سرخس
بفتح سین و را و سکون خا و سین مهمله اسم فارسی است و بیونانی بطارس
و در تنکابن و دیلم جماز و بهندی کیل دارو و بسوره نیز و در بنکاله پنکهراج نامند
ماهیت آن
بیخی است سیاه رنک مائل بسرخی و پرکره و پر از ریشهای باریک و نر
و ماده می باشد نر آن بی ساق و بی ثمر و بی کل بلکه شاخی از بیخ آن می روید بقدر ذرعی
و کمتر از ان و بر اطراف آن برکهای مشرف نزدیک بهم شبیه بپرهای بال مرغان و مادۀ آن
بی شاخ و منحصر بربک برک مرتفع و تا چهار سال قوت آن باقی می ماند و بهترین آن بزرک
سنکین مائل بسیاهی است که مکسوران فستقی رنک باشد
طبیعت آن
در دوم کرم و در اول خشک
افعال و خواص آن
جالی و مفتح و محلل نفخ و مجفف بیلذع و مفرح و دافع قمل و
بخار سوداوی و مسهل اقسام کرم شکم و امعا خصوصا با خربق سفید یا سیاه و با سقمونیا
و عسل و بدستور لعوق آن با عسل مخرج مای اصفر و مانع حمل و مسقط جنین و حب القرع است
و جهت خفقان عسر العلاج و جراحت کرده و مثانه و عرق النسا و نقرس و درد مفاصل نافع
و آشامیدن یک مثقال آن با سه عدد زردۀ تخم مرغ نیم برشت سه روز متوالی جهت رفع کرفتکی
اعضا و سقطه و ضربه بغایت مفید و چون از نوع نر آن شش رطل تازۀ نازک را بقدر باقلی
ریزه کرده و در دوازده رطل عسل بجوشانند تا مهرا شود و با عسل یک سان کردد و دو صد
مثقال بماند و هر روز چهارده مثقال آن را بنوشند جهت رفع درد و رکین مزمن مجرب و ذرور
خشک آن جهت جراحت رطبۀ عسره العلاج بغایت آزموده و چهار درم آن با شراب جهت اخراج حب
القرع و جنین و سه درم آن جهت اخراج حیات که کرم دراز معده است و شرط استعمال آن آنست
که قبل از ان سیر خشک بخورند و برک تازۀ نورستۀ آن ملین طبع و چون چند روز متوالی بیاشامند
مواد منتن چشم را بپلک دفع کند و ضماد آن بر هر عضوی موجب اخراج فضول و چون با حنا
بر سر طلا نمایند جهت منع نزول آب در چشم نزد ابتدای علامات آن مفید و فرش نمودن برک
آن در خانه مانع کیک مضر رئه مصلح آن شیح ارمنی مقدار شربت آن تا ده مثقال بدل آن قنبیل
است
مخزن الادویه عقیلی خراسانی
//////////
سرخس . [ س َ رَ ] (اِ) ۞ نام دارویی
است که آن را گیل دارو گویند و آن چوبکی باشد سیاه رنگ ، بر کنار دریای خزر که دریای
گیلان باشد یابند و آن دو قسم است : نر و ماده . بجهت دفع کدودانه و امراض دیگر مفید
است . (برهان ) (آنندراج ). سرخس ها ۞ در منطقه معتدله بصورت گیاهان بی ساقه اند یعنی برگهای آن
از خاک بیرون می آید و ساقه زیرینی دارند که
در اصطلاح گیاه شناسی ریزم ۞ نامیده میشود، ولی در
مناطق گرم بشکل درختان بلند و شبیه به نخل ها میباشند. رجوع به گیاه شناسی گل گلاب
صص 161 - 170 شود. گیل دارو. (قانون ابن سینا چ تهران ص 216) (ذخیره خوارزمشاهی ).
انواع آن : سرخس ماده ۞ که ممکن است
مانند سرخس نر بکار رود ولی تاثیرش بسیار کمتر است . سرخس مذکر یا سرخس نر دارای برگهای
بزرگ و دو بریدگی دارد، ساقه زیرین آن بر ضد
کرم کدو بکار میرود زیرا که در لوله های شیرابه
آن مواد مختلف یافت میشود. (ازگیاه شناسی گل گلاب ص 169). رجوع به درمان شناسی
ص 402 و داروسازی جنیدی ص 178 و تحفه حکیم مومن شود.
||کیل دارو. (اِ مرکب ) سرخس . (قانون ابوعلی سینا، مفردات چ طهران
ص 216، از یادداشت به خط مرحوم دهخدا) (ذخیره
خوارزمشاهی ). سرخس نر . (فرهنگ فارسی معین ). گیاهی است که بر جرم او پیوندها
و عقده ها بود و چون بشکنند توبرتو بود، و او را زغبها باشد به رنگ سرخ که به سیاهی
زند و چون دست بر او مالیده آید هموار نماید و جرم او سخت باشد و طعم او تلخ بود...
ابومعاذ گوید نبات او اکثر در مواضعی باشد که در وی آب ایستاده بود... در هیات به موی
بافته شبیه بود و در نواحی غزنین بسیار بود... (از ترجمه صیدنه ). رجوع به گیل دارو و سرخس شود.
/////////////
سرخس
جیلدارو و کیلیدار و حمان و صفیر و کیلیکانی گویند و بلغتی
دیگر خلچون و آن نر و ماده بود و قدرت هر دو مانند یکدیگر بود بهترین آن بود که سیاه
بود و بزرگ و چون بشکنند اندرون وی فستقی بود و طبیعت وی گرم و خشک بود در دوم کرم
کدو و کرمهای دیگر بکشد و بیرون آورد و جالینوس گوید چهار مثقال از وی با ماء العسل
بیاشامند حب القرع بکشد و بچه مرده بیرون آورد و بچه زنده بکشد و چون بر جراحتها تر
نهند خشک گرداند و دیسقوریدوس گوید چهار درم از وی با شراب چون بیاشامند حب القرع بیرون
آورد و اولی آن بود که پیش از آن شیر بخورد و اگر سه درم با شراب بیاشامند کرم دراز
بیرون آورد و روفس گوید ریش گرده و مثانه را نافع بود و عرق النسا و نقرس و درد مفاصل
را سودمند بود چون با عسل بیاشامند و صاحب منهاج گوید شربت از وی دو درم بود و این
مقدار با ادویه‌هایی که قاتلات دود بود خلط کنند عمل کند و الا نکند و گوید مضر بود
و کلیه و مصلح وی شیح ارمنی بود و گویند بدل وی تخم شبرم بود و مصلح وی شاه‌بلوط بود
و شکر سفید و بدل آن شیح ارمنی بود
در مخزن الادویه آمده است که: سرخس به فتح سین و سکون خا اسم
فارسی است و بیونانی بطارس و در تنکابن و دیلم جماز و بهندی کیل‌دارو و بسوره نیز و
در بنگاله پنکهراج نامند و آن بیخی است سیاه‌رنگ مائل بسرخی و پرگره و پر از ریشهای
باریک و نر و ماده می‌باشد نر آن بی‌ساق و بی‌ثمر و بی‌گل بلکه شاخی از بیخ آن میروید
بقدر ذرعی و ماده آن بی‌شاخ و منحصر بیک برگ مرتفع ...
لاتین سرخس مذکرATHYRIUM FILIX MAS فرانسهFOUGERE MALE انگلیسیFERN
,COMMON MALE FERN
اختیارات بدیعی
//////////////
سرخسها
اشاره
سرخسها دسته‌ای از رستنی‌های کره زمین
هستند که گل ندارند و به گیاهان بدون گل یا نهانزاد معروف هستند و چون بین آنها تعداد
زیادی با خواص دارویی در طب سنتی مورد توجه می‌باشد به بحث و تشریح آنها در این کتاب
مبادرت میشود. در کتب طب سنتی از آنها با نام «سرخس» نام برده شده است و از روزگاران
کهن انواع دارویی آنها مورد شناخت حکمای طب سنتی بوده است، مثلا سرخس نر که یکی از
انواع سرخسهاست از 4 قرن قبل از میلاد مسیح همواره مورد شناخت تئوفراست 578] طبیب و
فیلسوف معروف یونانی (287- 372 قبل از میلاد) و پس از آن دیوسکورید[579] طبیب معروف
یونانی قرن اول پس از میلاد و مؤلف کتابTraitesur la matiere medicale و پلی‌نی طبیعی‌دان
معروف رومی (79- 23 پس از میلاد) و مدتها بعد جالینوس 580] طبیب معروف یونانی
(210- 131 پس از میلاد) بوده و آن را برای درمان بیماری‌ها تجویز می‌کرده‌اند. دیوسکورید
در نوشته‌هایش آن را «پتریس» نام برده است.
در قدیم ریشه و ساقه زیرزمینی له‌شده سرخس
نر را با عسل مخلوط کرده و برای
معارف گیاهی، ج3، ص: 340
دفع کرمهای پهن معده توصیه می‌کرده‌اند
و حتی از اختلالاتی که در بینایی ایجاد می‌کند و سایر عوارض ناراحت‌کننده این گیاه
نیز اطلاع داشته و در یادداشتها و کتابهای خود به آن اشاره کرده‌اند و برای احتراز
از این عوارض روشهای خاصی برای مصرف و مقدار خوراک آن تعیین نموده‌اند.
سرخسها در گیلان «چماز» نامیده می‌شوند.
به فرانسوی به‌طور کلی آن راFougere
و به انگلیسیFern
می‌نامند. این رستنی‌ها از دسته نهانزادان آونددارPteridophytes و از گروه سرخسهاFilicineae میباشند.
مشخصات
سرخسها گروهی از گیاهان هستند که گل ندارند
و یا گل نمی‌دهند ولی ریشه و برگ و آوند یا عروق گیاهی دارند و چون گل ندارند باید
دید که تولید و تکثیر آنها به چه نحوی انجام میشود.
گیاهانی هستند چندساله بدون ساقه هوایی
ولی دارای ریشه و اعضای زیرزمینی که متورم است و مقدار زیادی ریشه و ریشک به دور ساقه
زیرزمینی آنها پیچیده است و دارای برگ نیز میباشند و برگهای آنها که تنها عضو هوایی
آنها می‌باشد معمولا خیلی بریده بریده و تقسیم‌شده، پهن و دراز و مثلث‌شکل و اغلب با
تقسیمات ثانوی نیز میباشند و مستقیما از ریشه یا بیخ گیاه بیرون می‌آیند. در برخی
موارد که دمبرگ درازی دارند (مانند سرخس ماده) دمبرگ آنها با ساقه هوایی اشتباه میشود.
برگهای جوان که تازه روییده‌اند به هم
پیچیده و شبیه سر عصا میباشند ولی به تدریج که رشد کردند و سنی از آنها گذشت از هم
باز شده و به‌صورت برگ مرکب با تقسیمات و بریدگی‌های زیاد و سبزرنگ درمی‌آیند که در
زیر پهنه برگ محفظه‌هایی به نام اسپورانژ[581] که ابزار تکثیر سرخسها می‌باشد، دیده
می‌شوند. اسپورانژ به شکل کیسه یا محفظه متورم کوچکی است که در آن گردی متشکل از دانه‌های
خیلی ریز قهوه‌ای‌رنگ وجود دارد که هاگ یا اسپور[582] نامیده می‌شوند.
تکثیر سرخسها شامل دو مرحله است: مرحله
اول دانه‌های هاگ یا اسپور که در کیسه‌های اسپورانژ زیر برگ تشکیل شده است، پس از رسیدن
از کیسه‌ها به خارج
معارف گیاهی، ج3، ص: 341
ریخته می‌شوند و روی خاک می‌ریزند و پس
از چندی جوانه زده و یک تیغه سبزرنگ گیاهی به نام پروتال 583] از آنها میروید.
مرحله دوم در قسمت زیر پروتالها برآمدگی
کوچکی به نام آنترید[584] ظاهر میشود. آنتریدها کیسه‌های کوچکی هستند که در آنها کپسولهای
ریز مارپیچی به نام آنتروزوئید[585] وجود دارد و به‌علاوه در زیر پروتالها تورمهای
دیگری نیز دیده میشود به نام آرشگون 586] که در هریک از آنها جسم کوچکی به نام اوئوسفر[587]
وجود دارد.
از درهم آویختن یک اوئوسفر و یک آنتروزوئید
یک تخم بوجود می‌آید که آن تخم در خاک و محیط مساعد از نظر حرارت و رطوبت سبز شده و
منشأ تولید سرخس جدید خواهد بود که آن هم به نوبه خود اسپر تولید خواهد کرد و قس علی‌هذا
تکثیر و تولید و انتشار سرخسها انجام می‌گیرد.
سرخسها دارای جنسهای متعددی هستند که عمده‌ترین
آنها از نظر طبی و دارویی عبارت‌اند از:
الف) بین سرخسهای بزرگ:
1.Polypodes ها که نمونه‌هایی
از آنها با نامهای «بسفایج»، «سرخس عقابی» در مجلدات این کتاب با خواص و مشخصات آنها
شرح داده میشود.
2. سرخس نر و سرخس ماده که در این کتاب
مشخصات و خواص آنها معرفی میشود.
ب) بین سرخسهای کوچک:
1. اسقولوقندریون یا اسقولوقندریونScolopendre که مشخصات و خواص
آن در این کتاب شرح داده خواهد شد.
2. پرسیاوشانها یاCapillaire ها که چند گیاه معروف
از آنها در این کتاب معرفی میشود.
3.Asplenium ها یا طحال داروها
که تعدادی از آنها که از نظر خواص دارویی
معارف گیاهی، ج3، ص: 342
مورد توجه هستند، در این کتاب معرفی می‌شوند.
4. سرخس سلطانیOsmonde royale که مشخصات و شرح
خواص آن در دنباله همین قسمت خواهد آمد.
سرخس نر
در کتب طب سنتی با نام «سرخس» آمده است
در گیلان و تنکابن «چماز» گویند (عملا به ریشه و قسمت زیرزمینی آن که در طب سنتی مستعمل
است چماز گفته میشود).
به فرانسویFougere m le وNephrode وPolystic fougere m
le وAspidie و به انگلیسیFern وMale fern وMale Polypody گفته میشود. گیاهی
است از دسته نهانزادان آونددارPteridophyte گروهFilicineae خانوادهPolypodiaceae ، نام علمی آنDryopteris filix
-mas (L .) Schott . و مترادفهای آنAspidium filix -mas Sw . وNephrodium filix -max Rich . وPolystichum filix
-mas Roth
. می‌باشد.
مشخصات
سرخس نر گیاهی است چندساله بی‌گل. برگهای
آن درشت و دراز سبز به شکل مثلث دارای بریدگی‌های فراوان با تقسیمات ثانوی که مستقیما
از ریشه بیرون آمده‌اند. ساقه زیرزمینی آن که بیشتر مستعمل در طب سنتی است، پوشیده
از فلس و از ریشکهای گیاه، رنگ آن سیاه مایل به سرخ و پر از گره. سرخس نر بیشتر در
کوهستانها و اراضی سنگلاخ میروید. در ایران در مناطق شمال ایران بین درختان ناحیه
خالودشت و لنگرود و در آذربایجان در حسن- بیگلو در قره‌داغ فراوان انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در قسمت زیرزمینی
ریشه‌های گیاه سرخس نر مقداری اسانس، صمغ رزینی به نام فیلمارون 588]، فیلیسین خام
589] و اسیدی به نام فیلیسیک اسید[590]
معارف گیاهی، ج3، ص: 343
وجود دارد. مقدار ماده مؤثر در ساقه زیرزمینی
گیاه معمولا در تابستان کمتر است و بیشترین مقدار ماده مؤثر در زمستان در اعضای زیرزمینی
گیاه وجود دارد، به همین جهت ساقه زیرزمینی گیاه را باید در پاییز از زمین خارج کرد
و نگهداری نمود.
حکمای طب سنتی معتقدند که قدرت دارویی
ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاه حد اکثر تا 4 سال باقی می‌ماند ولی به‌هرحال بهتر است که
هر دو سال تجدید شود.
بررسیهای دیگری نشان می‌دهد که ماده فیلیسین
خام در حدود 4 درصد سمیت دارد و بر ضد انگلEnchytracus albidus مؤثر می‌باشد. در
این مورد از محلول 10 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر آب استفاده میشود.
مواد مؤثر در ساقه زیرزمینی گیاه، فیلیسین،
آلفا- فلاوسپیدیک اسید[591] و فیلیسیک اسید می‌باشد]S .G .I .M .P[ . بررسیهای دیگری
نشان می‌دهد که عصاره اتری ساقه زیرزمینی گیاه در حدود 10- 6 درصد است که در حدود
25 درصد آن فیلیسین می‌باشد]G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
قبل از ذکر مطلبی در مورد خواص دارویی
سرخس نر باید به این نکته توجه داده شود که در مصرف محصولات دارویی حاصل از ساقه زیرزمینی
سرخس نر باید خیلی احتیاط نمود، زیرا اسراف در خوردن آنها و یا خوردن زاید بر حد مجاز
موجب اختلالاتی از جمله تحریک شدید روده در نتیجه اسهال شدید گشته و با اثری که روی
سیستم اعصاب مرکزی می‌گذارد موجب ایجاد عوارضی مانند کوری موقت، فلج، یرقان و ... میشود.
بنابراین در مصرف آن باید نهایت مراقبت را به عمل آورده و حتما زیر نظر پزشک و با توصیه
او عمل شود.
در ویتنام از ساقه زیرزمینی سرخس نر به
عنوان حشره‌کش استفاده میشود [فوکود]. در چین ریشه سرخس نر را دوبار در هر سال جمع‌آوری
می‌کنند و از این ریشه‌ها برای کشتن انگلهای معده و برای التیام زخم و بند آوردن خونریزی
استفاده میشود بخصوص برای قطع خونریزیهای بعد از وضع حمل. ماده عامل و مؤثر ریشه سرخس
که برای دفع کرم کدو اثر می‌کند، رزین روغنی به نام فیلمارون و فیلیسین خام می‌باشد.
به‌طور کلی مصرف داخلی محصولات دارویی ساقه زیرزمینی سرخس نر
معارف گیاهی، ج3، ص: 344
برای دفع کرم کدو بسیار مؤثر است. از نظر
نوع کرم کدو که دفع میشود دو نظریه بین اطبای سنتی وجود دارد، عده‌ای معتقدند که برای
دفع کرم کدوی مسلح و غیر مسلح هر دو نوع مؤثر است ولی عده دیگری معتقدند که در تنیای
غیر مسلح که بندهای آن کوتاه است، اثر قوی دارد ولی در کرم کدوی مسلح بی‌اثر است و
در مورد کرم کدوی مسلح پوست ریشه انار را خیلی مؤثر می‌دانند. مقدار خوراک از جوشانده
بیخ سرخس نر برای این منظور عده‌ای از 16- 8 گرم و عده‌ای حتی تا 60 گرم بیخ سرخس نر
را تجویز کرده‌اند که در هزار گرم آب بجوشانند نه فقط برای دفع کرم کدو بلکه در دفع
سایر کرمهایی که در مجاری گوارشی وجود دارند نیز اثربخش بوده است. مصرف گرد بیخ سرخس
نر به مقدار 50- 30 گرم در دفع کرم کدو توصیه میشود و معمول است که پس از خوردن این
گرد باید از یک مسهل نمکی نظیر سقمونیا یا تنطور ژالاپ در حدود 15 گرم استفاده کرد
تا کرمهای فلج‌شده خارج شوند
و اما از نظر حکما طب سنتی بیخ یا ریشه
سرخس نر گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که بازکننده انسداد مجاری عروق است، نفخ
را تحلیل می‌برد و از همه بیشتر دافع کرم کدو و اقسام دیگر کرم شکم و روده‌ها می‌باشد.
اگر با خربق سیاه یا سفید و یا سقمونیا
و عسل خورده شود، اثرش بیشتر است. اگر بیخ سرخس با عسل خورده شود زردآب را نیز خارج
کرده و جنین را ساقط می‌کند و کرم کدو را دفع می‌نماید و برای خفقانهای سخت و صعب‌العلاج
و جراحت کلیه، مثانه، سیاتیک، نقرس و درد مفاصل نافع است. اگر از بیخ تازه آن به قدر
3 کیلوگرم تهیه کرده و آن را در ابعاد باقلا قطعه‌قطعه نمایند و در 6 کیلوگرم عسل بجوشانند
تا کاملا پخته شود و حجم کل در حدود یک کیلوگرم شود و هر روز 80- 70 گرم از آن را تا
مدتی بخورند برای رفع درد استخوان نشیمن‌گاه مفید است. گرد خشک آن برای جراحتهای مرطوب
و دیرعلاج بسیار نافع است.
اگر 16 گرم از گرد آن با سرکه خورده شود
برای اخراج کرم معده و جنین مؤثر است و اگر 12 گرم آن خورده شود برای دفع کرم دراز
معده نافع است. دستور این است که قبل از خوردن آن سیر خشک بخورند. برگ تازه سرخس ملین
است و اگر چند روزی پی‌درپی بخورند مواد بدبوی چشم و پلک را دفع می‌کند. ضماد برگ جوان
آن را با حنا اگر بر سر گذارند برای جلوگیری از آب آوردن چشم در ابتدای امر که علامت
شروع آن ظاهر شده است مفید می‌باشد. مقدار خوراک از بیخ سرخس تا
معارف گیاهی، ج3، ص: 345
سرخس
5 گرم است و جانشین آن از نظر خواص قنبیل
است، بیخ سرخس مضر ریه است و از این نظر باید با شیح ارمنی خورده شود. بیخ سرخس برای
اشخاصی که مبتلا به ناراحتی‌های قلبی و کبدی هستند نباید تجویز شود.
تهیه تنطور از برگهای جوان و نورسته سرخس
نر: 500 گرم برگ جوان و تازه سرخس نر را در 4 کیلوگرم اتر سولفوریک به مدت یک هفته
بخیسانند و صاف روی آن را با عمل انحراف بردارند و حفظ کنند 8 گرم از این تنطور را
در یک فنجان شربت قند بیاشامند.
تهیه گرد سرخس نر: بیخ سرخس نر را به مقدار
مورد نظر گرفته سر و ته آن را بزنند و آن را به قطعات نازک بریده و خرد نمایند و پوست
آن را برداشته و در گرم‌خانه 40 درجه سانتی‌گراد بخشکانند و نرم بکوبند و از الک ابریشمی
داروسازی نمره 80 بگذرانند. مقدار خوراک از این گرد برای دفع کرم کدو 6- 4 گرم است.
باید سعی کرد که بیخ تازه باشد و بی‌درنگ پس از خارج ساختن از زمین به کار رود.
داروی ضد کرم کدو: 6- 4 گرم گرد سرخس نر
را با 125 گرم آب مخلوط کرده صبح ناشتا یکدفعه بیاشامند و یک ساعت بعد معجونی مرکب
از 6 دسی‌گرم کلمل ساییده، 6 دسی‌گرم سقمونیا، 3 دسی‌گرم گم‌گوت و مقدار کافی عسل ساخته
و میل کنند. کلیه داروهای ترکیبی سرخس همان‌طور که فوقا اشاره شد باید زیر نظر و با
توصیه پزشک خانواده باشد.
سرخس ماده
اشاره
به فرانسویFougere femelle و به انگلیسیFern وFemale fern وlady fern
معارف گیاهی، ج3، ص: 346
گفته میشود. گیاهی است از دسته نهانزادان
آونددارPteridophyte و گروهFilicineae خانوادهPolypodiaceae ، نام علمی آنAthyrium filix
-foemina (L .) Roth . و مترادف آنPolypodium filix -foemina L . می‌باشد.
مشخصات
به‌طور کلی شبیه سرخس نر، بلندی برگ آن
بیشتر و تقریبا یک برگ مشخص دارد. شکل برگ همان‌طور مثلثی با بریدگی‌ها و تقسیمات ثانوی
و بیشتر در جنگلهای مرطوب و مناطق پرسایه میروید. در ایران در مناطق آذربایجان و لنگرود
دیده میشود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در ساقه زیرزمینی
یا بیخ آن کمی فیلیسیک اسید است ولی مقدار بیشتری از ماده مؤثر دیگری به نام پلی‌ستیچین
592] و پولیستی‌چالبین 593] یافت میشود. خواص ساقه زیرزمینی آن تا حدود زیادی شبیه
سرخس نر و کمی ضد کرم می‌باشد که از تکرار آن خودداری میشود. خاصیت ضد کرمی آن در
اغلب موارد ناچیز بوده است. سرخسهای معروف دیگری نیز هستند که چون در ایران نمی‌رویند
به ذکر مختصری از آنها مبادرت میشود.
1. سرخس سلطانی
به فارسی «سرخس سلطانی» و «دهان‌شور سلطانی»
گفته میشود. به فرانسویFougere royale وOsmonde و به انگلیسیRoyal flowering fern
,Osmund وFlowering fern
گفته میشود. گروه و دسته و خانواده آن مشابه سرخس نر و ماده است نام
علمی آنOsmunda regalis L . می‌باشد.
شکل گیاه مانند سرخسها بزرگ بریده بریده
ولی کناره برگچه‌ها صاف و به رنگ سبز مایل به قرمز است و از ریشه آن استفاده میشود.
معارف گیاهی، ج3، ص: 347
خواص- کاربرد
مدر است و برای درمان انواعی از استسقا
به کار میرود. مصرف حدود 10 گرم عصاره ریشه آن مسهل است.
برای تهیه دم‌کرده آن 18- 16 گرم ریشه
را در یک لیتر آب جوش دم می‌کنند.
از این دارو در انگلستان برای معالجه ریکتس
یا نرمی استخوان در بچه‌ها[594] استفاده میشود]G .I .M .P[ .
2. سرخس دیگری به نام علمیPolystichum
spinulosum Lam .et DC .
در ایران تا به حال وجود آن گزارش نشده
است. شکل گیاه شبیه سرخس نر ولی خاصیت ضد کرمی ریشه آن خیلی بیشتر از ریشه سرخس نر
است. به‌طوری‌که تجربه نشان داده است عصاره اعضای زیرزمینی آن دو برابر قوی‌تر از عصاره
اعضای زیرزمینی سرخس نر اثر ضد کرمی دارد. در اغلب مناطق نیمکره شمالی بخصوص در جنگلهای
مرطوب فرانسه میروید. در ساقه زیرزمینی این سرخس نیز فیلیسیک اسید، آسپیدین 595] یا
آسپیدینول 596]، پولیستی‌چی‌نین 597] و پولیستی‌چالبین مشخص شده است.
معارف گیاهی، ج3، ص: 348
//////////////
پر سیاوشان . [ پ َ رِ وَ / وُ ] (ترکیب اضافی ، اِ مرکب
) ۞ پر سیاووشان . پر سیاوش . پر سیاووش . ضفیره
. (منتهی الارب ). ضفائرالجن ّ. کزبرةالبئر. سبعالارض . شعرالارض . شعرالغول . شعرالخنازیر.
شعرالجن ّ. شعرالجیاد. لحیةالحمار. لحاءالغول . مُل . ساق اَسود. طرنجومانس . عرصف
. کثیرالثغر. بولوطریخون . جعدة قناة. بقلةالبئر. برگش مثل کرفس است و ساق و شاخ و
گل ندارد. (نزهةالقلوب ). در تحفه حکیم مومن
آمده است که : «پر ساوشان ، لغت یونانی و بمعنی دواءالصدر است و بفارسی پر سیاوشان
و عوام سنبل نامند و بعربی شعرالجیاد و شعرالارض وشعرالجن و شعرالخنازیر و جعدةالقنا
و شعرالکلاب و کزبرةالبئر و ساق الاسود و عرصف ۞ نامند و آن
نباتی است برگش شبیه به گشنیز و بی ساق و ثمر و شاخهای او بسیار باریک و صلب و سیاه
و در مواضع نمناک و سایه میروید و قوتش تا شش ماه باقیست .معتدل مایل به گرمی و خشکی
و ملطف و مجفف و محلل و مفتح و منضج و مدرّ بول و حیض و مسهل سودا و بلغم معده و امعاء
و جهة تنقیه سینه و شش و ربو و ضیق النفس و درد سینه و یرقان و حصاة و اخراج مشیمه
و خون نفاس و ضمادش که پخته باشند با روغن جهة داءالثعلب و خنازیر و نواصیر و دبیلات
و خائیده او جهة غرب و محرقش جهة منع ریختن موی و رویانیدن آن و خزار (؟) و سفوف خشک
او جهة اسهال و طلای تازه او جهت قروح خبیثه
نافعو جهت گزیدن سگ دیوانه شرباً و ضماداً مفید و طلاء کوبیده او با مغز ساق گاو جهة دردسر بسیار نافع و ذرور
سوخته او جهت اندمال قروح و آکله . مفسد و
مضر سپرز و مصلحش مصطکی و قدر شربت از جرم او تا هفت درهم و از آب طبیخش تا بیست درهم
و بدلش جهت آلام شش بوزنش بنفشه و نصف آن اصل السوس است . (تحفه حکیم مومن ). و در ترجمه صیدنه ابوریحان
چنین آمده است : ارپاسیوس گوید او [ پرسیاوشان ] را به رومی ازیارطون (آدیانطن ) ۞ گویند. منبت
او بر لبهای جوی و چشمه ها باشد. رودس گوید نبات او را اطراف شکافته بود و ساقهای نبات
او دراز باشد و او را گل و بار نبود. بولس و اطیوش و ابن سرافیون گویند آن نباتی است
که عرب او را شعرالجبار گوید و صاحب المنقول گوید او را به یونانی بولیطره گویند و
به لاطینی قافلارا (کاپیلرا) ۞ گویند و جبرئیل گوید
منبت او در سایه ها بود و چاهها و سرچشمه ها وبرگ او به کرفس ماند و ساقهای او سرخ
بود و باریک به مقدار بدست و در بعض مواضع او را کرفس دیو گویند. ح گوید که او را شعرالعیار
گویند و گویا که آن تصحیف شعرالجبار است ص اولی گوید گرم و خشک است در اول بادهای غلیظ
را بشکند و قصبه شش را پاک سازد و خنازیر را
تحلیل کند و سنگ مثانه بریزاند و سده ها بگشاید و بول براند و موی بر داءالثعلب و داءالحیه
برویاند چون بسوزند و خاکستر او طلا کنند و اگر موی را به طبیخ او بشویند دراز کند
و نواصیر و دملها را تنقیه کند بدل او در دفع دمه و تاسه بوزن او بنفشه و هم وزن او
سوس یا برگ سوس بود. (ترجمه صیدنه ابوریحان ). و صاحب اختیارات گوید: شعرالجن و شعرالخیار
(کذا) و شعرالارض و لحیةالحمار و شعرالخنازیر و ساق الاسود و الوصیف الاسود و کزبرةالبئر
نیز خوانند و آن شعرالغول است . بپارسی پر سیاوشان گویند و به کرمانی کرسو خوانند و
بهترین وی آن است که چوب وی سیاه بود و ورق آن سبز و گویند بهترین او آن است که چوب
او بسرخی زند طبیعت وی معتدل است در گرمی و سردی و گویند میل به گرمی و خشکی دارد و
سه درم از وی مسهل بلغم و سودا بود و شش وسینه از فضول غلیظ پاک کند و بگدازاند و یرقان
و سپرز را نافع بود و بول و حیض براند و سنگ بریزاند چون بیاشامند شکم ببندد و مشیمه
بیرون آورد و گزیده سگ هار و مار را نافع بود
و دیگر جانوران موذی چون با شراب بیاشامند ملطف و محلل بود و داءالثعلب را نافع بود
و موی برویاند و خنازیر و دبیلات تحلیل کند چون بیاشامند ربو و یرقان و عسرالبول را
نافع بود و اگر با لادن و روغن مورد با روغن سوسن و زوفاء و شراب بیامیزند و بر موی
که ریزد طلا کنند دیگر نریزد و بیخ آن محکم دارد و اگر بسوزانند و بر سر کل مالند موی
برویاند و جهت جرب چشم نافع بود اسحاق گوید مضر است بسپرز و مصلح آن مصطکی است و رازی
گوید بدل آن در سودمندی ربو بوزن آن بنفشه با نیم وزن آن آب رب ّالسوس است .و در بعض
کتب طب آمده است : که پر سیاوشان را بعربی کزبرةالبئر گویند طبیعتش به گرمی و خشکی
مایل است بهترینش آن است که چوب وی بسرخی زند و برگش سبز بود سینه و شش را از فضول
غلیظه پاک گرداند و بلغم و سودا را رفع کند و یرقان و صلابت سپرز را نفع دهد و مشیمه
بیرون آرد و بول و حیض براند و سنگ گرده و مثانه بریزاند و ضیق النفس و بحةالصوت را
سودمند آید و مضر است به سپرز و مصلح آن مصطکی است و شربتی از او دو مثقال است و بدلش
به وزن آن بنفشه و نیم وزن آن رب سوس .
////////////
پرسیاوشان (نام علمی: Adiantum
capillus-veneris) نام یک گونه از سرده پرسیاوش است که در ایران میروید. این گونه جزو
گیاهان دارویی به شمار میرود.[۱] گیاهی است پایا از رده سرخسها با ساقه‌های باریک
و برگهای ریز که در جاهای گرم و مرطوب میروید.[۲]
نگارخانه[ویرایش]
برگهای پرسیاوشان
پانویس[ویرایش]
در ویکی‌انبار
پرونده‌هایی دربارهٔ پرسیاوشان موجود است.
پرش به بالا ↑ مظفریان، فرهنگ نامهای
گیاهان ایران، ۱۲.
پرش به بالا ↑ Moeen
Encyclopedia
منابع[ویرایش]
مظفریان، ولی‌الله. فرهنگ نامهای گیاهان ایران: لاتینی، انگلیسی،
فارسی. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۵. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۴۰-۴.
/////////////
كزبرة البئر أو البَرشاوشان الشُعَيْري
الزُهري (الاسم العلمي:Adiantum capillus-veneris) (بالإنجليزية: MAIDENHAIR FERN) هو نوع من النباتات يتبع جنس البرشاوشان من الفصيلة الديشارية[2] . وهو نبات رقيق ذو جزء قاعدي أسود لامع ، السيقان أيضا
سوداء لامعة ، ما تشبه الأوراق ريشية متضاعفة وهي مستديرة إلي حد ما وذي حافة
مسننة قليلا ، مقلوبة ، النبات في مجمله في شكله العام يشبه المروحة ويوجد به عرق يأخذ الشكل الشعاعي ،
يبدأ من القاعدة . وهو نبات مهم في الطب الشعبي.
محتويات
[أظهر]
التسمية[عدل]
شعر الغول, شعر الجبار, شعر الأرض,
شعر الكلاب, شعر الخنزير, شعر الجن, ضفائر الجن, لحية الحمار, جعدة القناة, بقلة
البئر, كزبرة البير, الساق الوصيف, ساق الأكحل, الساق الأسود, سبيكة, سانقة
(فارسية), برسيان وبرسياوشان (فارسية ومعناها دواء الصدر)[3].
كلمة veneris الموجودة في اسم العشبة مشتقة من فينوس آلهة الجمال عند الإغريق ، أما capilluss فمعناهاشعيرة، و adiantum
فمعناها غير قابل للبلل.
التزهير والإثمار[عدل]
النبات أولي ، لذا فانه لا يزهر ولا يثمر ، وإنما يتكاثر بواسطة الريزومات والجراثيم التي تتكون علي السطح السفلي لأشباه الأوراق وعند النضج تتطاير تلك الجراثيم لتعيد دورة الحياة ويكون ذلك غالبا في
فصلى الربيع والصيف .
انظر أيضاً[عدل]
مراجع[عدل]
1.
^ مذكور في : القائمة الحمراء للأنواع
المهددة بالانقراض 2016.3 — معرف القائمة الحمراء للأنواع
المهددة بالانقراض: http://www.iucnredlist.org/details/164082/0 — تاريخ الاطلاع: 9 ديسمبر 2016 — عنوان : The IUCN
Red List of Threatened Species 2016.3 — تاريخ النشر: 8 ديسمبر 2016
- أنواع القائمة الحمراء غير المهددة
- أنواع
السراخس
- أنواع عند منظمة
NatureServe آمنه
- برشاوشاناوات
- برشاوشان
- حياة نباتية في أمريكا الوسطى
- ديشارية
- سراخس
الأمريكيتين
- سرخسيات
- نباتات
ألاباما
- نباتات أمريكا الجنوبية
- نباتات
إسرائيل
- نباتات الحدائق في أمريكا الشمالية
- نباتات الحدائق في أوروبا
- نباتات المناطق الصحراوية في كاليفورنيا
- نباتات جنوب شرق الولايات المتحدة
- نباتات
زينة في آسيا
- نباتات
طبية
- نباتات
غرب آسيا
- نباتات
فلسطين
- نباتات
كاليفورنيا
- نباتات
لبنان
- نباتات
منزلية
- نباتات
وصفت في 1753
- نباتات
وصفها لينيوس
///////////
به آذری زُهره توکولو آدیانت:
Adiantum
capillus–veneris, baldırıqara (lat. Adiantum capillus–veneris) - adiantkimilər
fəsiləsinin adiant cinsinə aid bitki növü.
Bu, ayıdöşəyinin
bir növüdür. Azərbaycanda bu bitki Abşеronda və Lənkəran dağlarında yayılmışdır.
///////////
به عبری شولومیت ها اومِن، شولومیت گیلبوا، سِعاووت:
שַׂעֲרוֹת שׁוּלַמִית מְצוּיוֹת (שם מדעי: Adiantum
capillus-veneris) הוא שרך רב-שנתי ממשפחת האברתיים.
השרך נפוץ בישראל במקומות לחים ומוצלים, במעיינות
ניקבה, במצוקים, במערות ובסדקי סלעים. לצמח קנה-שורש זוחל, מכוסה קשקשים, וממנו יוצאים
עלים מנוצים ומחולקים שלוש פעמים. ציר העלה חום-שחור, ועליו יושבים עלעלים דמויי מניפה.
המנבגים יושבים בצברים בצד התחתון, קרוב לקצות העלעלים. בישראל מכנים אותו שערות שולמית
על שמה של הדמות הראשית במגילת שיר השירים, השולמית.
//////////////
به ازبکی بولدیرکورا:
Boldirqora (Adiantum capillus-veneris L.) —
qirqquloqdoshlar oilasiga mansub koʻp yillik oʻt. Togʻlardagi gʻorlarda,
qoyalarning soya va sernam yoriqlarida, buloq yoqasida usadi. B. ning poya va
barglaridan tayyorlanadigan kukun va ekstrakt safro va siydik haydovchi,
balgʻam koʻchiruvchi, koʻkrak ogʻriqlari va nafas qisishini bosuvchi dori
sifatida ishlatiladi.
////////////
به پنجابی:
ٹھنڈی بوٹی جیہنوں کھوئی بوٹی وی کیندے نیں فرن ٹبر دی اک بوٹی اے۔ ایہ کھوئیاں وچ تے ٹھنڈی گلی تھاں تے ہوندی اے۔ ایہ دنیا وج عام
ملدی اے تے پھلواریاں تے گھراں وچ لگائی جاندی
اے[1]۔
//////////
به ترکی عثمانی ونوساچی:
Venüssaçı, genellikle 30-40 cm boylarında,
yaprakları uzun, ince, parlak, siyah veya kırmızımtrak-siyah saplı bir bitki.
Baldırıkara olarak da adlandırılır. Yaprak parçaları açık yeşil renkli ve
böbrek şeklinde olup, uç tarafları loplara ayrılmıştır.
//////////////
Adiantum capillus-veneris
From Wikipedia, the free encyclopedia
|
Adiantum capillus-veneris
|
|
.jpg) |
|
|
Kingdom:
|
|
|
Division:
|
|
|
Class:
|
|
|
Order:
|
|
|
Family:
|
|
|
Genus:
|
|
|
Species:
|
A. capillus-veneris
|
Adiantum
capillus-veneris, the Southern maidenhair fern, black
maidenhair fern, maidenhair fern,[2] and venus
hair fern, is a species of ferns in the genus Adiantum with a subcosmopolitan
worldwide distribution. It is cultivated as a popular garden fern and houseplant.[3]
Contents
[show]
Adiantum
capillus-veneris is native to the southern half of the United States
from California to the Atlantic coast, through
Mexico and Central America, to South America. It is also native to Eurasia, the Levant in Western Asia, and Australasia.[3][4][5] There are two
disjunct occurrences in the northern part of North America: at Cascade Springs
in the Black Hills of South Dakota and Fairmont
Hot Springs, British Columbia. In both instances, the warm
microclimate created by hot mineral springs permits the growth of the plant far
north of its normal range. It is similar in Zvonce spa resort (Звоначка Бања,
Zvonačka Banja), near Pirot in Serbia, where hot mineral springs provide
adequate heat and humidity for the survival of this species.[6][7]
It
is found in temperate climates from warm-temperate to tropical, where the
moisture content is high but not saturating, in the moist, well-drained sand,
loam or limestone of many habitats, including
rainforests, shrub and woodlands, broadleaf and coniferous forests, and desert
cliff seeps,
and springs. It
often may be seen growing on moist, sheltered and shaded sandstone or limestone formations, generally
south-facing in the southern hemisphere, north-facing in the north, or in
gorges.[3] It occurs
throughout Africa in moist places by streams.[8] On moist sandstone
cliffs it grows in full or partial shade, even when unprotected.[9]
.JPG)
Adiantum capillus-veneris foliage texture.
In limestone cliff seep habitat, Judean Desert of Israel and Palestine.
Adiantum
capillus-veneris grows from 6 to 12 in (15 to 30 cm) in
height; its fronds arising in clusters from creeping rhizomes 8 to 27.5 in
(20 to 70 cm) tall, with very delicate, light green fronds much
subdivided into pinnae 0.2 to 0.4 in (5 to 10 mm) long and broad; the
frond rachis is black and wiry.[3][5]
Adiantum
capillus-veneris is cultivated and widely available around the world
for planting in natural landscape native plants and traditional shade gardens, for outdoor container gardens, and commonly as an
indoor houseplant.
The
fern is listed as an endangered species in North Carolina (as southern
maidenhair-fern) and threatened species in Kentucky (as venus hair fern), due to
loss of Appalachian habitat.
This
plant is used medicinally by Native Americans. The Mahuna people
use the plant internally for rheumatism,[10] and the Navajo people of Kayenta, AZ use an infusion of the plant as a lotion for
bumblebee and centipede stings.[11] The Navajo people
also smoke it or take it internally to treat mental illness.[11]
1. ^ Jump up to:a b Christenhusz,
Maarten J. M.; Zhang, Xian-Chun; Schneider, Harald (2011). "A linear sequence of extant families and genera of
lycophytes and ferns" (PDF). Phytotaxa. 19: 7–54.
2. Jump up^ "BSBI
List 2007" (xls). Botanical Society of
Britain and Ireland. Archived from the original on 2015-02-25.
Retrieved 2014-10-17.
3. ^ Jump up to:a b c d Wildflower.org-NPIN: Adiantum capillus-veneris (Southern
maidenhair fern) . accessed 4.04.2011
5. ^ Jump up to:a b Cundall.
P., (2004) Native Plants:The definitive guide to Australian plants, Global Book
Publishing Lane Cove, N.S.W, p.298, ISBN 978-1-74048-027-7
8. Jump up^ Sim, Thomas Robertson
(1915). The Ferns of South Africa. London & Edinburgh: Cambridge
University Press.
9. Jump up^ Roux, J.P. (1979). Cape
Peninsula Ferns. Kirstenbosch: National Botanic Gardens of South Africa. ISBN 0-620-03775-X.
10. Jump up^ Romero, John Bruno 1954 The Botanical
Lore of the California Indians. New York. Vantage Press, Inc. (p. 60)
11. ^ Jump up to:a b Wyman,
Leland C. and Stuart K. Harris 1951 The Ethnobotany of the Kayenta Navaho.
Albuquerque. The University of New Mexico Press (p. 14)
 |
Wikimedia Commons has media
related to Adiantum
capillus-veneris.
|
·
Adiantum
همچنین:
ویکی پدیای فارسی همینقدر می گوید:
نرسرخس (نام علمی: Dryopteris
filix-mas) نام یک گونه از سرده سرخسهای چوبی است.
منابع[ویرایش]
مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Dryopteris
filix-mas»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی
در ۱ اوت ۲۰۱۴).
////////////
به آذری:
Erkək
ayıdöşəyi (lat. Dryopteris filix-mas)[1] - ayıdöşəyi cinsinə aid bitki növü.[2]
//////////
به کردی:
Tilîper
(tilîperr) an sexes cureyek riwek e ku li hemîsfera bakur (Ewropa, Asya û
bakurê Amerîkayê) tê dîtin.
//////////
Dryopteris filix-mas
From Wikipedia, the free encyclopedia
|
Dryopteris filix-mas
|
|
 |
|
|
Kingdom:
|
|
|
Division:
|
|
|
Class:
|
|
|
Order:
|
|
|
Family:
|
|
|
Genus:
|
|
|
Species:
|
D. filix-mas
|
Dryopteris
filix-mas (male
fern[1]) is a common fern of the temperate Northern Hemisphere, native to much of Europe, Asia, and North
America. It favours damp shaded areas in the understory of woodlands, but also shady
places on hedge-banks, rocks, and screes. It is much less abundant in North
America than in Europe. The plant is sometimes referred to in ancient
literature as worm fern.
Its specific epithet filix-mas means
"male fern (filix "fern", mas "male")",
as the plant was thought to be the male version of the female fern,[2] being robust in
appearance and vigorous in growth.[3]
Contents
[show]
19th century illustration
The
semi-evergreen leaves have an upright habit
and reach a maximum length of 150 cm (59 in), with a single crown on
each rootstock. The bipinnate leaves
consist of 20-35 pinnae on each side of the rachis. The leaves taper at both ends, with
the basal pinnae about half the length of the middle pinnae. The pinules are
rather blunt and equally lobed all around. The stalks are covered with
orange-brown scales. On the abaxial surface of the mature blade 5 to 6 sori develop
in two rows. When the spores ripen in August
to November, the indusium starts to
shrivel, leading to the release of the spores.
This
species hybridises easily
with Dryopteris affinis (scaly
male fern) and Dryopteris
oreades (mountain male fern).
Numerous cultivars have been selected for garden
use. The species [4] and the cultivar
'Cristata' have both gained the Royal Horticultural
Society's Award of Garden Merit.[5]
The
root was used, until recent times, as an anthelmintic to expel tapeworms, but has
been replaced by less toxic and more effective drugs. The anthelmintic activity
has been claimed to be due to flavaspidic acid, a phloroglucinol derivative.
|
|
Wikimedia Commons has media
related to Dryopteris
filix-mas.
|
1.
Jump up^ "BSBI List 2007". Botanical Society
of Britain and Ireland. Archived from the
original (xls) on 2015-02-25.
Retrieved 2014-10-17.
2.
Jump up^ Collins English Dictionary -
Complete & Unabridged 10th Edition, 2009: "C16: so called because it
was formerly believed to be the male of the lady fern"
3.
Jump up^ Wayside and Woodland Blossoms (1895)
by Edward Step: "the Male-fern - so-called
by our fathers owing to its robust habit as compared with the tender grace of
one they called Lady-fern."
