Khollan Vafa : اخوان صفا: زیویه و خاستگاه این نام

قلعه باستانی زێویه
55 کیلومتری شهرستان سقز – جاده سقز – سنندج چهار راه چاپان دست چپ ( از سقز به سنندج ) ارابه آهنینتان شما را به 2800 سال پیش خواهد برد، جایی که زمانی مانایی ها ومادها تمدنی بنا کرده بودند که شاید فقط ما از آن بی خبریم!

روستای زێویه و قلعه مشهور وتاریخی نیاکان ما در کردستان (زێویه ) ، تپه ای که در شمال روستایی به همین نام واقع است .دژ مذبور در مورخ 10/4/1346 به شماره 762 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .دژ بر روی تپه ای طبیعی که قسمتی از راس آن سنگی است بنا شده و800 متر طول و500 متر عرض و100الی 140متر از زمینهای مجاور خود ارتفاع دارد .طول دژ 450متر و از شرق به غرب امتداد دارد وعرض آن نزدیک به 118 متر است .

پیشینه زێویه در مکتوبات ومعنی لغوی آن:
همانند اکثر مکانهای تاریخی دیگر اگر بخواهید مطالعه ای بر اساس مکتوبات داشته باشید باید دست به دامن نوشته های یونان باستان ویا کتیبه های بابلی ها وآشوریان بشوید. آنچه در این زمینه آمده است چند جا اشاراتی در مورد مکانی باستانی به نام "زیبیه" و "ایزیبیا" شده است که باستان شناسان آنرا با محل کنونی "زێویه" مطابقت داده اند. سارگن دوم پادشاه آشوری در کتیبه ای از ویران نمودن (( ایزیرتو )) پایتخت مانایی ها و زیبیا که شاید همان زێویه باشد نام برده است .

یا در جایی دیگر اشاره شده است که : در زمان آشور بانی پال سردار مقتدر آشوری نابوشارسو در سال 660 ق.م برای حمله به مانایی ها از کوه های زاگرس گذشت، آخسری پادشاه ماناها ، کوشید تا هنگام استراحت شبانه به آنها شبیخون زند ولی موفق نشد و حمله آنها دفع گردیدومجبور به عقب نشینی شدند و آشوریان هشت دژ را که در فاصله ی مرز جنوبی ماناها از پایتخت آن کشور (ایزیرتو سقز کنونی ) قرار داشت تصرف کردند .آخسری مقر خود را از ایزیرتو که در خطر بود به قلعه ی ایشتاتو منتقل کرد ولی آشوریان که پانزده روز ًایزیرتا ً وقلاع مجاور آن ًزیبیه ًو اورمیاته (آرمیات )را در محاصره داشتند از تسخیر آن عاجز ماندند.در کتب تاریخی در مورد زێویه نوشته ای نیست و حتی نامی از آن ذکرنگردیده است وهمین دو مورد که مربوط به کتیبه های آشوری است که به عنوان تنها آثار مکتوب در مورد زێویه است ذکر شده .

اما در مورد کلمه زێویه :
در بررسی 33 جلد فرهنگ آبادیهای ایران مشخص گردید در 18 مورد روستاهایی هستند که اسمشان با حروف زیو (زو) شناخته شده و در 6 مورد نیز روستاهایی مشتق از کلمه سێو (سو) دیده شده است .وچنانکه مخرج حروف (( ز )) و ((س)) تقریبا یکی است احتمال دارد که این دو حرف به جای یکدیگر به کار روند .این احتمال نیز هست که دو کلمه ((سیو )) و ((زیو)) در اصل یکی باشند .در شهرستان بانه هم روستای زێویه در بخش نمشیر جاده سردشت و روستای سیوچ در همان بخش گمان می رود از قدمت مذکور برخوردار باشند گرچه هیچ تحقیقی در آن مورد صورت نگرفته ویا من ندیده ام .

در زبان کردی زیو به دو معنی آمده وبه کار می رود:

یک معنی آن که امروز نیز متداول است وبکار می رود نقره است در مقابل زێر که به طلا اطلاق میشود.
اما معنی دیگر آن متاسفانه فراموش گشته وبسیار کم استفاده می شود. ودر واقع آنچه بکار می رود یکی از مشتقات زیو است و آن زیوان می باشدکه به معنی نگهبان و خادم وکلیددار قبوری است که اشخاص مورد احترام مردم در آن دفن شده است. کلمه زیوان نام یکی از روستاهای ری نیز هست . البته در بعضی موارد به خادم مسجد نیز گفته می شود و این می رساند که نیاکان باستانی ما برای خادمین ونگهبان آتشکده های خود این کلمه رابکار می برده اند این را نیز می دانیم که مسجد معربً مزگتً است که هم اکنون بعضی از مناطق کرد نشین از جمله سنندج آنرا عینا به کار می برند. اما کلمه زیوان چون در عربی جانشین داشت به زبان عربی راه نیافت ولی کردها پس از مسلمان شدن نیز همچنانکه مزگت را برای مسجد بکار می برند ، زیوان راهم مثل گذشته برای خادم ونگهبان مکان مورد احترام خویش بکار می برند تا آن را چون نشانه ای از دین نیاکان خود در فرهنگ و زبان کردی ماندگار کنند.

اما اینکه می گوییم ((زیو)) یک کلمه کردی است و از باستان (شاید دوران مادها) به یادگار مانده است از روی پراکندگی روستاهایی است که اسمشان مشتق از این کلمه است و از 18 روستای مذکوراشاره شده فوق 15 روستای آن در مناطقی است که هم اکنون نیز کرد نشین می باشند. و3 روستای دیگر نیز در مناطقی است که مورخین آنرا محل سکونت مادها نوشته اند.

اسامی روستاهایی که مشتق از کلمه زو وزیو هستند وموقعیت آنها در تقسیمات کشوری
زێویه	نمشیر	بانه	کردستان
زێویه	گل تپه	سقز	کردستان
زێویه	بیلوار	سنندج	کردستان
زێویه	اسفند آباد	قروه	کردستان
زیوه	منگور	ارومیه	آذر بایجان غربی
زیوه	دول	ارومیه	آذربایجان غربی
زیوه	پیران	پیرانشهر	آذر بایجان غربی
زیوه	باسک کوله سه	سردشت	آذر بایجان غربی
زیوه	منگور شرقی	مهاباد	آذربایجان غربی
زیوه	والانجرد	بروجرد	ارستان
زیوه	کرانی	بیجار	کردستان
زیوه	-	مغان	اردبیل
زیوه دار	چالانچولان	بروجرد	لرستان
زیوه جیک	حومه	سلماس	آذر بایجان غربی
زیوج	کرزان رود	تویسرکان	همدان
زیوکه	لاهیجان	پیرانشهر	آذر بایجان غربی
زیوان	حسن آباد	ری	تهران
زیوند	زاوه	تربت حیدریه	خراسان
سیویه	بیلوار	سنندج	کردستان
سیور	کوماسی	مریوان	کردستان
سیوچ	نمشیر	بانه	کردستان

از مطالب فوق به این نتیجه می رسیم که زێویه علاوه بر آنکه یک قلعه بوده باید قبر شخصی مهم که مورد احترام مردم روزگار خود بوده است وجود داشته و مطمئنا یکی از مفاخر ایران باستان بوده ولی امروزه درمیان باستان شناسان به شاهزاده ای سکایی معروف شده است.

تاریخ حفاری های تجارتی در قلعه زیوه :
درسال 1325 شمسی چوپانی چند شی باستانی را پیدا می کند و عتیقه فروشان وغارتگران و فرصت طلبان میراث فرهنگی ایران به تکاپو می افتند تا در زیر لوای قانون دولتی در این تپه دست به حفاری بزنند .ایوب ربنو یهودی باگرفتن امتیاز حفاری – تجاری شماره 1775/33719مورخ 20/8/1325 به امضای وزیر فرهنگ وقت، رونوشت آنرا به اداره فرهنگ کردستان به امضای آقای مشکوتی مدیر کل باستان شناسی تحویل می دهد. "ایوب ربنو" با پشتیبانی مسئولان باستان شناسی شروع به تخریب و از بین بردن آثار معماری این بنای با ارزش کرد و متاسفانه حتی از سوی مسئولان باستان شناسی ایران مورد تعریف وتمجید قرار گرفت !! چرا که این عتیقه فروش وعتیقه شناس با ذوق بعضی از آثار باستانی را به موزه ایران باستان فروخته است !! (محمد تقی مصطفوی کتاب هگمتانه ).

"ایوب ربنو" به مدت هشت سال وهر سال با دهها کارگرگنج گرانبهای نیاکان ما را ویران کرد و از بین برد و به شرکای خود دستور می داد که بنویسند : گنجینه ای که به وسیله ی پسر بچه چوپان در زێویه به دست آمده احتمالا مربوط به یک پادشاه سکایی است تا وانمود کند که همه آنچه گنجینه زێویه نامیده شده است چیزی جز آن چند شی که به وسیله چوپانی پیدا شده نیست و آنرا بی اعتبار نموده وبا خیال راحت دست به حفاری وغارت زند.

جناب آقای معتمدی کارشناس و حفار زێویه در مورد حفاری تجاری و میزان خسارت آن چنین می نویسد:
"در سال 1325 ضمن حفاریهایی به طور رسمی و به مدت هشت سال در بقایای قلعه زێویه در چهار چوب حفاری –تجاری انجام گرفته بیش از 2800 متر مربع که بیش از نصف مساحت کل تاسیسات قلعه و 57% کل مساحت تپه است حفاریهای ویرانگر صورت گرفته است ،متاسفانه چون حفاریهای گذشته با قصد ونیت دستیابی به آثار واشیای منقول صورت گرفته است از این رو بدون استثنا تمامی عناصر معماری نادیده گرفته شده و وحتی قسمت اعظم آثار کشف شده ناخواسته را هم عمدا و برای از بین بردن هر گونه مدرک و آثار جرم تا حد محو ونابودی آن اثر تخریب ساخته اند.
اغلب کسانی که در مورد زێویه نوشته اند فقط سخنان "گریشمن" و "ایوب ربنو" را تکرار کرده اند که همه گنجینه زێویه در یک لاوک بوده و به دست آن چوپان پیدا شده است . پس چرا هشت سال و هر سال با دهها کارگر مشغول کندن بوده اند و آن صدها اشیایی که امروزه در موزه های جهان به نام زێویه نگهداری میشود فقط آن چیزی است که به دست آن چوپان پیدا شده است ؟!

تاریخ حفاری علمی در زێویه :
کاوش های علمی زێویه در نیمه خرداد 1355 توسط هیئت اعزامی از مرکز باستان شناسی ایران به سرپرستی آقای نصرت الله معتمدی شروع گردید و تا سال 1357 همه ساله براساس برنامه ای مشخص کاوش به مدت هفتاد روز ادامه داشت و پس از انقلاب تا سال 1373 هیچگونه حفاری صورت نگرفت تا بلاخره در این سال حفاری دوباره شروع شد .این بار نیز هیئت اعزامی را آقای معتمدی برعهده گرفت و تا سال 1377 حفاری را در آنجا ادامه داد و گزارشی به عنوان (( زێویه قلعه مانایی –مادی )) منتشر کرد که بسیاری از زوایای تاریک این قلعه را روشن نمود . و دیوارهای قلعه را که از خاک بیرون آورده بود مرمت کردند که اکنون از دور برروی تپه همچون نگینی نمایان است وهر ساله هزاران عاشق میراث این مرز وبوم را به زیارت می طلبد.
اطلاعت بیشتردر مورد ساخت قلعه ومشخصات بنا وصنعت وهنر زێویه در مقاله بعدی تقدیم علاقه مندان می گردد. به امید گذشت از کاستی های مقاله و رهنمودهای شما عزیزان .

منابع :