؟ چگونه می‌توان آوایی‌شدن ā را که هر کجا این واژه ریشه دوانده به‌جای مانده است (که در هندی، kāgad ، در اردو kāgaz ، در تامیلی kāgidam ، در مالایالامی kāyitam ، و در کاناده‌ای / Kannada ، kāgada است) توضیح داد؟² اویغورها و ایرانیان اگر می خواستند می‌توانستند برپایه دستگاه آوایی خود این واژه چینی را بدرستی باز سازی کنند؛ در واقع، وام واژه‌های چینی در این دو زبان خود آشکارند، بدون نیاز به تعریف و شاهد سازی.  من که هیچ همایندی بین kok-či و kāgad نمی‌بینیم.  هرچند این واژه ادعایی kok-či بهیچ روی وجود خارجی ندارد.  کیست که نداند  واژه ku ، که هیرت بدین شکل نگاشته، بمعنای "غلات، دانه" است و هیچ یک از واژه نامه هایمان آنرا به معنای "توت" نگرفته‌اند.  این ku تنها  نویسه‌ای است که جانشین kou   شده است (که در دوران  باستان *ku، بدون همخوان پایانی تلفظ   می‌شد) و تنها  به توت کاغذی (Broussonetia papyrifera)گفته می‌شود که ‛uč    نیز نامیده می‌شود (که متداولترین نام آن است).  Pen ts ao kan mu ³ نویسه ku  همبرابر ču گرفته شده و اولی را از فرهنگ کهن Ši min آورده،⁴ و بروشنی افزوده است که ارزش آوایی آن  است و  هم نوشته می‌شود.  پس ، نویسهku ، که باید آن را kou خواند، تنها  شیوه دیگری برای نگاشتن همین نویسه است و هیچ ربطی به واژه (*kuk)ku به معنی "غلات" ندارد.

به باور لی شی‌ـ‌ چن، خاستگاه  این واژه (*ku)kou زبان منطقه چو  (Č‛u) است و در آن زبان به معنای "شیر" (žu  ) بوده است؛ و چون پوست این درخت شیرابه‌ای شیر سان داشت، این نام به درخت داده داده شد.  آنچه در این میان شایان توجه است اینکه تسایی لون (Tseai Lun)، مخترع کاغذ در سال 105 سال م، زاده چو بود.  اینکه kou ریشه در گویشی محلی داشته بخوبی نشان می‌دهد که چگونه دو بن‌واژه داریم  که درست به یک درخت گفته می‌شوند.  لی شی‌ ـ چن با خردمندی این نظر را پیش نهاده و این ایده را که دو واژه  راباید به دو درخت متفاوت گفت نپذیرفته است؛ همچنین به  روشنی این نگر را که واژه kou ارتباطی با واژه ku بمعنای غلات یا برنج دارد نپذیرفته است.  به گفته تائو هون‌ ـ‌ کین (Teao Hun-kin) ، kou či بود که مردمان جنوب بکار می‌بردند، هر چند čeu či را نیز بکار می‌بردند؛ در واقع دومی همیشه روائی بیشتری  داشته است.  گمانه زنی هیرث در مورد وجود تلفظ    kokپذیزفتنی نیست، هرچند حتی اگر این kok ادعایی وجود هم می‌داشت باز هم ریشه‌ پیشنهادی برای این واژه ایرانی ‌ـ ‌عربی را نمی پذیرفتم.  دلیلی برای این باور نیست که چون ایرانیان و تازیان کاغذ را از چین گرفته‌اند بناچار نامش هم همانجائی است.  هیچ زبان بیگانه‌ای را نمی‌شناسم که خواسته باشد نام کاغذ را از چینی‌ها بگیرد.  واژه paper در زبان انگلیسی از واژه یونانی‌ ـ ‌لاتینی papyrus است؛ واژه روسی bumaga در اصل به‌معنای "پنبه" است که سر آخر می‌توان ریشه اش را در pambak پارسی میانه یافت.^[1] تبّتی  ها هنر کاغذسازی را از چینی‌ها فرا گرفتند، اما واژه  خودشان را برای کاغذ دارند (šog-bu).  ژاپنیها (kami) و کره‌ایها (munsti) نیز.  مغولها کاغذ را tsagasun (در بوریاتی tsāraso ، sārahań) می‌گویند که واژه ناب مغولی خالص به معنای "آن که سفید است".  وجود واژه xasual نزد مردمان گلده^* در کنار آمور را ثبت کرده‌ام.  در زبان لولویی^** teo-I در آنامی bla، در زبان چامی baa ، baar یا biar در خمری credas، که همچون kertas مالایایی از Kirtas [قرطاس] بر گرفته از تازی است و (در یونانی     ).² همانطور که گفتم شد، واژه پارسی ‌ـ عربی وام واژه ای است از یکی از زبانهای ترکی: kagat یا kagas اویغوری؛ kagat در زبانهای توبایی (Tuba) ، لبدی (Lebed)، کوماندویی (Kumandu) و کومانیایی (Comanian) ؛ kagaz در زبان قرقیزی، قره‌قرقیزی، ترنچیایی (Taranči) و قازانی.  خاستگاه این واژه را می‌توان با زبانهای ترکی توضیح داد، زیرا در زبانهای لبدی، کوماندویی و شوری (Šor) ، واژه kaga بمعنای "پوست درخت" هست . 

در اینجا نیازی به بازگویی داستان تکراری ورود هنر کاغذسازی به سمرقند به دست اسیران چینی در سال 751 میلادی نیست.  همان‌طور که کاراباسک اثبات کرده ، کاغذ چینی پیش از این تاریخ در سال 51 ـ 650 و باری دیگر در سال 707 وارد سمرقند شد.^[1] در دوره  ساسانی کاغذ چینی هرچند در ایران شناخته اما کالایی بسیار کمیاب بود و تنها برای نگارش اسناد حکومتی بکار می‌رفت.²

25.  کاغذ به شکلی دیگر، یعنی پول کاغذی، نیز به ایرانیان رسیده است. بر کسی پوشیده نیست که چینی‌ها مخترع اسکناس بوده‌اند.³ نخست فرمانروایان مغول در سال 1294 پول کاغذی را وارد ایران کردند.  اینها گرته برداری مستقیم از اسکناسهای قوبیلای بود و حتی در طرح روی آنها نویسه‌های چینی را تقلید کرده بودند و واژه چینی     چاو  čāv  را نیز برای آن به کار گرفتند.  بعدها ایرانیان این واژه رابصورت   čāv یا čāu اقتباس کردند.⁴ جالبترین نکته این است که در آن سال (1294) روش چاپ باسمه‌ای برای نخستین  بار در تبریز برای چاپ این اسکناسها به کار گرفته شد. 

مارکوپولو⁵ گزارش مصور خود در وصف استفاده از پول کاغذی بدست خان بزرگ چنین گفته است: " آنها را وا می‌دارد پوست گونه ای  درخت، در واقع درخت توت را، که برگ آن خوراک کرم ابریشم است بکنند.  این درختان چنان فراوانند که گاه سرتاسر سرزمینها ئی پر از آنهاست.  آنچه برمی‌دارند گونه ای  پوسته نمدار یا پوست لطیف و سفید است که بین چوب درخت و پوسته ضخیم بیرونی جای دارد و همین را به ورقهایی کاغذ سان اما سیاه رنگ در آرند.  آنها را پس از آماده شدن در اندازه‌های جوراجور می‌برند." آنری کوردیه، ویراستار ویرایش سوم اثر ماندنی یول،^[1] شرح زیر را آورده اســــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت: "دکـــــــــــــــــتر بـــــــــــرت اشنــــــــــایــــدر (History of Botanical Discoveries, vol.  I, p.  4) گوید: ’به گفته مارکوپولو، دستور می‌دهد پوست درختان تنومند توت را تبدیل به چیزی کاغذ سان کنند تا بجای پول میان مردم به گردش درآید.‛ هر چند چنین می نماید که لغزیده است.  کاغذ را در چین نه از درخت توت که از Broussonetia papyrifera [توت کاغذی] می سازند که ازهمان تیره Maraceae [تیره توت‌ها] است.  همین الیاف را در برخی بخشهای چین در ساخت پارچه نیز به کار می‌برند و چه بسا آنجا که مارکوپولو ‌گوید ’در داستان کویی‌جو (Cuiju) (کویی‌‌ـ چو/kuei-chou) از پوست برخی درختان پارچه‌ای سازند که در پوشاک تابستانی بس نرم کار گیرند.‛ همین درخت را در نگر داشته است."

این خطای برتشنایدر بس شگفت است. حق یکسره با مارکو پولو است: چینی‌ها نه تنها کاغذ را از پوست درخت توت سفید (Morus alba) می‌ ساختند بلکه آنرا برای ساخت پول کاغذی بهتر می دانستند.  بی تردید حق با برتشنایدر است که گفته است کاغذ از Broussonetia تهیه می‌شود، اما بی شک آنجا که گوید در چین کاغذ را از درخت توت سفید نمی سازند لغزیده است.  او به آسانی می‌توانست حقیقت این مطلب را از نوشته ژولین² در یابد که دو بار از کاغذ درخت توت یاد کرده است: اول آنجا که می‌گوید ""papier de raciness et décorce de mûrier و دوم درسخن از کاغذ ساخته از پوست درختِ Broussonetia "On emploie aussi pour le même usage l'écorce d'Hibiscus Rosa sinensis et de mûrier; ce deriner papier sert entcore à recueillir les graines de vers à soie"

آنچه ژولین از فراگرد دوم دریافته بوده از لوحه اول در کتاب قدیمی‌ترش درباره پرورش کرم ابریشم روشن می‌شود³ که در آن نیز از ساخت کاغذ با کارگیری درخت توت یاد کرده است.

سویی‌ـ کی‌ین  (su Yi-kien) در      Čip‛u، رساله‌ای در کاغذ که در اواخر سده  دهم در این باره نوشته، از میان انواع کاغذ که در طول زندگیش ساخته می‌شد، از کاغذی نام می‌برد که مردمان شمال از درخت توت (sanp‛i) فراهم می‌ آوردند.^[1]

پول کاغذی چینی که از پوست درخت توت ساخته می شد در آغاز سده  چهاردهم یعنی در دوره مغول در جهان اسلام شناخته بود.  پس  چه بسا این کاغذ در دوره یوان در چین ساخته می‌شده است.  احمد شباب‌الدین، که در سال 1338 در 93 سالگی در قاهره درگذشت و اثرِ سی جلدیِ مهمی در جغرافیا از خود به جای گذاشت، حاوی اطلاعات جالب راجع به چین که از دهان شاهدان عینی شنیده بود، در برگردان شفر از این کار، درباره پول کاغذی چنین آورده است:²

"On emploie dans le Khita, en guise de monnaie, des morceaux d'un papier de forme allonge*e fabrique* avec des filaments de mûriers sur lequel est imprime* le nom de 1'empereur. Lorsqu'un de ces papiers est use", on le porte aux officiers du prince et, moyennant une perte minime, on reçoit un autre billet en ^change, ainsi que cela a lieu dans nos hôtels des mon- naies, pour les matières d'or et d'argent que 1'on y porte pour être converties en pièces monnayées.

و در بخشی دیگر چنین آمده است: ³

"La monnaie des Chinois est faite de billets fabriqu6s avec l'écorce du mûrier. II y en a de grands et de petits. . . . On les fabrique avec des filaments tendres du mûrier et, après y avoir appose un sceau au nom de Lempereur, on les met en circulation."

در سالنامه دودمان مینگ آمده که اسکناسهای این دودمان نیز از خمیر پوسته درخت توت به صورت ورقهای چهارگوش به درازائی پیرامون30 و پهنائی پیرامون پانزده سانتیمتر ساخته می شد و این ماده سبزفام بود.⁴ آشکار است که فغفوران مینگ این روش را، همچون بسیاری نهادهای دیگر، از گذشتگان خود یعنی مغولان برگرفتند.  کلاپراوت⁵ بیراه می گوید که اسکناسهای دوره های سونگ، کین و مغولان همه از پوست درختِ (Broussonetia) ču، و اسکناسهای دوره مینگ از همه جور گیاه ساخته می‌شد.⁶

در  Hui kian či  که شرحی است گیرا از ترکستان به قلم دو مقام مانچویی به نامهای سورد (Surde) و فوسامبو (Fusambô) و به سال 1772 منتشر شده ،^[1] نوشته زیر با عنوان  "کاغذ مسلمانان" آمده است: "دو جور  کاغذ ترکستانی هست، سیاه و سفید، که از ترکیب  بخش هائی برابر از پوست درخت توت، پنبه  و ریزه ابریشم به نسبت مساوی ساخته می‌شود و کاغذی زبر، ضخیم و بادوام ‌دست ‌آید.  آن راچون طومارهای کوچک که به درازای یک پا می‌برند و پس از صقیل دادن با سنگ [مُهره کردن] می‌توان بر آن نوشت."

سر اورل استاین² می گوید هنوز هم در ختن کاغذ را از پوست درخت توت می سازند.  ویزنر،³ محقق گرانقدر کاغذهای باستانی، در پژوهشهای گستردۀ خود حتی در مورد الیاف Morus alba،توت سفید، و M.  Nigra،  توت سیاه/شاتوت، نیز تحقیق کرده است.

در Si yančea kun tien lu نوشتۀ هوان سین‌ ـ تسن (Hwan sin-tsen) که به سال 1520 منتشر شده، ساخت کاغذ از پوست درخت توت به بنگال نسبت داده شده است.⁴ این گونه کاغذ هنوز در کره، Corea، کذا، نیز ساخته می‌شود و از کاغذ چینی ضخیم‌تر و محکم‌تر است.⁵ مردمان شان* پوست گونه‌ای توت را به همین کار زنند.⁶

از آنجا که ایرانیان بخاطر صنعت  ابریشم خود به کاشت و پرورش درختان توت بس علاقمندند چه بسا کاغذ ایرانی پول کاغذی دورۀ مغول نیز از پوست درخت توت بوده باشد.  ^[1] به هر روی باز هم مارکوپولوی نیک روسفید می‌شود و یک بار دیگر هر تردیدی در نیک بینی و راستی او برخیزد.

پیش ازرسیدن کاغذ برساخته از رشته های پنبه یا کتان، ایرانیان بر رقّ [پوست/پارشمن] می‌نوشتند.  هرتسفلد گمان می‌کند داریوش سپهر ویشتاسب کار گیری چرم را در بایگانی سلطنتی  جا انداخت، اما برداشت او با مخالفت روبرو شده است.² در پاره‌ای از کتاب کتسیاس (Ctesias)، که دیودوروس³ آن را حفظ کرده، از کار گیری پوست ( ) در بایگانی شاهی ایران یاد شده است.  چنین می نماید که این شیوه خاستگاه  سامی یا سریانی داشته است.  در نخستین  سده  پس از میلاد، پارشمن (membrane) در امور تجاریِ رومیان جای الواح چوبی را گرفت.⁴ در کتاب ارتای‌و‌یراف‌نامک [ارداویرافانه] (I, 7)، از اوستا و زند که با آب طلا بر پوست دباغی شدۀ گاو نوشته شده بود یاد شده است.  واژۀ ایرانی pōst ("پوست") در سنسکریت به پوسته pusta یا پوستکه pustaka ("مجلد، کتاب") تبدیل شده،⁵ که واژۀ تبتی پو-تی، po-ti نیز، از آن بر آمده است.⁶ از سوی دیگر، ایرانیان واژۀ daftar [دفتر] یا daftar ("کتاب"، daftar، diftare عربی) خود را از واژۀ یونانی   ("پوست"،"پارشمن") وام گرفته‌اند و این واژه نیز در آسیای مرکزی پراکنده شده است (deb-teer تبتی، debter مغولی، debtelin مانچویی).⁷

هیئت چان کی‌ین پیش از این استفادِۀ مردم سرزمین پارت (آن‌ـ سی)از رق را دیده و چنین ثبت کرده بود: " نوشته های خود را با نقش کردن نشانه هائی از این سر تا آن سر چرم می نگارند." بدین ترتیب روشن است که از همان سده  دوم پیش از میلاد در ایران رق را کار می گرفته اند.  بعد از این تاریخ نیز از این روش یاد شده است؛ برای مثال، در Nan ši⁸ آمده مردمان هو (ایرانیان)  پوست گوسفند را کاغذ ‌کنند.  کمتر شده چینی‌ها پوست را بکار نوشتن زده باشند، اما در ساخت عروسکهای سایه‌بازی پارشمن (پوست گوسفند، خر یا گاو نر) می سازند.  تنها پوست‌نبشته‌هایی که تاکنون در چین پیدا شده کتب مقدس یهودیانِ کای‌ ـ فون (Keai-fon) است که در کتیبه‌هایشان نیز از آن یاد کرده اند.^[1]

/////////////

قِرطاس‌.  بپارسی کاغذ است و اسحق گوید نیکوتر آن مصری بود پاک سفید از بهر آنکه از بردی ساخته‌اند وی مضر بود به گرده و کاغذ دیگر نبود و سوخته وی سعفه را نافع بود و منع نزف دم و رعاف بکند و ریشهای معده را پاک کند و چون یک درم از وی بیاشامند قرحه شش را نافع بود چون با آب سرطان نهری پخته کنند

صاحب مخزن الادویه می‌نویسد: قرطاس بکسر قاف لغت عربی است و قرطس طعفر و کاغذ نیز و بفارسی نیز بکاغذ مشهور است بسریانی کرطیسا و محرق آن را برومی خرتین کامبنین و بیونانی سنجامیقور نامند جمع آن قراطیس و قوطس آمده‌

اختیارات بدیعی

////////////

کاغَذ به ماده‌ای گفته می‌شود که از خمیر کتان یا پنبه و یا کنف ساخته شود و به کار نوشتن آید و در اصطلاح علمی عبارت است از تراکم الیاف سلولوزی که به طور نامنظم داخل یکدیگر شده و درنتیجه یک مادهٔ فشرده را می‌دهد که در ابعاد و اوزان مختلف بدست می‌آید.

کاغذ از زمان اختراع آن تا به امروز قابل اعتماد ترین وسیله انتقال اندیشه بشر بوده است و نقش مهمی در جمع‌آوری و ذخیره اطلاعات و دانش بشر که نتیجه‌ای از تجربیات و تفکرات اوست دارد و از این رو با پیدایش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگ دار این اندیشه بشری با ابزار نوین درآمیخت و به صورت یک پدیدهٔ مهم، امروزه با آن برخورد می‌گردد.

مصرف کاغذ با اختراع آن همراه بوده است که گفته می‌شود مصریان پیشقدم در این اختراع بوده‌اند و از بسیاری جهات نشانگر سطح رشد علمی و فرهنگی جامعه می‌باشد. با پیشرفت اطلاعات و معلومات بشر از دانش رنگ، کاغذهای رنگی برای جلب توجه و زیبایی و مقوا و کارتن‌های رنگ آمیزی شده برای بسته بندی و بالاخره جعبه‌های شیرینی و شکلات برای مصرف خانگی و نظایر اینها همه دلیل بر دانش برتر و استفاده بشر از این صنعت و اختراع است که روز به روز رو به توسعه و تکامل می‌باشد و در تاریخ از آن یاد شده است.^[۱]

محتویات

  [نمایش] 

وجه تسمیه[ویرایش]

کلمهٔ کاغذ مأخوذ از واژهٔ سانسکریت «[کادی]» است.^[۱] در نهایت، واژهٔ «کاغذ» برگرفته از چینی است.^[۲]

پیشینه[ویرایش]

نوشتار اصلی: تاریخچهٔ کاغذ

پیدایش کاغذ با پاپیروس و پرگامنت‌ها[ویرایش]

به گفتهٔ تاریخ، مصریان باستان اولین مردمانی بوده‌اند که از نوعی نی شبیه بامبو به نام پاپیروس صفحاتی می‌ساختند و بر روی آن می‌نوشتند و نیز کاغذ بردی را مصریان اختراع کردند. مردم مصر نی پاپیروس را به صورت نوارهای نازک و بسیار ظریفی کنار یکدیگر قرار می‌دادند و سپس به وسیلهٔ فشارها و صیقل دادن به آن به شکل ورق در می‌آوردند.

سابقهٔ نوشتن به هزاران سال قبل می‌رسد و بشر در آغاز تمدن و ابداع خط از گل رس لوحه‌هایی می‌ساخت و برای نوشتن مطالب خود استفاده می‌کرد؛ این الواح با حرارت آفتاب خشک می‌شد و یا با آتش می پخته است.

در ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد بود که برای ثبت و ضبط کلمات، مسئله نوشتن بر کاغذ مطرح گردید و همانطوری که اشاره شد پاپیروس را مصری‌ها درست کردند، چند برگ پاپیروس را مصری‌ها بهم می چسبانیده‌اند تا یک نوار دراز طومار مانند بدست آید. کاغذ پاپیروس از بهم پیوستن برگها و پوستهٔ گیاهی نی مانند به نام پاپیروس است؛ برگهای پاپیروس نسبتا شکننده بودند و لذا به فکر افتادند از پوست بعضی حیوانات مثل گوسفند، آهو و گوساله استفاده شود. نخستین بار در شهر پرگاموس واقع در آسیای صغیر، صنعتگران از پوست حیوانات با شیوه‌های مخصوص، پوست‌های درخشان و نازکی بدست آوردند که خیلی بادوام تر و نرم تر از پاپیروس بود و معروفترین آنها کاغذ پرگامنت بود.پرگامنت از نام شهر پرگاموس گرفته شده که از مراکز تولید و توزیع این کاغذ بوده است.

در روایات و اخبار نوشته شده است که کتاب اوستا را قبل از اسلام بر روی ۱۲ هزار پوست گاو نوشته‌اند که این روایت و خبر دلیل دیگری است که از قبل از اسلام در ایران، از پوست به جای کاغذ استفاده می شده است.

مردمان یونان به پاپیروس، کارتِس (cartes) می گفته‌اند و کلمه کارتس به زبان عربی قرطاس گفته شده است که در حقیقت همان پاپیروس است که از شهرهای واقع در دلتایمصر، آن را به یونان برده‌اند.

خط مصریان قدیم خط هیروگلیف (Hyroogleff) بوده است که بر روی پاپیروس‌ها نقش بسته است و به موجب دو سند یونانی که مربوط به قرن سوم میلادی ذکر شده در حال حاضر در موزه‌های لیدن و استکهلم نگهداری می‌شود.^[۳]

چینی‌ها نخستین مردمانی بودند که بیش از ۲ هزار سال پیش، کاغذهایی مانند کاغذهای امروزی ساختند. ایرانیان مسلمان شیوه ساختن کاغذ را در سده نخست پس از اسلام از چینی‌ها آموختند و آن را بهبود بخشیدند. شهر سمرقند برای سال‌ها بزرگ‌ترین مرکز ساختن و خرید و فروش کاغذ بود. سپس، در شهرهای دیگر، از جمله بغداد،دمشق، قاهره، مراکش، جزیره سیسیل و شهرهای مسلمان نشین اسپانیا، کارخانه‌های کاغذسازی به راه افتاد. یافته‌های باستان شناسی نشان می‌دهند که از قرن اول میلادی، در چین کاغذ وجود داشته‌است. در سال ۱۰۵ میلادی، یکی از درباریان، ماده جدیدی را برای امپراتور توصیف کرد که از پارچه‌های کهنه، پوست درختان، کنف و علف تهیه می‌شد وروی آن می‌نوشتند. به مرور زمان، شیوه تهیه کاغذ بهتر شد و ان را با الیاف گیاهانی مانند خیزران می‌ساختند. عرب‌ها این محصول را به اروپا بردند و در سال ۱۱۵۰ میلادی، غربیان نخستین کاغذ سازی را در اسپانیا بنا کردند. ماشین تولید انبوه کاغذ را چینی‌ها اختراع کردند. نخستین اسکناس نیز در سال ۱۰۲۴ میلادی در چین تهیه و مبادله شد.

ساخت کاغذ[ویرایش]

الیافی که در ساخت کاغذ بکار می‌رود معمولاً طبیعی و شامل سلولوز است؛ و به دو روش شیمیایی و فیزیکی است.

پیرامون واژه[ویرایش]

کاغد یا کاغذ کلمه‌ای است پارسی^[۴][۵] و ذکر این لغت یا «ورق» در کتب قدیمیه عربی بسیار فراوان دیده می‌شود. خمیر کاغذ بیشتر از چوب سوزنی برگان ساخته می‌شود (به دلیل داشتن الیاف طولانی تر)

کاغذ یکی از فراورده‌های مهم چوب است. برای ساختن کاغذ ابتدا تنه درخت را به وسیله دستگاه خردکن به خورده چوب تبدیل می‌کنند. سپس خرده چوب‌ها را به وسیله مواد شیمیایی و روشهای مختلف در برج پخت خمیر تجزیه می‌کنند و از آنها الیاف سلولوزی به دست می‌آید که خمیر کاغذ نامیده می‌شود. از درهم رفتن الیاف سلولوزی و بعد از پرس آنها ورقه کاغذ ساخته می‌شود.

انواع برش کاغذ[ویرایش]

کاغذ از نظر برش طبق استانداردهای مختلف طبقه‌بندی می‌شود. یکی از مهم‌ترین طبقه‌بندی‌های بین‌المللی، استاندارد A است. در این استاندارد، از A0 که بزرگ‌ترین اندازه است، هرچه عدد بزرگ‌تر می‌شود، ابعاد کاغذ نصف می‌گردد به‌طوری‌که:

A0:84.1*118.9cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

A1:59.4*84.1 cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

A2:42*59.4 cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

A3:29.7*42 cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

A4:21*29.7 cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

A5:14.8*21 cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

A6:10.5*14.8 cm

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

·          

البته برش‌های غیراستانداردی مثل A-1 نیز وجود دارد.

مشخصات کاغذ[ویرایش]

·         گرماژ

·         تعداد در بسته

·         راه یا الیاف کاغذ(LG یا SG)

جستارهای وابسته[ویرایش]

·         مقوا

·         کاغذ گلاسه

·         اریگامی

·         بید کاغذ

منابع[ویرایش]

1.       ↑ ^{پرش به بالا به:۱٫۰ ۱٫۱} فرزان، ناصر، تاریخ تحول هنر و صنعت رنگ در ایران و جهان، تهران: انتشارات تهران، 1384، صفحات 141-155

2.       پرش به بالا↑ علی‌اکبر دهخدا و دیگران، سرواژهٔ «کاغذ»، لغت‌نامهٔ دهخدا (بازیابی در ۳۰ ژانویهٔ ۲۰۱۶).

3.       پرش به بالا↑ فرزان، ناصر، تاریخ تحول هنر و صنعت رنگ در ایران و جهان، تهران: انتشارات تهران، 1384، صفحات 141-155

4.       پرش به بالا↑ فرهنگ فارسی دهخدا

5.       پرش به بالا↑ برخی نیز آورده‌اند که شاید این واژه چینی باشد.

·         بخش انواع کاغذ از: «از طراحی تا صحافی»، فریدون آذریون، آذریون، ۱۳۸۰

·         قب‍ادیان، حی‍در، تک‍نولوژی تولی‍د کاغذ، ته‍ران: حافظ‌پژوه، ۱۳۸۵. شابک: ۹۶۴۹۵۲۷۱۰۹

·         لانگ‍لی، اندرو، کاغذ، ترجمهٔ من‍یره مح‍قق من‍تظری، ته‍ران: امی‍رکب‍یر، کت‍ابه‍ای شک‍وفه، ۱۳۸۵. شابک: ۹۶۴-۳۰۰-۴۰۰-۷

·         احمدی، مسعود، «تاریخچه کاغذ: انواع کاغذهای خوشنویسی و نقاشی مینیاتور»، سنندج، نشر: مسعود، ۱۷. شابک:۹۷۸-۹۶۴-۷۴۵۱-۱۳-۰

·         کتاب چرا و چگونه اثر والتر فلمر، ترجمهٔ فرزانه کریمی، نشر بنفشه (نیلوفر فقیراللهی)

·         کتاب کاغذ و چاپ (راهنمای انتخاب کاغذ مناسب سفارش چاپی)،بهرام عفراوی، نشر دایره چهار رنگ، شابک: ۸-۵-۹۲۹۵۲-۶۰۰-۹۷۸

///////////

به عربی و مصری ورق:

الورق، وسمي في الرتاث الكاغد^[1][2]، هو مادة رقيقة مسطحة تنتج من لب الورق المنتج عن طريق ضغط الألياف السيليلوزية للخضروات، الألياف تكون عادة طبيعية، بحيث تتكون أساسا من السيليولوز، وتستخدم مادة تلك الصفحات في الكتابة والطباعة وتغليف جدران المنازل وأكياس المطابخ.

صناعة الورق في الصين

محتويات

  [أظهر] 

التعرف أكثر على الورق[عدل]

من السهل نسبياً التفريق بين الورق والمواد الأخرى، ولكن من الصعب تحديد أنواع معينة من الورق. وبالنسبة للورق الحديث المطبوع، فعادة ما يكون تاريخ الإنتاج هو أفضل وسيلة للتعرف على نوع الورق. غير أن هنالك كثير من المجموعات، خصوصاً بعد عام 1820، عندما كان يتم اختبار العديد من الألياف (بداية من القش وحتى عشب الحلفاء)، وعندما استُخدمت مجموعات مختلفة من مواد التبييض والعوامل المساعدة على تغرية الورق الكيميائي، وتؤدي هذه المجموعات إلى تعقيد التعرف على الورق، بحيث لا يكون التحديد الدقيق ممكنا إلا من خلال التحليل الكيميائي وتحليل الألياف فقط.

يختلف الورق المصنوع بالآلات عن الورق اليدوي الصنع في عديد من الأوجه، ولكن يبقى انتظام الألياف أكثر هذه الأوجه لفتاً للنظر. ففي الورق اليدوي الصنع، يتسبب غمر مناطق العفن أو su (باليابانية) في السائل المعلق المكون من الماء والألياف مع رجّ الماء وترشيحه باستخدام مصفاة، في تشابك الألياف عشوائياً مما يزيد من قوة الورق. وعلى عكس ذلك، يتم إنتاج الورق المصنوع باستخدام الآلات على أسطوانة دائمة الدوران، وتتسبب حركة دوران الآلة في محاذاة الألياف لبعضها البعض في اتجاه واحد، مما يجعل الورق أضعف بعض الشيء على طول اتجاه الألياف أو اتجاه الآلة. ويوجد اتجاه الألياف هذا في المنتجات الورقية الأخرى، مثل الكرتون والحافظات.

يمكن أن يتجعد الورق الذي يُطوى عكس اتجاه الألياف مشكلاً ثنيات غير مستوية، كما أن الورق الذي يتم ترطيبه باستخدام مادة لاصقة يتمدد أكثر وأكثر على عرض اتجاه الألياف بأكثر مما يتمدد على طوله. ولتحديد اتجاه الألياف في التوريدات، يمكن تقويس الورق في كلا الاتجاهين، وسوف يُظهر اتجاه الألياف مقاومةً أقل. وهنالك اختبار بسيط آخر يمكن إجراؤه عن طريق تمزيق الورق في كلا الاتجاهين، فسيتمزق الورق بسهولة أكبر على طول اتجاه الألياف.

ونظراً للمعدل المزعج لتلف الورق الحديث، تم بذل كثيرا من الجهود لتطوير ورق مستقر كيميائياً، قائم على الأنواع القلوية المقواة في الأساس. وفي السنوات الأخيرة، اهتمت معظم دول الغرب بإنتاج الورق القلوي. ونظراً لأن عمليات تصنيع الورق التي تنطوي على عمليات معالجة قديمة للأحماض تتسبب في تلوث المجاري المائية والجو والتربة، فقد دفعت اللوائح الحكومية صناعة الورق نحو إجراء عمليات معالجة أكثر نظافةً وأقل تلويثاً.

ولذلك فكثير من الورق الذي يتم إنتاجه في الوقت الحالي في الدول الصناعية هو ورق غير حمضي، بل قلوي. ومع ذلك فلا يزال ورق الخشب الأرضي الرخيص يصنع لغرض طباعة الجرائد وبعض الاستخدامات الأخرى غير الدائمة. ويتلف هذا الورق سريعاً، مما يؤدي إلى ظهور مشكلات "الورق الهش" في المكتبات على مستوى العالم. وتُعتبر هذه المشكلات حادةً في الدول المتقدمة على وجه الخصوص، حيث يكون كثير من إنتاج ورق الكتب حامضياً، ويكون الجو غير مناسب.

تاريخ الورق[عدل]

·          مقالة مفصلة: تاريخ الورق

يعود الفضل في اختراع مادة الورق كما نعرفها الآن إلى الصينيين الذين أنتجوه ابتداء من القرن الأول ميلادي، وذلك انطلاقًا من سيقان نبات الخيزران (البامبو) المجوفة والخرق البالية أو شباك الصيد والقنبوعشب الصين. ويتم تحسينه باستخدام لحاء الشجر والقنب وقطع القماش حيث كانت هذه المواد تدق، بعد أن تغسل وتفقد ألوانها، في مطاحن خاصة حتى تتحول إلى عجينة طرية فتضاف إليها كمية من الماءحتى تصبح شبيهة بسائل الصابون، وبعد أن يصفَّى الخليط تؤخذ الألياف المتماسكة المتبقية بعناية لتنشر فوق لوح مسطح لتجففه حرارة الشمس. وبعد التجفيف يمكن صقل فرخ الورق المحصل عليه بعد ذلك بواسطة خليط من النشا والدقيق ويجفف من جديد. وهكذا يحصل عى ورق قابل للاستعمال.

وكان يسمى الورق الصيني في عهد الدولة العباسية الكاغد وهي كلمة دخيلة (بالفارسية: كاغذ) كما سمي صانعه (الوراق) كاغدا.^[3][4][5]

صناعة الورق[عدل]

·          مقالة مفصلة: لب الورق

تطور صناعة الورق[عدل]

ظلت صناعة الورق في تطور وأخذت أهمية كبرى بخاصة بعد اختراع غوتنبرغ لأول مطبعة، وبدأ معها الاهتمام بأنواع الورق المختلفة. وبدأت التكنولوجيا الحديثة تقوم بدورها في تلك الصناعة، إلى أن أصبح الأمر الآن أكبر بكثير من مجرد أوراق للطباعة وأخرى للتغليف، وإنما أصبحت هناك أشكال وأنواع كل يؤدي دورا مختلفا على حسب المصدر الأول لاستخراجه.

فهناك الورق المأخوذ أساسًا من الأشجار الإبرية، والتي توجد عادة في المناطق الشمالية الباردة من أوروبا، وهناك أوراق تشبع بألياف السليلوز لكي تأخذ ملمس القماش ورونقه، أو لأنها تعطي مواصفات جيدة عند الطبع عليها واستخدام الأحبار المناسبة، ويكون مصدرها الأساسي القطن (ورق قطني) وأشجار الأرز ومصاص القصب.

ولم يقتصر الأمر على طرق وأنواع الورق، وإنما أصبحت هناك مواصفات أخرى أكثر دقة وتعقيدًا؛ حيث نجد أجهزة خاصة لقياس لمعان سطح الورق، وجهاز لقياس قوة ومتانة شد الورق الذي يستخدم في عمليات التغليف وأيضًا نسبة الحموضة والقلوية.

تحضير الورق[عدل]

يحضر الورق من ألياف السيليلوزالتي توجد في جدران جميع الخلايا النباتية.عندما يرشح مزيج من الماء وال أليافمن خلال غربال أو منخل دقيق تتشابك ال ألياف بعضها مع بعض مكونة صحيفة رقيقة من الورق، وعندما تجفف الرقيقة المبتلة تنشأ روابط كيميائية بين الجزيئات في ألياف السيليلوز معطية رقيقة الورق قوتها. يعتبر الخشب المصدر الرئيسي لألياف صناعة الورق والتغليف والتعبئة.

السيليلوز

دور السيليلوز[عدل]

·          طالع أيضًا: سيليلوز

من أكثر المركبات العضوية انتشارا في الأرض، يكوّن الجدر الخلوية في النبات وله دور دعامي، يتكون السيليلوز من جزيئات بوليمرية تؤلف سلسلة غير متفرعة تتكون من تكاثف جزيئات سكر الجلوكوز التي ترتبط مع بعضها بروابط غلوكوزسيدية، وتنتظم جزيئاته في الجدار الخلوي للنبات على هيئة أليافمتوازية أحيانا ومترابطة عرضيا أحيانا أخرى مما يؤدي إلى إحداث دعامة قوية جدا، تحمي الخلية النباتية.

هولاندز

تصنيع الورق آليا[عدل]

هناك طريقتان لصناعة العجينة الورقية : ميكانيكية وكيميائية.

·         عند صناعة الورق آليا ينظف اللحاء المستخدم باستخدام الماكينة من أجل التخلص من الغبار أو الرماد والمواد الغريبة.

·         وبعد عملية التنظيف هذه، يوضع اللحاء في غلاية دائرية كبيرة حيث يغلى اللحاء والجير تحت ضغط البخار لمدة تصل إلى عدة ساعات.

·         يتحد الجير مع الدهون والمواد الغريبة الأخرى الموجودة في اللحاء ليكون صابونا غير قابل للذوبان، ويمكن التخلص من هذا الصابون فيما بعد، كما أن الجير يقلل أية صبغة ملونة موجودة في المركبات الملونة.

·         ثم يحول اللحاء إلى ماكينة تسمى هولاندر بحيث تشكل سلسلة متصلة.

·         ويمر الخليط المكون من اللحاء والمياه بين الأسطوانة ولوح القاعدة ويتحول اللحاء إلى ألياف، بحيث تمتص المياه من الحوض تاركة اللحاء والألياف خلفها.

·         وأثناء تدفق خليط اللحاء والمياه حول الهولاندز، يتم التخلص من القاذورات وينقع اللحاء تدريجيا حتى يتحلل تماما إلى ألياف مفردة.

·         وبعد ذلك يتم إدخال اللحاء المبتل في ماكينة هولاندز فرعية من أجل فصل الألياف مرة أخرى.

·         وعند هذه النقطة، تضاف مواد تلوين ومواد غراء كالصمغ ومواد حشو مثل كبريتات الجير، وذلك لزيادة حجم ووزن الورق.

الاختلاف بين ورق الآلات واليدوي الصنع[عدل]

يختلف الورق المصنوع بالآلات عن الورق اليدوي الصنع في عديد من الأوجه، ولكن انتظام الألياف هو أكثر هذه الأوجه لفتاً للنظر.

ففي الورق اليدوي الصنع، يتسبب غمر مناطق العفن في السائل المعلق المكون من الماء والألياف مع رجّ الماء وترشيحه باستخدام مصفاة، في تشابك الألياف عشوائياً مما يزيد من قوة الورق. وعلى عكس ذلك، يتم إنتاج الورق المصنوع باستخدام الآلات على أسطوانة دائمة الدوران، وتتسبب حركة دوران الآلة في محاذاة الألياف لبعضها البعض في اتجاه واحد، مما يجعل الورق أضعف بعض الشيء على طول اتجاه الألياف أو اتجاه الآلة. ويوجد اتجاه الألياف هذا في المنتجات الورقية الأخرى، مثل الكرتون والحافظات. يمكن أن يتجعد الورق الذي يُطوى عكس اتجاه الألياف مشكلاً ثنيات غير مستوية، كما أن الورق الذي يتم ترطيبه باستخدام مادة لاصقة يتمدد أكثر وأكثر على عرض اتجاه الألياف بأكثر مما يتمدد على طوله. ولتحديد اتجاه الألياف في التوريدات، يمكن تقويس الورق في كلا الاتجاهين، وسوف يُظهر اتجاه الألياف مقاومةً أقل.

وهنالك اختبار بسيط آخر يمكن إجراؤه عن طريق تمزيق الورق في كلا الاتجاهين، فسيتمزق الورق بسهولة أكبر على طول اتجاه الألياف.

مواصفات الورق الجيد[عدل]

مواصفات الورق الجيد

•أن يكون ذا ألياف طويلة ومجهزا تجهيزا جيدا.

•و يحضر الورق الجيد غالبا بطريقة السلفيت وبحيث يكون به نسبة عالية من الأقمشة والخرق.

•ويستعمل للكتابة والطباعة الفاخرة مثل ورق الوثائق.

•وتضاف إلى العجينة (اللب *) بعد المواد المضافة لتحسين خواص الورق ولزيادة متانته ونصاعته وتحمله لزيادة الاستدامة.

عملية الإضافة في صناعة الورق.[عدل]

•تتم عملية الإضافة للمواد الكيميائية بترتيب خاص لتكسب الورق صفات تتطلبها صناعة الورق.

•وتتم الإضافة إما في السواقي في أثناء عملية التشغيل أو في أحواض للخلط أو في أحواض إضافية خاصة وأهم المواد التي تضاف للعجينة هي:

•مواد قلفنة وهي الشبة والقلفونية.

•مواد ملونة وهي صبغات ملونة مختلفة.

•مواد مالئة مثل بودرة التلك والصلصال الصيني (الكاولين).

أولاً إضافة الشبة والقلفونية :

•تضاف القلفونية إلى العجينة بعد عملية العجن لإكساب الورق مناعة ضد التشرب للمحاليل.

•وتضاف القلفونية للعجينة على هيئة محلول صابوني يتم تحضيرها بطبخ القلفونية (حمض الأبياتيك Abiatic acid) مع الصودا الكاوية أو كربونات الصوديوم ثم تخفيفها بالماء لتكون محلول الرجينة.

•وبإضافة الرجينة للعجينة يلاحظ زيادة حجم العجينة وذلك لأن الرجينة لها شحنة سالبة مثل الشحنة السالبة التي توجد على ألياف السليولوز.

•ومعنى ذلك أن الرجينة تتنافر مع الألياف وتحتاج إلى مادة مثبتة لتثبتها على الألياف ويقوم بعملية الربط هذه الشبه (كبريتات الألومنيوم) وتضاف إلى العجينة على هيئة محلول بعد إضافة الرجينة ومزجها بها جيداً.

•ويمكن تفسير عملية التثبيت بأن شق الألومنيوم AL++ موجب التكهرب يجذب إليه كلاً من ألياف السيليلوز والرجينة ليحدث ربطاً بينهما.

•وتضاف الرجينة مع وزن اللب الجاف بنسبة من نصف إلى 3 %.

•أما الشبه فتضاف إلى العجينة بنسبة 2- 6% من وزن اللب الجاف.

ثانياً : إضافة المواد الملونة والصبغات :

•تضاف الألوان بعد إذابتها في الماء البارد أو الساخن حسب نوع المادة الملونة وقابليتها للذوبان.

•وتصفى لفصل أي حبيبات لم تذوب لمنع حدوث البقع اللونية في الورق المنتج وتتم الإضافة للألوان مع ملاحظة التعليمات التالية :

•(أ) ألا تكون المحاليل ساخنة جداً.

•(ب) أن تضاف الألوان الأقل قابلية للسليولوز ثم الأكثر قابلية.

•(جـ) لا يضاف لون ثاني إلا بعد امتزاج اللون الأول بالعجينة جيداً.

•بعد إضافة الألوان وخلطها جيداً بالعجينة تضاف الرجينة لأنها تعتبر مثبتاً للألوان في الورق.

•ثم تضاف الشبة التي تعمل أيضاً على تثبيت الألوان وترسيب الرجينة في ألياف سليولوز الورق.

•المواد المستخدمة في تلوين الورق مثل:

•الالترامين وأزرق البروس وغيرها Prussian blue .

•و كذلك الاسبداج والكاولين والجير وأبيض التيتانيوم وغيرها.

•3- مواد أخرى تضاف إلى عجينة الورق : •يجب ملاحظة أن ترتيب الإضافة وحموضة الوسط ونوع المضاف لهم أهمية كبيرة في إنتاج نوع الورق المطلوب كما يلي :

•(أ) المواد المالئة والطاردة للماء :- •مثل الروزين (القلافونية) وتثبيتها بواسطة الشبة (كبريتات البوتاسيوم والألومنيوم). •ومن المواد المالئة والرابطة أيضاً النشا والدكسترين والغراء وبعض الأصباغ لتحسين خواص الورق ليصبح ملائماً لأغراض الطباعة والكتابة كما تساعد على تثبيت الألوان. •كما أن هذه المواد الطاردة مثل القلافونية والشبة تثبت الألوان أيضاً.

(ب) مواد تحميل :-

•وهي مواد تزيد من ثقل الورق وتزيد من نعومة سطحه مثل الصلصال الصين China clay أو الطفلة وكذلك أكسيد الزنك وكبريتات الكالسيوم كما تزيد من بياض الورق. •ويمكن إضافة هذه المواد أيضا بعد التصنيع وتسمى في هذه الحالة بالتجهيز السطحي مكونة طبقة ناعمة عازلة للماء.

•4- خامات العجينة الورقية Paper Pulp Ores .

•الورق مادة عضوية من أصل نباتي Vegetable origin ذات تركيب بنائي Structural materials تكونت من جزيئات كبيرة أو بوليمرات، •وهذه تكونت بواسطة الروابط الكيميائية للعديد من الوحدات المشابهة الصغيرة التي تسمى مونيمرات وترتبط هذه الجزيئات معا في سلسلة وتنسق مع بعضها لتكوين الألياف الدقيقة Microfberils التي ترتبط معا لتكون الألياف. •والليفة جسم متجانس ميكروسكوبية مرنة لها نسبه عالية من الطول إلى العرض ومقطع عرضي صغير. •وتعمتد صناعة الورق على الخواص المميزة للألياف السليلوزية الطبيعية.

وتقسم هذه الألياف طبقا للجزء النباتي الذي تم الحصول منه على هذه الألياف (أي حسب مصدرها) إلى:

1-ألياف البذور ذات الشعر Seed hairs ذلك مثل القطن Cotton وتكون الألياف بها ملتصقة ببذور القطن ويصنع منها الأقمشة البالية Rag.

paper. 2-ألياف سيقان النباتات أو لحائها Stem or baste fibers مثل الكتان Flax والقنب Hamp والجوت Jute.

3-ألياف ورقية Leaf fibers مثل أوراق الحلفا (الاسبارتو) Esparto والسيزال Sisal

4-ألياف الحشائش النباتية Grass fibers وهي نباتات عشبية تستعمل سيقانها وأوراقها معا في صناعة لب الورق مثل القش Straw ومصاصة القصب Bagasse وسيقان الذرة والبامبو Bamboo والغاب Reeds.

5-ألياف الخشب Wood fibers

وتسمى الألياف التي يتم الحصول عليها من الألياف الخشبية بالألياف الصلبة Hard Fibers. •وتتكون عجينة الورق أساسا من السليلوز والهيميسليلوز و اللجنين. •وعجينة الورق المثالية المكون الأساسي لها السليلوز وهو أحد مكونات جدر الخلية ويوجد بجميع تراكيب النبات.

•وتختلف النسبة المئوية للسليلوز تبعا لنوع النبات أو ألياف النبات المسخدمة فنجدها عالية في المواد المصنعة من النباتات العشبية وذات الفلقتين بينما يقل في المواد المصنعة من خشب الصنوبريات فنجد أن نسبته :

•في القطن تصل إلى 95% والكتان إلى 82% والقنب إلى 77% والجوت 60%.

•والإسبارتو (الحلف) 46 -58%.

•وخشب الصنوبريات من 58-60% .

أنواع الورق[عدل]

ورق الطباعة 

وهو ورق خفيف، يتراوح وزن المتر المربع منه بين 44 و 120 غرام, ويستخدم في طباعة الأوفست (بالإنجليزية: Offset ) والدفاتر والكتب.

ورق التصوير 

ورق التصوير (بالإنجليزية: photocopy paper) هو ورق خفيف, أوزان الورق الشائعة منه 70 و75 و80 غرام لكل متر مربع، ويستخدم في آلات التصوير والطابعات الليزرية والمكتبية.

ورق الجرائد 

وهو ورق خفيف قليل المتانة قصير العمر شديد التشرب للسوائل.

ورق المجلات 

وهو يشبه ورق الجرائد، إلا أنه يتميز عنه بلمعانه الواضح، ويصنع كلا النوعين من اللب المستخلص الكيماوية.

ورق الكرتون 

ويوجد منه نوعان:

·         النوع المضلع: ويتكون من عدة طبقات، ويستخدم لإنتاج صناديق التعبئة.

·         النوع الرمادي: ويصنع بتجفيف عجينة اللب المستخدمة فيه بأفران خاصة، بدلا من أسطوانات التجفيف، ويستخدم في تجليد المطبوعات المختلفة.

الورق المقوى 

ويعالج اللب المستخدم في تصنيعه بمواد كيماوية مختلفة، ويطلى بطبقات من الشمع حيث يستخدم في تغليف المواد الغذائية.

آثار صناعة الورق[عدل]

الآثار الاجتماعية[عدل]

بسبب انخفاض سعر الورق ،أدى ذلك إلى وفرته التي أعطت درجة عالية من المعرفة وشجع هذا إلى تطور المدارس والجامعات ،مما أدى إلى حصول طبقات جديدة ومتعددة من المجتمع على الكتابة.كما غير العملية الأساسية للتفكير حيث ظهرت إلى جانب الثقافة المنطوقة ثقافة مكتوبة ومطبوعة.

الآثار الاقتصادية[عدل]

ظلت مهارات القراءة والكتابة مهارات محصورة ضمن الطبقات الغنية، حتى ظهرت صناعات الورق الذي يمكن نقله والورق الذي تنتجه الآلات ،وتمخض عن هذه الصناعات الكثير من الوظائف وانخفضت تكاليف صناعة الأوراق إلى:

·         28 سنتا للرطل الواحد في عام 1864.

·         سنتين للرطل الواحد في عام 1897.

أكبر الدول في العالم المصنعة للورق
الرتبة	الدولة	الإنتاج ب(طن متري)		الرتبة	الدولة	الإنتاج ب(طن متري)
1	أمريكا	80,8		11	البرازيل	7,8
2	الصين	37,9		12	أندونسيا	7
3	اليابان	30,5		13	المملكة المتحدة	6,5
4	كندا	20,1		14	روسيا	6,3
5	ألمانيا	19,3		15	إسبانيا	5,4
6	فلندا	13,1		16	النمسا	4,6
7	السويد	11,1		17	الهند	4,1
8	كوريا الجنوبية	10,1		18	المكسيك	4,1
9	فرنسا	9,9		19	تايلاندا	3,4
10	إيطاليا	9,4		20	هولندا	3,3

الآثار السياسية[عدل]

بسبب التحكم بالأفكار وضعت قوانين تمنع تصدير قطع القماش. واستخدمت الجرائد لنشر المعلومات السياسية، استخدمت ك "منبر لحشد الدعم"،حيث حثت القوانين في بداية القرن العشرين على صناعة الورق بتخفيضات ضريبة تمنح لتطوير الموارد وصناعات ومنح أسعار شحن ملائمة.

الآثار على البيئة[عدل]

نتج عن صناعة الورق بعض المخلفات التي لها أثر سيء علي البيئة. وتكمن المشكلة الرئيسية في أن قش الأرز يحتوي علي نسبة عالية من السيليكا والتي تتراوح ما بين 12% و14% من وزن الخامة وهذه المادة تؤدي إلي إعاقة استرجاع الكيماويات المستخدمة في عملية طبخ الخامة لاستخلاص لب الورق. وينجم عن ذلك تخلف مادة سائلة تعرف باسم السائل الأسود (Black Liquid) مطلوب التخلص منها لعدم وجود أي استفادة بمصانع الورق.

وتتزايد مشكلة تلوث البيئة مع زيادة كمية المخلفات الناتجة عن صناعة الورق وتعتبر كميات المياه الملوثة الناتجة من صناعة لب الورق تمثل أخطر الملوثات فقد وجد أن كمية المياه المستخدمة تتوقف علي نوع تكنولوجيا صناعة لب الورق ويحتاج الطن من قش الأرز ما يقرب من 15-20م3 من الماء في أفضل طرق استخراج اللب بينما قد يرتفع معدل المياه المستخدمة إلي 100م3 في حالة عدم إعادة تدوير المياه خلال العملية الصناعية ويجب ملاحظة أن خطورة تخلف هذه الكميات من المياه لايكمن في كونها فاقد للثروة القومية فحسب ولكن في مقدار التلوث البيئي التي تسببه.

الاستعمالات[عدل]

·         مكتبية ومطبعية

·         فنية : للرسم (بألوان مائية أو زيتية وغيرها)

·         بنكية : نقود ورقية

·         تواصل : ورق للرسائل والبطاقات البريدية والطوابع وغيرها...

·         المطبخ : المساعدة في تشكيل العجائن وتغليف المأكولات

·         نظافة : مناديل ورقية

·         صناعة : مرشح ورقي، ورق كاشط، ورق مثقب ورق جدران

الورق للكتابة[عدل]

ورق ميليمتري

استعمل الورق أولا (منذ حوالي 2000 سنة) لحفظ الكتابة. لنجده الآن في المكاتب والمطابع كحامل ليس لكتابة فقط ولكن للصور والرسوم وغيرها. ويستعمل الدارسون والمختصون صنفا خاصا هو الورق الميليمتري لرسم مخططاتهم البيانية.

تنشر اليوم الصحف على ورق الصحف بملايين النسخ وذلك لثمنه الزهيد وخفة وزنه. وبالمقابل يستعمل ورق خاص لطباعة الصور يكون أملس وأثقل من ورق الصحف.

الورق الشفاف هو ذلك الورق الذي يسمح بمشاهدة جزء من ما خلفه لشفافيته العالية مقارنة بالورق العادي. والورق الكربوني يسمح بإعادة طبع ما يكتب عليه على ما يوضع خلفه.

الورق والفن[عدل]

·          مقالة مفصلة: أوريغامي

طائر من ورق

ورق مقصوص صيني

اوريغامي هو فن طي الورق، نشأ في الصين ويحظى بشعبية كبيرة في اليابان. ويستخدم الاوريغامي الورق، بشكل مربع عموما (ولكن ليس هو دائما)، والذي لا يقص عادة. النماذج الورقية تبدأ غالبا بنفس السلسلة من الطيات. ويتبع لاحقا الرسم التخطيطي، رسم يفصل بسلسلة من الأوجه كل طي ينفذ لتحقيق النموذج النهائي. يمكن أن يصنع بالاوريغامي أشكالا بسيطة مثل قبعة أو طائرة ورقية، أو معقدة مثل برج إيفل أو غزال أو وحيد القرن، والتي تتطلب أكثر من ساعة من العمل.

هناك فنون أخرى تستغل الورق مثل kirigami، وهو فن قطع الورق. وقد أوجد الصينيون فن قص الورق منذ اختراع الورق في الصين أي منذ حوالي 2000 سنة. الأشكال الزخرفية والحيوانات والزهور وغيرها تقطع بالمقص أو السكين. الورق المقطعة الصيني تستخدم أساسا في زخرفة الأبواب والنوافذ وتدعي زهور النوافذ.

كما يستخدم الورق (أو المقوى منه) مقطعا ومطويا لصناعة النماذج الورقة بعد تلصيقه.

للتزين[عدل]

قصاصات ورقية

الورق موجود بكثرة في مجالات التصميم والديكور والاحتفالات. يتم استخدام ورق الجدران لتغطية وتزيين الجدران الداخلية للمنازل أو المباني. ويوجد بعض الأدوات الزخرفية الورقية تماما.

ويستعمل الورق الرخيص كمادة تزيينية في الاحتفالات والمناسبات الفنية، فتصنع اللفائف الصغيرة والقصاصات من الورق الرقيق والملون عادة.

استعمالات أخرى[عدل]

يمكن استخدامه للتغليف (ورق كرافت وورق اللف وتغليف الهدايا...) ولكن بدرجة أقل بسبب شدته المنخفضة. كما يستخدم الورق في العمارة اليابانية، لصناعة ألواح البيوت التقليدية اليابانية والكورية ما يسمى Shōji ^[6].

نجد الورق أيضا بصور أقل وضوحا في الأثاث المنزلي (وحدات المطبخ (الفورميكا أو الميلامين)، والأثاث القابل للتركيب وأسطح تنس الطاولة والأثاث (إشارات الزخرفية).

المراجع[عدل]

1.       ^ المغني الوسيط

2.       ^ المصطلحات التاريخية العثمانية

3.       ^ صناعة الورق في العصور الإسلامية

4.       ^ مفاهيم إسلامية

5.       ^ الجمهورية نت - الطباعة، مهد الثقافة البصرية الحديثة«1»

6.       ^ (إنجليزية) Shouji, (بالإنجليزية: Japanese Architecture and Art Net Users System), 2001.

http://downloud.intel.com/corporate/education/emea/ara/jordan/elen_sec/tools_resources/thinking/seeingreason/project.Ex http://www.Kenanaonline.com/page/4650 http://fr.wikipédia.org/wiki/papier

وصلات خارجية[عدل]

·         الورق من الموسوعة العربية العالمية

طالع أيضا[عدل]

·         ورقة نبات

·         ورق قطني

·         تاريخ الورق

·         ورق البردي

·         ورق استشفاف

/////////////

به دیودهی:

ކަރުދާހަކީ ފައިބަރުން އުފައްދާފައިވާ ލިޔެކިޔަން ގެންގުޅޭ ސާމާނުގެ ތެރެއިން ހިމެނޭ އެއްޗެކެވެ.

///////////////

به زازاکی کاغذ:

Kaxıd (Selüloz C₆H₁₀O₅)_n: Merdım kıtab, defter, xezete u.ç.b veteni dı kaxıd kar ano. Çımey cı selüloz (Cellulose) o u selüloz zi bı dara vırazenê. Yani qandê kaxıdi merdım daran parçe keno u keno ze wel u dıma tayın madeyê kimyaslaiya açarnanê kaxıd. Merdım şeno kaxıd rız, semer u papê xele ra zi vırazo. Labırê o wext zi qıymetê kaxı di zaf vay bena.

/////////////

به عبری:

נְייר הוא משטח סיבי, דק במיוחד, נפוץ ביותר בצבע לבן אך קיים גם בצבעים אחרים. שימושיו העיקריים הם לכתיבה ולדפוס של טקסטים. בנוסף, משמש גם כבסיס לציור, תמונות, פיסול, קיפולי נייר (אוריגמי) ועוד. הנייר הוא מוצר נפוץ מאוד והשימוש בו הוא יומיומי.

/////////////

به پنجابی کاغذ:

کاغذ اک پتلی شے ہوندی اے جینوں لکھن، چھاپن یا پیکج بنان واسطے ورتیا جاندا اے۔ اینوں لکڑ، کپڑے یا کعا توں بنایا جاندا اے۔

/////////////

به پشتو لیکپانه:

لیکپاڼه یا کاغذ یو ډول نازکه، د تاوېدو او کاتېدو وړ پاڼه ده چې د لرګي له وړو، زړو ټوکرانو او نورو فایبرلرونکو توکو څخه جوړیږي او له لیکپاڼې څخه په لیکلو، په رسمولو، یا په چاپولو کې ځینې کار اخیستل کیږي او همدا شان له لیکپاڼو څخه د کڅوړو یا پاکټ د جوړونې د موداو په توګه هم کارول کیږي

////////////////

به اردو کاغذ :

کاغذ

قبل مسیح سے دریائے نیل کے کنارے درخت (انجیر، شہتوت) کی چھال کو لکھنے کے ليے کاغذ کی شکل دینے کے آثار ملتے ہیں مگر 105ء میں چین میں تسائی لن نے وہ کاغذ تیار کیا جسے آجکے کاغذ کی ابتدا کہا جاسکتاہے۔ پھر 800ء میں یہ علم چین جانے والے مسلم تاجروں نے حاصل کیا اور جلد ہی بغداد، دمشق اور قاہرہ میں کاغذ کے کارخانے قائم ہوئے۔ مسلمانوں نے الگ خام مال اور طرز استعمال کیں، انکے کاغذ پر استرکاری (coating) ہوتی تھی جس سے خوبصورتی اور لکھنے کے ليے بہتر سطح پیداہوتی۔ اب کاغذ کی صنعت مغربی جانب پھیل کر شام تک پہنچ چکی تھی اور پھر ایک صدی بعد مراکش سے اسپین کے راستے یورپ میں داخل ہوئی ، 13ویں صدی کے بعد سے یورپ بطورخاص اٹلی کو مسلم کاغذ اپنی تیاری کے اصول اور رازوں کے ساتھ برآمد ہونے کا ذکر بہت سی تاریخی کتب میں آیا ہے۔

/////////

به آذری کاغذ:

Kağız - məktub yazmaq, şəkil çəkmək və ya nəyi isə qablaşdırmaq üçün istifadə edilən xüsusi material.

/////////////////

به کردی کاخذ:

Kaxez an ji qaqez, cureyekî forma wê ji dar û beran hatiye çekirin e. Dibe rûpelên tenik û dibe tişta herî girîng ya mirov li ser dinivisîne.

///////////////

به ترکی کاغیت:

Kâğıt, çoğunlukla yazma işlemlerinde kullanılan, üzerine baskı ya da çizim yapılabilen veya ambalaj amacıyla kullanılan ince malzemedir. Genellikle nemli ağaç lifleri veya otların bezlerinden elde edilen selüloz hamurunun preslenmesinin ardından esnek levhalar içinde kurutulması sonucunda elde edilir.

Kağıt çok fazla kullanım alanına sahip olan, çok yönlü bir malzemedir. En çok üzerine yazı yazılması veya baskı amacıyla kullanımı yaygın olsa da, endüstriyel ve inşaat sektöründe gerçekleştirilen işlemlerde, pek çok alanda temizlik ve paketleme malzemesi olarak, hatta özellikle bazı Asya kültürlerinde yiyecek katkı maddesi olarak kullanım bulmuştur. Kâğıt özellikle yazı amacıyla kullanıldığından dolayı, belge ve doküman anlamında da kullanılır. Ayrıca borsada işlem gören tahvil veya hisse senedi gibi mali değeri olan malzeme de kâğıt olarak adlandırılır. Bunların yanı sıra kâğıt kelimesi, kağıt parayı tanımlamak için de kullanılır.^[1] Farsça kökenli olan kelime, Türkiye Türkçesi Ağızlarında çeşitli şekillerde telaffuz edilir. Örneğin; Rize ilinde k'aad, Ordu İli ve Yöresinde kaat, Güney-Batı Anadolu grubunda kayıt gibi.^[2]

////////////////

به سواحلی کراتاسی:

Karatasi (kutoka Kigiriki Χαρτί kharti kupitia lugha ya Kiarabu قرطاص qartas) ni laha bapa na nyembamba ya konge za mimea zilizokandamizwa na kushikamana. Watu huandika kwenye karatasi, vitabu na magazeti hufanywa kwa karatasi, tena vipande vikubwa vya karatasi hutumika kwa kufunga vitu ndani yake.

Karatasi hunywa kiowevu, hivyo hutumiwa pia kwa shughuli za kusafisha.

Karatasi hutengenezwa hasa kutokana na ubao uliosagwa lakini inawezekana kutumia konge za mimea mingine pia. Inawezekana kutumia pia karatasi iliyokwishatumiwa kwa kutengezea karatasi mpya, kwa mfano magazeti ya kale.

Kwa matumizi mengine kuna pia karatasi nene kama bapa inayotumiwa kutengezea maboksi ya kubebea vifaa.

Watu wa kwanza kutengeneza karatasi walikuwa Wachina.

////////////////////////

Paper is a thin material produced by pressing together moist fibres of cellulose pulp derived from wood, rags orgrasses, and drying them into flexible sheets. It is a versatile material with many uses, including writing, printing, packaging, cleaning, and a number of industrial and construction processes.

The pulp papermaking process is said to have been developed in China during the early 2nd century AD, possibly as early as the year 105 A.D.,^[1] by the Han court eunuch Cai Lun, although the earliest archaeological fragments of paper derive from the 2nd century BC in China.^[2] The modern pulp and paper industry is global, with China leading its production and the United States right behind it.

Contents

  [show] 

History

Main article: History of paper

Hemp wrapping paper, China, circa 100 BC.

The oldest known archaeological fragments of the immediate precursor to modern paper, date to the 2nd century BC in China. The pulp papermaking process is ascribed to Cai Lun, a 2nd-century AD Han courteunuch.^[2] With paper as an effective substitute for silk in many applications, China could export silk in greater quantity, contributing to a Golden Age.

Its knowledge and uses spread from China through the Middle East to medieval Europe in the 13th century, where the first water powered paper mills were built.^[3] Because of paper's introduction to the West through the city of Baghdad, it was first called bagdatikos.^[4] In the 19th century, industrial manufacture greatly lowered its cost, enabling mass exchange of information and contributing to significant cultural shifts. In 1844, the Canadian inventor Charles Fenerty and the German F. G. Keller independently developed processes for pulping wood fibres.^[5]

Etymology

Further information: Papyrus

The word "paper" is etymologically derived from Latin papyrus, which comes from the Greek πάπυρος (papuros), the word for the Cyperus papyrus plant.^[6][7] Papyrus is a thick, paper-like material produced from the pith of theCyperus papyrus plant, which was used in ancient Egypt and other Mediterranean cultures for writing before the introduction of paper into the Middle East and Europe.^[8] Although the word paper is etymologically derived from papyrus, the two are produced very differently and the development of the first is distinct from the development of the second. Papyrus is a lamination of natural plant fibres, while paper is manufactured from fibres whose properties have been changed by maceration.^[2]

Papermaking

Main article: Papermaking

Chemical pulping

Main articles: kraft process, sulfite process and soda pulping

To make pulp from wood, a chemical pulping process separates lignin from cellulose fibres. This is accomplished by dissolving lignin in a cooking liquor, so that it may be washed from the cellulose; this preserves the length of the cellulose fibres. Paper made from chemical pulps are also known as wood-free papers–not to be confused with tree-free paper; this is because they do not contain lignin, which deteriorates over time. The pulp can also be bleached to produce white paper, but this consumes 5% of the fibres; chemical pulping processes are not used to make paper made from cotton, which is already 90% cellulose.

The microscopic structure of paper: Micrograph of paper autofluorescing under ultraviolet illumination. The individual fibres in this sample are around 10 µmin diameter.

There are three main chemical pulping processes: the sulfite process dates back to the 1840s and it was the dominant method extent before the second world war. The kraft process, invented in the 1870s and first used in the 1890s, is now the most commonly practiced strategy, one of its advantages is the chemical reaction with lignin, that produces heat, which can be used to run a generator. Most pulping operations using the kraft process are net contributors to the electricity grid or use the electricity to run an adjacent paper mill. Another advantage is that this process recovers and reuses all inorganic chemical reagents. Soda pulping is another specialty process used to pulp straws, bagasse andhardwoods with high silicate content.

Mechanical pulping

There are two major mechanical pulps, the thermomechanical one (TMP) and groundwood pulp (GW). In the TMP process, wood is chipped and then fed into large steam heated refiners, where the chips are squeezed and converted to fibres between two steel discs. In the groundwood process, debarked logs are fed into grinders where they are pressed against rotating stones to be made into fibres. Mechanical pulping does not remove the lignin, so the yield is very high, >95%, however it causes the paper thus produced to turn yellow and become brittle over time. Mechanical pulps have rather short fibres, thus producing weak paper. Although large amounts ofelectrical energy are required to produce mechanical pulp, it costs less than the chemical kind.

De-inked pulp

Main article: de-inking

Paper recycling processes can use either chemically or mechanically produced pulp; by mixing it with water and applying mechanical action the hydrogenbonds in the paper can be broken and fibres separated again. Most recycled paper contains a proportion of virgin fibre for the sake of quality; generally speaking, de-inked pulp is of the same quality or lower than the collected paper it was made from.

There are three main classifications of recycled fibre:.

·         Mill broke or internal mill waste – This incorporates any substandard or grade-change paper made within the paper mill itself, which then goes back into the manufacturing system to be re-pulped back into paper. Such out-of-specification paper is not sold and is therefore often not classified as genuine reclaimed recycled fibre, however most paper mills have been reusing their own waste fibre for many years, long before recycling become popular.

·         Preconsumer waste – This is offcut and processing waste, such as guillotine trims and envelope blank waste; it is generated outside the paper mill and could potentially go to landfill, and is a genuine recycled fibre source; it includes de-inked preconsumer (recycled material that has been printed but did not reach its intended end use, such as waste from printers and unsold publications).^[9]

·         Postconsumer waste – This is fibre from paper that has been used for its intended end use and includes office waste, magazine papers and newsprint. As the vast majority of this material has been printed – either digitally or by more conventional means such as lithography or rotogravure – it will either be recycled as printed paper or go through a de-inking process first.

Recycled papers can be made from 100% recycled materials or blended with virgin pulp, although they are (generally) not as strong nor as bright as papers made from the latter.

Additives

Besides the fibres, pulps may contain fillers such as chalk or china clay, which improve its characteristics for printing or writing. Additives for sizing purposes may be mixed with it and/or applied to the paper web later in the manufacturing process; the purpose of such sizing is to establish the correct level of surface absorbency to suit ink or paint.

Producing paper

Main articles: Paper machine and papermaking

The pulp is fed to a paper machine where it is formed as a paper web and the water is removed from it by pressing and drying.

Pressing the sheet removes the water by force; once the water is forced from the sheet, a special kind of felt, which is not to be confused with the traditional one, is used to collect the water; whereas when making paper by hand, a blotter sheet is used instead.

Drying involves using air and/or heat to remove water from the paper sheets; in the earliest days of paper making this was done by hanging the sheets like laundry; in more modern times various forms of heated drying mechanisms are used. On the paper machine the most common is the steam heated can dryer. These can reach temperatures above 200 °F (93 °C) and are used in long sequences of more than 40 cans; where the heat produced by these can easily dry the paper to less than 6% moisture.

Finishing

The paper may then undergo sizing to alter its physical properties for use in various applications.

Paper at this point is uncoated. Coated paper has a thin layer of material such as calcium carbonate or china clay applied to one or both sides in order to create a surface more suitable for high-resolution halftone screens. (Uncoated papers are rarely suitable for screens above 150 lpi.) Coated or uncoated papers may have their surfaces polished by calendering. Coated papers are divided into matte, semi-matte or silk, and gloss. Gloss papers give the highestoptical density in the printed image.

The paper is then fed onto reels if it is to be used on web printing presses, or cut into sheets for other printing processes or other purposes. The fibres in the paper basically run in the machine direction. Sheets are usually cut "long-grain", i.e. with the grain parallel to the longer dimension of the sheet.

All paper produced by paper machines as the Fourdrinier Machine are wove paper, i.e. the wire mesh that transports the web leaves a pattern that has the same density along the paper grain and across the grain. Textured finishes, watermarks and wire patterns imitating hand-made laid paper can be created by the use of appropriate rollers in the later stages of the machine.

Wove paper does not exhibit "laidlines", which are small regular lines left behind on paper when it was handmade in a mould made from rows of metal wires or bamboo. Laidlines are very close together. They run perpendicular to the "chainlines", which are further apart. Handmade paper similarly exhibits "deckle edges", or rough and feathery borders.^[10]

Applications

Paper can be produced with a wide variety of properties, depending on its intended use.

·         For representing value: paper money, bank note, cheque, security (see security paper), voucher and ticket

·         For storing information: book, notebook, magazine, newspaper, art, zine, letter

·         For personal use: diary, note to remind oneself, etc.; for temporary personal use: scratch paper

·         For communication: between individuals and/or groups of people.

·         For packaging: corrugated box, paper bag, envelope, Packing & Wrapping Paper, Paper string, Charta emporetica and wallpaper

·         For cleaning: toilet paper, handkerchiefs, paper towels, facial tissue and cat litter

·         For construction: papier-mâché, origami, paper planes, quilling, paper honeycomb, used as a core material in composite materials, paper engineering,construction paper and paper clothing

·         For other uses: emery paper, sandpaper, blotting paper, litmus paper, universal indicator paper, paper chromatography, electrical insulation paper (see also dielectric and permittivity) and filter paper

Types, thickness and weight

Main articles: Paper size, Grammage and Paper density

Card and paper stock for crafts use comes in a wide variety of textures and colors.

The thickness of paper is often measured by caliper, which is typically given in thousandths of an inch in the United States and in thousandths of a mm in the rest of the world.^[11] Paper may be between 0.07 and 0.18 millimetres (0.0028 and 0.0071 in) thick.^[12]

Paper is often characterized by weight. In the United States, the weight assigned to a paper is the weight of a ream, 500 sheets, of varying "basic sizes", before the paper is cut into the size it is sold to end customers. For example, a ream of 20 lb, 8.5 in × 11 in (216 mm × 279 mm) paper weighs 5 pounds, because it has been cut from a larger sheet into four pieces.^[13] In the United States, printing paper is generally 20 lb, 24 lb, or 32 lb at most. Cover stock is generally 68 lb, and 110 lb or more is considered card stock.

In Europe, and other regions using the ISO 216 paper sizing system, the weight is expressed in grammes per square metre (g/m² or usually just g) of the paper. Printing paper is generally between 60 g and 120 g. Anything heavier than 160 g is considered card. The weight of a ream therefore depends on the dimensions of the paper and its thickness.

Most commercial paper sold in North America is cut to standard paper sizes based on customary units and is defined by the length and width of a sheet of paper.

The ISO 216 system used in most other countries is based on the surface area of a sheet of paper, not on a sheet's width and length. It was first adopted in Germany in 1922 and generally spread as nations adopted the metric system. The largest standard size paper is A0 (A zero), measuring one square meter (approx. 1189 × 841 mm). Two sheets of A1, placed upright side by side fit exactly into one sheet of A0 laid on its side. Similarly, two sheets of A2 fit into one sheet of A1 and so forth. Common sizes used in the office and the home are A4 and A3 (A3 is the size of two A4 sheets).

The density of paper ranges from 250 kg/m³ (16 lb/cu ft) for tissue paper to 1,500 kg/m³ (94 lb/cu ft) for some speciality paper. Printing paper is about 800 kg/m³ (50 lb/cu ft).^[14]

Paper may be classified into seven categories:^[15]

·         Printing papers of wide variety.

·         Wrapping papers for the protection of goods and merchandise. This includes wax and kraft papers.

·         Writing paper suitable for stationery requirements. This includes ledger, bank, and bond paper.

·         Blotting papers containing little or no size.

·         Drawing papers usually with rough surfaces used by artists and designers, including cartridge paper.

·         Handmade papers including most decorative papers, Ingres papers, Japanese paper and tissues, all characterized by lack of grain direction.

·         Specialty papers including cigarette paper, toilet tissue, and other industrial papers.

Some paper types include:

·         Bank paper ·         Banana paper ·         Bond paper ·         Book paper ·         Coated paper: glossy and matte surface ·         Construction paper/sugar paper ·         Cotton paper

·         Fish paper (vulcanized fibres for electrical insulation) ·         Inkjet paper ·         Kraft paper ·         Laid paper ·         Leather paper ·         Mummy paper ·         Oak Tag Paper ·         Sandpaper

·         Tyvek paper ·         Wallpaper ·         Washi ·         Waterproof paper ·         Wax paper ·         Wove paper ·         Xuan paper

Paper stability

Much of the early paper made from wood pulp contained significant amounts of alum, a variety of aluminium sulfate salts that is significantly acidic. Alum was added to paper to assist in sizing,^[16] making it somewhat water resistant so that inks did not "run" or spread uncontrollably. Early papermakers did not realize that the alum they added liberally to cure almost every problem encountered in making their product would eventually be detrimental.^[17] Thecellulose fibres that make up paper are hydrolyzed by acid, and the presence of alum would eventually degrade the fibres until the paper disintegrated in a process that has come to be known as "slow fire". Documents written on rag paper were significantly more stable. The use of non-acidic additives to make paper is becoming more prevalent, and the stability of these papers is less of an issue.

Paper made from mechanical pulp contains significant amounts of lignin, a major component in wood. In the presence of light and oxygen, lignin reacts to give yellow materials,^[18] which is why newsprint and other mechanical paper yellows with age. Paper made from bleached kraft or sulfite pulps does not contain significant amounts of lignin and is therefore better suited for books, documents and other applications where whiteness of the paper is essential.

Paper made from wood pulp is not necessarily less durable than a rag paper. The ageing behavior of a paper is determined by its manufacture, not the original source of the fibres.^[19] Furthermore, tests sponsored by the Library of Congress prove that all paper is at risk of acid decay, because cellulose itself produces formic, acetic, lactic and oxalic acids.^[20]

Mechanical pulping yields almost a tonne of pulp per tonne of dry wood used, which is why mechanical pulps are sometimes referred to as "high yield" pulps. With almost twice the yield as chemical pulping, mechanical pulps is often cheaper. Mass-market paperback books and newspapers tend to use mechanical papers. Book publishers tend to use acid-free paper, made from fully bleached chemical pulps for hardback and trade paperback books.

Environmental impact of paper

Main articles: Environmental impact of paper, Paper pollution and Deforestation

The production and use of paper has a number of adverse effects on the environment.

Worldwide consumption of paper has risen by 400% in the past 40 years leading to increase in deforestation, with 35% of harvested trees being used for paper manufacture. Most paper companies also plant trees to help regrow forests. Logging of old growth forests accounts for less than 10% of wood pulp,^[21]but is one of the most controversial issues.

Paper waste accounts for up to 40% of total waste produced in the United States each year, which adds up to 71.6 million tons of paper waste per year in the United States alone.^[22] The average office worker in the US prints 31 pages every day.^[23] Americans also use on the order of 16 billion paper cups per year.

Conventional bleaching of wood pulp using elemental chlorine produces and releases into the environment large amounts of chlorinated organic compounds, including chlorinated dioxins.^[24] Dioxins are recognized as a persistent environmental pollutant, regulated internationally by the Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants. Dioxins are highly toxic, and health effects on humans include reproductive, developmental, immune and hormonal problems. They are known to be carcinogenic. Over 90% of human exposure is through food, primarily meat, dairy, fish and shellfish, as dioxins accumulate in the food chain in the fatty tissue of animals.^[25]

Future of paper

Some manufacturers have started using a new, significantly more environmentally friendly alternative to expanded plastic packaging. Made out of paper, and known commercially as paperfoam, the new packaging has very similar mechanical properties to some expanded plastic packaging, but is biodegradable and can also be recycled with ordinary paper.^[26]

With increasing environmental concerns about synthetic coatings (such as PFOA) and the higher prices of hydrocarbon based petrochemicals, there is a focus on zein (corn protein) as a coating for paper in high grease applications such as popcorn bags.^[27]

Also, synthetics such as Tyvek and Teslin have been introduced as printing media as a more durable material than paper.

See also

·         arches paper ·         buckypaper ·         mass deacidification ·         deinked pulp ·         environmental impact of paper ·         fibre crop ·         graphene oxide paper ·         lokta paper ·         origami ·         paper and ink testing

·         paper armour ·         paper craft ·         paper engineering ·         paper recycling ·         paper size, sizing ·         paper chemicals ·         paper pollution ·         paper towels ·         papier-mâché

·         papier "paper" in French or German ·         papyrus ·         parchment paper, a form of paper made to emulate the texture of animal-basedparchment ·         roll hardness tester ·         security paper ·         seed paper ·         toilet paper ·         wood pulp

References and notes

1.     Jump up^ Hogben, Lancelot. "Printing, Paper and Playing Cards". Bennett, Paul A. (ed.) Books and Printing: A Treasury for Typophiles. New York: The World Publishing Company, 1951. pp. 15–31. p. 17. & Mann, George. Print: A Manual for Librarians and Students Describing in Detail the History, Methods, and Applications of Printing and Paper Making. London: Grafton & Co., 1952. p. 77

2.     ^ Jump up to:^a b c Tsien 1985, p. 38

3.     Jump up^ Burns 1996, pp. 417f.

4.     Jump up^ Murray, Stuart A. P. The Library: An illustrated History. Skyhorse Publishing, 2009, p. 57.

5.     Jump up^ Burger, Peter. Charles Fenerty and his Paper Invention. Toronto: Peter Burger, 2007. ISBN 978-0-9783318-1-8 pp. 25–30

6.     Jump up^ πάπυρος, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus

7.     Jump up^ papyrus, on Oxford Dictionaries

8.     Jump up^ "Papyrus definition". Dictionary.com. Retrieved 20 November 2008.

9.     Jump up^ Natural Resource Defense Council

10.  Jump up^ "Document Doubles" in [1], a virtual museum exhibition at Library and Archives Canada

11.  Jump up^ "Paper Thickness Chart", Case Paper Company Inc.

12.  Jump up^ "Thickness of a Piece of Paper", hyperTextbook.com

13.  Jump up^ McKenzie, Bruce G., The Hammermill Guide to Desktop Publishing in Business, p. 144, Hammermill Papers, 1989.

14.  Jump up^ "Density of paper and paperboard". PaperOnWeb. Retrieved 31 October2007.

15.  Jump up^ Johnson, Arthur (1978). The Thames and Hudson Manual of Bookbinding. London: Thames and Hudson.

16.  Jump up^ Biermann, Christopher J. (1993). Handbook of Pulping and Papermaking. San Diego: Academic Press. ISBN 0-12-097360-X.

17.  Jump up^ Clark, James d'A. (1985). Pulp Technology and Treatment for Paper (2nd ed.). San Francisco: Miller Freeman Publications. ISBN 0-87930-164-3.

18.  Jump up^ Fabbri, Claudia; Bietti, Massimo; Lanzalunga, Osvaldo. "Generation and Reactivity of Ketyl Radicals with Lignin Related Structures. On the Importance of the Ketyl Pathway in the Photoyellowing of Lignin Containing Pulps and Papers". J. Org. Chem 2005 (70): 2720–2728. doi:10.1021/jo047826u.

19.  Jump up^ Erhardt, D.; Tumosa, C. (2005). "Chemical Degradation of Cellulose in Paper over 500 years". Restaurator: International Journal for the Preservation of Library and Archival Material 26: 155. doi:10.1515/rest.2005.26.3.151.

20.  Jump up^ "The Deterioration and Preservation of Paper: Some Essential Facts".Library of Congress. Retrieved 7 January 2015. Research by the Library of Congress has demonstrated that cellulose itself generates acids as it ages, including formic, acetic, lactic, and oxalic acids

21.  Jump up^ Martin, Sam (2004). "Paper Chase". Ecology Communications, Inc. Archived from the original on 19 June 2007. Retrieved 21 September 2007.

22.  Jump up^ EPA (28 June 2006). "General Overview of What's In America's Trash". United States Environmental Protection Agency. Retrieved 4 April 2012.

23.  Jump up^ Groll, T. 2015 In vielen Büros wird unnötig viel ausgedruckt, Zeit Online, 20 June 2015.

24.  Jump up^ "Effluents from Pulp Mills using Bleaching - PSL1". ISBN 0-662-18734-2DSS. Health Canada. 1991. Retrieved 21 September 2007.

25.  Jump up^ "Dioxins and their effects on human health". World Health Organization. June 2014. Retrieved 7 January 2015. More than 90% of human exposure is through food

26.  Jump up^ PaperFoam Carbon Friendly Packaging

27.  Jump up^ Barrier compositions and articles produced with the compositions cross-reference to related application

·         Burns, Robert I. (1996). "Paper comes to the West, 800−1400". In Lindgren, Uta. Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation (4th ed.). Berlin: Gebr. Mann Verlag. pp. 413–422. ISBN 3-7861-1748-9.

·         Tsien, Tsuen-Hsuin (1985). "Paper and Printing". Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology. Joseph Needham, (Cambridge University Press). 5 part 1

·         "Document Doubles" in Detecting the Truth: Fakes, Forgeries and Trickery, a virtual museum exhibition at Library and Archives Canada

Further reading

·         Alexander Monro, The Paper Trail: An Unexpected History of the World's Greatest Invention, Allen Lane, 2014