فاوانیا. (اِ) عودالصلیب . بوزیدان . عودالکهینا. کهیانیا. نارمشک . رمان
مصری . عودالریح . (یادداشت بخط مؤلف ). درخت عودالصلیب باشد. بجهت دفع نقرس و
صرع و کابوس نگه دارند و دخان کنند. و آن را فاونیا به حذف الف نیز گفته اند، و
عودالریح همان است . (برهان ). دو نوع است : نر و ماده . آنچه نر است بیخی است
سپید به سطبری انگشت و در طعم آن قبضی است . آنچه ماده است بیخ او را و فرع او را
شاخه های بسیار است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). بیخ گیاهی است کمتر از ذرعی و بیخش
یک عدد و بقدر شبری و چون بشکند خط صلیبی نخ مودار گردد، لاجرم عود صلیبش خوانند.
(از منتهی الارب ). بیخ نباتی است کمتر از ذرعی و پرشعبه . قسم نر او شبیه به نبات
زردک ... و قسم ماده ٔ او بیخش هفت و هشت عدد شبیه به بلوط و جوف او خط صلیبی و
نباتش مثل کرفس بری و گلش بنفش مایل به سیاهی و غلاف ثمرش شبیه به غلاف بادام و
دانه های او مثل دانه ٔ انار بسیار سرخ و وسط دانه ها سیاه و مایل به بنفشی و قابض
. از مطلق فاوانیا مراد قسم نر است و قوتش تا هفت سال باقی ، و درآخر دوم گرم و
خشک است و تصریح نموده اند که چون آفتاب در میزان بوده او را بغیر آلت آهنی قطع
کنند بالخاصیه او مؤثر است والاّ منحصر است در افعالی مزاجی ،و آنچه با خطوط
صلیبی باشد در خواص بهتر از زمرد دانسته اند، و او محلل ریاح غلیظه و مُدِرّ شروع
حیض و ملطف و مجفف و با قوت قابضه و مقوی جگر و گرده و جهت صرع بغایت نافع. حتی
تعلیق آن و مطبوخ او در شراب حابس اسهال و شرب او با شراب مسکن درد معده و بخور
اوجهت اکثر امراض دماغی مفید و ضماد او جهت صرع و ضربه و سقطه و رفع آثار بشره و
نقرس نافع. و مضر معده ومصلحش کثیر او. شربتش یک مثقال و بدلش در صرع زمرد است و
در سایر امراض زرآوند مدحرج و حابس حیض و نزف الدم و جهت فالج و رعشه و صرع و جنون
و وسواس . و تا پانزده عدد او با شراب قابص جهت نزف الدم رحم و درد و سوزش معده و
سنگ مثانه ٔ اطفال و با ماءالعسل جهت کابوس و صرع و بخور ثمر او جهت صرع و جنون و
تعلیق او جهت رفع فزع اطفال و سعوط روغن ثمر او جهت صرع مفید وداشتن صلیب او با
خود که در پارچه ٔ زرد بسته باشند و به شروط مذکوره بریده باشند جهت عسر ولادت و
رفع سحر و هیبت در نظرها مجرب دانسته اند. گویند در خانه یی که آن باشد، جن و
جانوران گزنده داخل نمیشوند و چون قمر نظر تثلیث به زهره داشته باشد در زیر سر دو
خصم گذارند موجب الفت دائمی ایشان شود. (از تحفه ٔ حکیم مؤمن ). بوزیدان . تیره ٔ
فاوانیا که دارای برگهای بسیار ضخیم و پرچمهای بسیار است نوع مهم آن فاوانیا
یاعودالصلیب است که دانه و ریشه ٔ آن را پزشکان در امراض کبد به کار می برده اند.
(گیاه شناسی گل گلاب ص 228).
///////////
عودالصلیب . [ دُص ْ ص َ ] (ع اِ مرکب ) دوائیست که آن را فاوانیا
گویند. با هرکه باشد از زحمت صرع ایمن گردد. و بعضی گویند چوبی است که آتش بر آن
کار نکند و هرچه بشکنند مربع برآید. و چوب سه گوشه را نیز گویند که در تعویذهای
کودکان بر رشته کشند تا در خواب نترسند. (از برهان ). چوبی است از درخت خاص که
ترسایان بدان صلیب سازند، و چون او را در گلوی اطفال آویزند به خواب نترسد، و صرع
را بسیار مفید است . (از آنندراج ) (از غیاث اللغات ). گیاهی است از رده ٔ دولپه
ایهای جداگلبرگ که تیره ٔ خاصی را بنام تیره ٔ فاوانیاها به وجود می آورد و جزو
تیره های نزدیک به گل سرخیان است . گیاهی است علفی و دارای ساقه های گوشت دار و
ساقه ای خوابیده بر روی زمین و گلهایی معمولاً سفید یا زرد با آرایش گرزن . در
حدود 130 نوع ازین گیاه شناخته شده که اکثر در مناطق
معتدل میرویند و برخی از انواع آن نیز زمینی است . فاوانیا. فاوینا. (از فرهنگ
فارسی معین ). عودالریح . عودالکهنیا. ابوزیدان . بوزیدان . عبدالسلام . عود صلیب
. رجوع به فاوانیا و «عود صلیب » شود
/////////
ابرون صغیر
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «آبرون صغیر»، «آبرون
ریشه‌دار» و «آبرون» نام برده می‌شود. به فرانسویOrpin
reprise وGrand orpin وHerbe au charpentier وHerbe la coupure و به انگلیسیOrpin وOrpine گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهCrassulaceae نام علمی آنSedum telephium L . می‌باشد. دو تحت گونه از این گیاه در چین می‌روید با نامهای علمی
Sedum telephium L. ssp alborosum( Baker )Frod.
که مترادف آنS .alborosum
Baker است و دیگری
S. telephium ssp purpureum( Link )var
orientale Frod.
که مترادف آنSedum
erythrosticum Miq . می‌باشد، در چین در ردیف
داروهای مورد توجه هستند.
توضیح: در فرهنگ شلیمر آمده است آنچه که در ایران
در بازار دارویی با نامهای «فاوانیا» و «عود الصلیب» فروخته می‌شود ریشهS .telephium است.
مشخصات
آبرون صغیر گیاهی است چندساله به بلندی 60-
30 سانتی‌متر. برگهای آن بیضی دندانه‌دار، کوچک و پرآب به رنگ سبز بدون دمبرگ و به
ساقه چسبیده است. گلها کوچک به رنگ زرد مایل به قرمز یا ارغوانی که در انتهای ساقه
گل‌دهنده در بهار ظاهر می‌شود. ریشه آن ضخیم و کلفت که دارای بوی بنفشه است.
معارف گیاهی، ج5، ص: 246
این گیاه در شکاف تخته سنگها و روی دیوارهای
کهنه و در گودالها و نقاط سایه‌دار در مناطق معتدله و بیشتر در فرانسه و در سایر مناطق
دنیا کم‌وبیش انتشار دارد. در تحفه آمده است که آبرون صغیر در اطراف اصفهان می‌روید
ولی گزارشی در این مورد تا به حال از طرف گیاه‌شناسان وجود ندارد.
خواص- کاربرد
اصولا علت اینکه این گیاه را به فرانسویHerbe la coupure گویند این است که معمولا از
کنسرو برگهای له‌شده آن در روغن زیتون و یا روغن کنجد به صورت مرهم برای التیام زخم
قسمتهای بریده‌شده اعضای بدن استفاده می‌شود. عده‌ای از حکمای طب سنتی از نظر طبیعت
این گیاه را گرم و خشک و عده‌ای دیگر از جمله حکیم محمد مؤمن در تحفه آن را سرد و خشک
می‌دانند و از نظر خواص آن را خیلی شبیه به آبرون کبیر می‌دانند و در همان موارد تجویز
می‌شود.
در چین از آبرون صغیر تحت گونهS .telephium ssp alborosum به صورت ضماد روی آبسه‌ها و
محل مارگزیدگی و محل گزیدگی مارهای سمّی می‌گذارند، خیلی مؤثر است [کاریونه و کیمورا].
از برگهای واریتهS .telephium ssp purpureum var orientale به عنوان داروی ضد تب و رفع التهاب تجویز می‌شود و از عصاره برگهای آن برای
فروکش کردن تاول در موارد سوختگی اعضای بدن به کار می‌رود [استوارت و روا]. در چین
از برگهای گیاه برای رفع ناراحتی اعصاب کودکان نیز استفاده می‌شود.
در یادداشتهای دکتر شلیمر آمده است که از دانه‌های
گیاه آبرون صغیر برای تسکین هیستری و رفع کابوس به مقدار 25 گرم دانه مخلوط با آب عسل
می‌خورند.
و از ریشه آن به اندازه یک بادام برای رفع انسداد
و گرفتگی‌های کلیه و کبد تجویز می‌شده است و مصرف کمی زیادتر آن برای نقرس توصیه می‌شود.
از ریشه آن برای قطع ترشحات خونی مفرط دوران پس از زایمان به کار می‌رود.
گونه‌هایی از این گیاه که در ایران شناسایی شده
است:
1.Sedum lineare Pau .. گیاهی است چندساله و در جنوب ایران در منطقه کارون در گوتوند دیده
می‌شود.
2.S .obtusifolium C .A
.M . چندساله است،S
.spurium M .B . چندساله وS .gracile
C .A .M . چندساله که سه گونه فوق در کندوان، دامنه‌های
البرز و درّه
معارف گیاهی، ج5، ص: 247
چالوس دیده می‌شود.
3.S .rubens L . گیاهی است یکساله که در بابلسر شمال ایران دیده می‌شود.
4.S .oppositifolium
Sims . گیاه چندساله است که در گیلان شمال ایران و
در کوههای سبلان دیده می‌شود.
در چین از گونه‌ای به نامSedum lineare Thunb . که کمی سمّی است مانند سایر
گونه‌ها در موارد سوختگی‌های ناشی از آب و آتش به استعمال خارجی مصرف می‌کنند [استوارت
.
5.Sedum album L . گیاهی است یکساله با برگهای گوشتی به رنگ سبز مایل به قرمز. گلها
سفید که در شمال ایران در عمارلو و هرزویل در ارتفاعات 800- 500 متری و در آذربایجان
در دیلمان و بازرگان و جنوب شرقی سلماس و کوههای میشوداغ دیده می‌شود. اهالی محل برگهای
خام آن را در سالاد مصرف می‌کنند و می‌خورند و مانند سایر آبرونهای صغیر از له‌شده
برگ آن نیز برای رفع التهابهای پوست استفاده می‌کنند.
چندین رقم دیگر هم وجود دارد که متأسفانه در
مورد کاربرد دارویی آنها گزارش معتبر و دقیقی در دست نیست.
معارف گیاهی، ج5، ص: 248
