دهن الآس[1] 147
دهن الآملج[2] 152
دهن الآذخر[3] 153
دهن الاشنه[4] 151
دهن الافسنتین[5] 148
دهن الاقحوان[6] 153
دهن البان[7] 144
دهن البزر الکتان[8] 140
دهن البلسان[9] 140
دهن البنفسج[10] 145
دهن البیض[11] 150
دهن الجوز[12] 138
دهن الجمسفرم[13] 147
دهن الحبة الخضراء[14] 140
دهن الحسک[15] 148
دهن الحمص[16] 142
دهن الحناء[17] 147
دهن الحنطه[18] 142
دهن الحیه[19] 149
دهن الخردل[20] 140
دهن الخروع[21] 139
دهن الخلاف[22] 153
دهن الخیری[23] 146
الأبنیة عن حقائق الأدویة (روضة الأنس و منفعة النفس)، مقدمه،
ص: 23
دهن الزعفران[24] 150
دهن الزیت[25] 139
دهن الساطع[26] 151
دهن السعتر[27] 152
دهن السفرجل[28] 152
دهن السمسم[29] 138
دهن السنبل[30] 153
دهن السوسن[31] 145
دهن الشیشعان[32] 150
دهن الصنوبر[33] 144
دهن الغار[34] 142
دهن الفجل[35] 140
دهن الفستق[36] 140
دهن الفوتنج[37] 151
دهن القرطم[38] 139
دهن القرع[39] 144
دهن القسط[40] 149
دهن القنقلاد[41] 150
دهن الکلانج[42] 150
دهن اللوز الحلو[43] 138
دهن اللوز المر[44] 139
دهن المرزنجوش[45] 147
دهن المصطکی[46] 148
دهن المعشوق[47] 151
دهن المیعه[48] 147
دهن النارجیل[49] 142
دهن الناردین[50] 149
دهن النرجس[51] 146
دهن النیلوفر[52] 146
دهن الورد[53] 145
دهن الیاسمین[54] 144
دهن بابونج[55] 147
دهنج[56] 157
دهن حب الاترج[57] 143
دهن حب الحنظل[58] 143
دهن سذاب[59] 149
دهن سنبراس[60] 151
دهن شبت[61] 148
دهن عاقرقرحا[62] 152
دهن قشر الاترج[63] 143
دهن نوی الخوخ[64] 142
[7] - دهن البان. روغن بان/مُشگ بید. بان . (اِ) بیدمشک . (آنندراج ). مشک بید.
(برهان قاطع) (غیاث اللغات ). خلاف بلخی . بید طبری . گربه بید. (یادداشت مؤلف ).
درختی است که گل و برگ آن خوشبوی است ، عجم آن را بیدمشک خوانند در عربی قضیب البان
گویند، و شعرا قد محبوب را به آن تشبیه کنند. در این معنی بانک هم گویند «باکاف پارسی
». (از فرهنگ شعوری ج 1 ص 181). درختی کوته است و شکوفه اش مایه عرق بیدمشک . (نزهة القلوب ). درختی است که گل آن
خوشبوی است و آنرا بیدمشک گویند. (صحاح الفرس ). نوعی از درخت مشهور به سرو. (لغت نامه مقامات حریری ).
* روغن مار از قرن‌ها پيش به عنوان يك داروي
سنتي توسط چيني‌ها مورد استفاده قرار مي‌گرفت. براساس تحقيقات انجام‌شده در اين زمينه
روغن مار آبي چيني داراي 20 درصد از يك نوع از دو نوع اسيدهاي چرب امگا 3 است كه در
بدن به آساني مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
اين در حالي است كه در مار زنگي تنها
5/8 درصد از اين نوع اسيد چرب و در ماهي قزل‌آلا كه از آن به عنوان منبعي غني از اسيدهاي
چرب امگا 3 نام برده شده است. حداكثر 18 درصد از اين نوع امگا 3 يافت مي‌شود كه در
مقايسه با روغن مار باز هم كمتر است.
تحقيقاتي كه در دهه 1980 ميلادي انجام شده
است ضرورت و تاثير امگا 3 در بهبود وضعيت سلامت بدن را مورد تاييد قرار داده است. اسيدهاي
چرب امگا 3 نه‌تنها التهاب ناشي از ورم مفاصل را در بدن كاهش مي‌دهند، بلكه سبب بهبود
مهارت‌هاي شناختي و همچنين كاهش فشار خون، چربي و حتي افسردگي خواهند شد. اسيدهاي چرب
امگا 3 با توجه به ساختار شيميايي منحصر به فردي كه دارند
در مقايسه با ديگر چربي‌ها در غشاي سلولي
رفتار متفاوتي از خود نشان مي‌دهند. اين گروه از اسيدهاي چرب حركت بيشتري دارند و تغييرات
بسياري را در غـشاي سلولي به وجود مي‌آورند. معمولا محل فعاليت آنزيم‌ها نيز غشاي سلولي
است كه اسيدهاي چرب امگا 3 زمينه مناسبي را براي فعاليت آنها به وجود مي‌آورند.
براساس نتايج به دست آمده از تحقيقات انجام
شده بر روي روغن ماري كه استفاده از آن از گذشته‌هاي دور در چين مرسوم بوده است، روغن
مار آبي توانايي يادگيري و استقامت شنا را در موش‌ها افزايش مي‌دهد. اگرچه پيش از اين
تصور مي‌شد چيني‌ها قصد دارند با تقلب و دروغگويي روغن مار را در ديگر كشورها به فروش
رسانند و به اين ترتيب سود هنگفتي را نصيب خود سازند،
اما امروزه يافته‌ها حاكي از آن است كه
اسيدهاي چرب امگا 3 براي سلامت بدن ضروري هستند. اگرچه درمان آرتروز يا ورم مفاصل يكي
از مهم‌ترين علل افزايش مصرف امگا 3 در سطح دنيا عنوان شده است، اما حقيقت اين است
كه در همه سلول‌هاي بدن ما مقداري امگا 3 وجود دارد.
* خیری . (اِ) خبازی . (از ناظم الاطباء).
خیرو. (برهان ). گل زرد خوشبوی بود. (صحاح الفرس ). گلی است زردرنگ و میان آن سیاه
. (براهین العجم ). گلی است زردرنگ که میان آن سیاه باشد و آنرا همیشه بهار گویند.
گلی است و انواع آن بسیار است یکی از آنها سیاه رنگ است و آنرا خیری خطایی می گویند
و دیگری بنفش است و آنرا خیری میردینی و خیری هفت رنگ نامند و یکی دیگر سفید و سرخ
و صحرایی است و خیری خزامی گویند و نوع دیگر زرد است و آنرا خیری شیرازی نامند و گل
همیشه بهار همان است . (از برهان قاطع). مرحوم دهخدا می گویند امروز در تبریز و شهرهای
دیگر آذربایجان خیری بفتح خاء به یاء زده و راء مکسوره به یاء کشیده شب بوی زرد را
گویند که برگ بی پرز دارد برخلاف شب بوهای سرخ و الوان دیگر که برگش کرک دارد. در ترجمه
صیدله آمده است : در بعضی مواضع او را شب بوی گویند زیرا که در شب بوی او قوی بود و
اهل عراق انواع او را منثور گویند. (از ترجمه ٔ صیدله ). خیرو.خجسته . عصیفر منثور.
هبس . نمام . (یادداشت مؤلف ). رجوع به «خیری » در تحفه ٔ حکیم مؤمن شود.
* معشوقا. (اِ) جمست . (از تحفه حکیم مؤمن ) (از فهرست مخزن الادویه ). از احجار
نام جمست . (الفاظ الادویه ). || ماهودانه . (از تحفه حکیم مؤمن ) (از فهرست مخزن الادویه ). از نبات
ماهودانه . (الفاظ الادویه ).
* سعتر. (ع اِ) دوایی است که آن را اوشه گویند.
گرم و خشک است در سوم و آن صحرایی و بستانی هردو میباشد. بستانی را مرزه خوانند و آن
سبزی باشد که خورند. این لغت را به این معنی در کتب طبی بصاد نویسند تا بشعیر ملتبس
نشود و گویند عربی است . (برهان ). پودینه کوهی مفتح و محلل بلغم و ریاح و مشهی و ملطف
اغذیه غلیظه و منقی مفسده و خوردن ادویه مسهله با آب سعتر مطبوخ مانع قی و مخرج کرم
و رافع تخمه و عفونت غذا. (منتهی الارب ) (آنندراج ). گیاهی است که بزلف خوبان تشبیه
کنند و فقرا از آن نان خورش سازند و خشک کرده و بدواً بکار برند و به فارسی آویشن گویند
و در کتب طب بصاد نویسند تا بشعیر مشتبه نشود. (غیاث اللغات ). درختچه ای است بنام
آویشن یا سعتر که بین جهرم و عباسی یافت میشود. (جنگل شناسی ص 281). آویشن . (مهذب
الاسماء): سعتر فارسی و سعترخوزی از هریکی چهار درمسنگ . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
*سفرجل . [ س َ ف َ ج َ ] (ع اِ) آبی و
میوه بهی . (منتهی الارب ) (آنندراج ). میوه
بهی که به و آبی نیز گویند. (غیاث ). رجوع به تحفه حکیم مؤمن و اختیارات بدیعی و الفاظالادویه شود.
* سمسم . [ س ِ س ِ ] (ع اِ) کنجد. سمسمه
یکی . ج ، سماسم . و آن لزج است و مفسد معده و دهن و مصلح آن شهد است و اگر هضم شود
فربه سازد و شستن موی به آب طبیخ برگ آن دراز و نیکو گرداند و بری آنرا جلبهک نامند
و فعل آن قریب فعل خریق است و گاهی مفلوج را نصف درهم تا یک درهم خورانند پس بهتر میکند
و دریک درهم خطر است . (آنندراج ) (منتهی الارب ). رجوع به تحفه ٔ حکیم مؤمن ، الفاظ
الادویه و اختیارات بدیعی شود. || دانه ٔ گشنیز. || ماری است . || ریگ توده . (منتهی
الارب ) (آنندراج ).
* (سُ بُ) (اِ.) = زمبل . زمبول : گیاهی است
از تیرة سوسنی ها دارای برگ های دراز و گل های خوشه ای به رنگ بنفش . پیاز آن را در
گلدان می کارند.
* سوسن . [ سو س َ ] (اِ) گلی است معروف و
آن چهار قسم می باشد: یکی سفید و آنرا سوسن آزاد میگویند، ده زبان دارد و دیگری کبود
و آنرا سوسن ازرق می خوانند و دیگری زرد و آنرا سوسن ختایی می نامند و چهارم الوان
میشود و آن زرد، سفید و کبود میباشد و آنرا سوسن آسمانی گویند، و بیخ آنرا ایرسا خوانند
و این چهار قسم هم صحرایی و بوستانی میشود. و نام درخت چلغوزه هم هست و آنرا به عربی
صنوبرالکبار و ثمر آنرا که چلغوزه باشد حب الصنوبر الکبار گویند. (برهان ) (آنندراج
). ریحان الکافور. کافور یهودی . (ابن بیطار). قسمی از ریاحین یعنی سپرغمها است و آن
بری و بستانی هر دو باشد. (از بحر الجواهر). سوسن آسمانگون . گیاهی است از تیره ٔ سوسنی
ها که جزو گیاهان تک لپه ای جام و کاسه ٔ رنگین است . گلی است فصلی و دارای گلهای زیبا
و درشت برنگهای مختلف . اصل این گیاه از اروپا و ژاپن و آمریکای شمالی و هیمالیاست
. جهت ازدیاد این گیاه معمولاً در پائیز پیازهای فرعی را از پیاز اصلی جدامیکنند و
در بهار مجدداً میکارند. پیلغوش . فیلگوش . پیلگوش . زنبق رشتی .
///////////
روغن گیاه سوسن اصغر (Calamus Essentiol oil) از ترکیبات گیاهی
مؤثردر طب گیاهی ب‌شمار میرود. این روغن خاصیت
ضدروماتوئیدی و آرتریتی داشته و برای کنترل دردهای آرتروزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از روغن سوسن اصغر برای افراد مبتلا به
نقرس و دردهای روماتیسم به کاهش التهاب و تورم منجر میشود. روغن سوسن اصغر خاصیت آرام‌بخشی
داشته و ضداسپاسم به‌شمار میرود. مهار عفونت‌ها
و جلوگیری از رشد باکتری‌ها از دیگر خواص این عصاره طبیعی محسوب میشود.
*شیشعان . [ شی ش َ ] (ع اِ) یا دار شیشعان
. قندول . عراثا. عودالبرق . (گااوبا). درختچه ای است که در کنار رود کرج و نیز در
کرمان و خراسان موجود است و گل آن به نام نورالقندول در طب بکاراست . (یادداشت مؤلف
). درختچه ای است از تیره ٔ گزها از رده ٔ دولپه ایهای پیوسته گلبرگ که شبیه تیره
ٔ زیتونیان و ارتفاع آن بین یک تا دو متر است . ساقه اش راست و منشعب و زاویه دار و
برگهایش ریز و کوچکند. از اندامهای این گیاه بوی مطبوعی استشمام می گردد. در تداوی
برگ و پوست ساقه ٔ آنرا بعنوان اشتهاآور و مدر بکار می برند. شیشعان در اکثر نقاط ایران
خصوصاً خراسان و کنار رودخانه ٔ کرج و آذربایجان می روید. دار شیشعان . قندول . عراثا.
عودالبرق . گل این گیاه را در کتب دارویی به نام نورالقندول می نامند. (فرهنگ فارسی
معین ).
* صنوبر. [ ص َ ن َ ب َ ] (ع اِ) مؤلف غیاث
نویسد: صنوبردرخت چلغوزه که بهندی چرط گویند. چلغوز. (مهذب الاسماء). صنوبر از تیره
ٔ ناژویان (مخروطیان ) دارای برگهای ضخیم و کوتاه و مخروطهای باریک و دراز. (گیاه شناسی
گل گلاب ص 303). جوالیقی نویسد: بگمان من صنوبر معرب است . (المعرب ص 213). درختی است
یا بار آن درخت . (منتهی الارب ). بپارسی ناژ گویند و بهندی سرل ... چون بکوبند و با
سرکه با هم بیامیزند و مضمضه کنند درد دندان را دفع کند، و پوست درخت صنوبر عضوی را
که به آب گرم سوخته شود و ریش گردد سودمند باشد و دانه ٔ صنوبر سرفه ای را که تری بود
منفعت کند و طبع را نرم کند در دفع رطوبتی که در قصبات شش باشد و سینه را یاری دهد
و باقوت کند و بول را از مثانه براند و گرم است در دو درجه ٔ اول در خشکی و تری معتدل
است . (ترجمه ٔ صیدنه ٔ ابوریحان ). رجوع به مفردات ابن بیطار و ترجمه ٔ ضریر انطاکی
شود.
[34] - دهن الغار. روغن غار/رند/برگ بو/مابهشتان/دانیمو*
* غار. (ع اِ) درخت غار. شجرالغار.رند. مابهشتان
. دانیمو. برگ بو. سقلیموس . ذافنی . لوره . باهشتان . لادرس . سنگ . امیر اوفوسدونس
. دهمست . نباتی خوشبوی . (منتهی الارب ) (بحرالفضائل ). || درختی است بزرگ روغن دار
و منه دهن الغار. (منتهی الارب ). درختی است بزرگ کثیرالنفع که پازهر گزیدگی مار است
. نام درختی است در بادیه . (مهذب الاسماء). گیاهی باشد که چون بسوزندش بوی خوش کند
و تخم آن را حب الغار و درخت شجرالغار خوانند. (برهان ). و برهان ذیل دهمست ، آرد:
... عربان آن را سکران خوانند. و نیز پنج انگشت را غار گویند «ثابتی 199» (حاشیه ٔ
برهان قاطع چ معین ). و این لوریه ٔ یونانی است که از آن تاج میکرده اند و نزد آنان
محترم بوده . دهمست ، درخت غار است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). حب الغار. این دارو را
نیز الدهمست گویند. روغن او ماندگی ببرد. مغز او معده راسست کند و قی آرد روغن او هم
این فعل کند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). دهمست ، نام فارسی غار است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن
). در معجم البلدان آرد: نبات طیب الرائحة علی الوقود و منه السوس . و صاحب تاج العروس
گوید: ضرب من الشجر و قیل شجر عظام له ورق طوال اطول من ورق الخلاف و حمل اصغر من البندق
اسود یقشر له لب ّ یقع فی الدواء و ورقه طیب الریح یقع فی العطر یقال لثمره الدهمشت
واحدته غارة و منه دهن الغار. و صاحب اختیارات بدیعی آرد: درختی بزرگ است و ورق وی
درازتر از ورق بید شود و حب وی از بندق کوچکتر شود بمقدار فستقی و صفت آن گفته شد و
به یونانی ذاقنی (ذافنی ) گویند و بعضی بود که ورق آن باریک بود و بعضی پهن تر بود
و هر دو نوع در زمین سنگستان روید و بهترین آن برّی بود و قوّت وی در ورق بود و طبیعت
آن گرم و خشک بود در سیم و وی را طلا کردن با شراب بر بهق نافع بود و با سویق بر ورقها
و درد اعصاب و ضیق النفس و انتصاب را لعق کردن نیکو بود. صاحب منهاج گوید: چون بر معده
تمرح کنند قی را حرکت دهد و درد رحم و مثانه را نافع بود و سنگ بریزاند و شربتی از
وی نیم مثقال بود و دو درم از وی مستعمل بود، و صاحب جامعگوید چون بیاشامند مرخی معده
بود و قی را حرکت دهد و ورق وی چون تر بکوبند و بر گزندگی زنبور نحل ضماد کنند سودمند
بود و پوست بیخ وی چون چهار دانگ نیم باشراب ریحان بیاشامند سنگ بریزاند و علت جگر
را زایل گرداند. صاحب فلاحه گوید: اگر یک ورق در وی بچینند ورها نکنند که بر زمین افتد
و خلف گوش خود نگاه دارند چندانکه شراب خورد مست نشود و گویند چون چوب وی بیامیزند
در موضعی که طفل در آن موضع خسبد و در خواب ترسد دیگر نترسد و ورق وی چون بپزند با
سرکه بدان مضمضمه کنند درد دندان را نافع بود و بدل غار سنتر است به وزن آن - انتهی
. و در ترجمه ٔ صیدنه ، ابوریحان آرد: به هندوی سنگ گویند و بعضی امیر گویند و به لغت
رومی اوفوسدونس گویند و روغن او را به تازی دهن الغار گویند. و بشر گوید غار را به
لغت پارسی ده مست سنگ گویند و دانه های او به اندازه ٔ لوبیا بود و برگ سپید باشد.
ارجانی گوید دانه ٔ درخت غار به فندق خرد مشابهت دارد و پوست او نیل بود چون به انگشت
فسرده شود و بدو نیمه شکافد و رنگ سیاه بود که به زردی زند و مزه و بوی او به مشام
و مذاق خوش باشد و جرم او چرب بودو طبع درخت غار گرم است در دو درجه و آماسهاء زهدان
تحلیل کند و نیش کژدم را مفید است و دردها که در «اعصانی باشد» جمله را منفعت کند و
بول و خون حیض از رحم و مثانه براند و تافتن و پیچاک را مفید است و بادهاء غلیظ که
در امعا بود تحلیل کند و علت ضیق النفس را سود دارد و پوست بیخ درخت غار چون به شربت
خورده شود سنگ مثانه و گرده را بشکند و بدل او در ادویه پوست گشنیز خشک است - انتهی
. و در تحفه ٔ حکیم مؤمن ذیل غار آمده است : نام درختی است که تا هزار سال میماند
نزد یونانیین به غایت محترم بوده برگش خوشبو و شبیه به برگ زیتون و قسمی ازآن شبیه
به برگ بید و ثمرش بقدر فندق و پوست او رقیق و سیاه و مغز تخمش سرخ مایل به زردی و
خوشبو و تلخ در آخر دوم گرم و خشک و دانه ٔ او گرم تر از سایر اجزاء و طبیخ برگ او
موافق رحم و مثانه و ضمادش جهت گزیدن زنبور و با نان و به دستور با آرد جو برشته جهت
تسکین دردهای حار و مضمضه ٔ طبیخ او با سرکه جهت درد دندان و پاشیدن آب او در خانه
ها جهت گریزانیدن هوام وآشامیدن آن مقئی و افتراش آن باعث گریختن هوام و مگس است و
حب الغار محلل و مدرّ تریاق جمیع سموم و کشنده ٔ جنین و مقوی فهم و رافع ربو و ضیق
النفس و سرفه ٔ کهنه و ریاح غلیظه و مغص و قولنج و امراض جگر و گرده و مثانه و حصاة
و سپرز و وسواس و صرع و درد کمر و مفاصل و احتباس حیض و با عسل جهت قرحه ٔ امعا و ریه
و قطور او با روغن گل و سرکه جهت گرانی سامعه و دوی و طنین و ضماد او جهت بهق و تحلیل
اورام بارده مفید و قدر شربتش یک مثقال و بدلش ساذج است یا حب محلب یا جنطیانا یا بادام
تلخ و مرخی معده و مصلحش انیسون و مضرّ سینه و مصلح آن کتیرا و فرزجه . حب الغار مسقط
جنین و سعوط او جهت لقوه و جلوس در طبیخ او جهت امراض مقعد و رحم نافع است و پوست بیخ
درخت او قدر نه قیراط جهت اخراج حصاة و امراض بارده ٔ جگر نافع و با خود داشتن چوب
او باعث قضای حاجتها و قبول عامه و ازدیاد جاه و شستن بدن با آب او در حمام مبطل سحر
و گویند چون قبل از طلوع آفتاب روز چهارشنبه بخور کنند کسی که مفقودالزوج باشد ازدواج
میسر گردد و مجرب دانسته اند و روغن غار که دانه ٔ او را پخته آنچه بر روی آب بایستد
بردارند و یا از عصاره ٔ برگ تازه و دانه ٔ او با روغن زیتون ترتیب دهند و مفتح دهنهای
رگها و محلل و رافع اعیا و درد عصب و قشعریره تبهای بارده و درد گوش و نزلات و جرب
و حکه و قوبای بلغمی و داء الثعلب و قروح الریه و اختلاج اعضا و سعوط او جهت شقیقه
. و شربت او کشنده ٔ کرم معده و مغثی است و نوعی از غار می باشد که به یونانی خاماذافنی
گویند. شاخهای او بلندتر وبرگش عریض تر و خشونت آن بیشتر و در مغرب با آن دباغت میکنند.
حمول عصاره ٔ او مدرّ حیض و شرب برگ او با شراب مسکن مغص است - انتهی . و در فهرست
مخزن الادویه ذیل شجرةالغار آرد: دهمشت است ، و ذیل رند گوید: به عربی آس برّی است
و به لغت شام غار و گویند صندل است ، و ذیل ذاقنی (ذافنی ) آرد: اسم یونانی غار است
درختی است بزرگ در بادیه و میوه ٔ آن به شکل فندقی خرد باشدو دهن الغار از آن باشد.
و صاحب مخزن الادویه آرد: غاربه فتح غین و الف و راء مهملة به یونانی وانیمور (دانیمو)
و سقلیموس و نزد اهل شام زند؟ (رند) و بفارسی باهشتان (مابهشتان ) و به فرنگی لادرس
نامند... درختی است عظیم تا هزار سال می ماند و اهل یونان آن را بسیار احترام مینمایند
و شاخه ٔ آن را دوست میدارند و ازخود دور نمیکنند و حکمای ایشان از چوب آن تاج میسازند.
برگ آن نرمتر از برگ بید و بلندتر از آن و تلخ وخوشبو و با انجیر آن را نگاه می دارند
آن را خوشبو میگرداند و مانع کرم زدن آن است و جبلی و سهلی میباشد. برگ جبلی آن باریکتر
از برگ سهلی و مخصوص به بلاد شام است و از آنجا به مصر میبرند و ثمر آن را به یونانی
ذاقنی (ذافنی ) و به فارسی دهمشت نامند و آن بقدر فندقی کوچک و پوست آن نازک سیاه رنگ
و مغز آن دو پارچه و زردرنگ و چرب و خوشبو و چون کهنه گردد مایل به سرخی و تیرگی میگردد
و سیاه آن فاسد. طبیعت آن گرم و خشک و در دوم مغز ثمر آن گرمتر از برگ و پوست آن و
ثمر آن خشکتر از سائر اجزای آن و روغن آن گرمتر از سائر اجزا و گرمتر از روغن گردکان
. افعال و خواص آن : محلل و مفرح و مقوی و مدر و تریاق سموم خصوص حب آن .
اعضاءالرأس - آشامیدن حب آن با شراب جهت
صداع بلغمی و ریاح محتبسه و صرع و وسواس و تقویت ذهن و فهم و سعوط آن جهت شقیقه و لقوه
و تدهن بدهن آن جهت درد اعصاب و رفع اعیا و اختلاط ذهن و تفتیح دهنهای عروق . الاذن
، قطور سائیده ٔ حب آن در روغن گل و سرکه و یا خمر کهنه جهت اوجاع بارده ٔ گوش و رفع
دوی و طنین و ثقل سامعه و باعث تقویت آن و به دستور قطور دهن آن . الفم ، مضمضه ٔ به
طبیخ برگ آن جهت درد دندان . الصدر، لعوق برگ و حب آن با عسل یا با طلا جهت امراض بارده
و با سکنجبین جهت امراض حاره و ضعف نفس و نفس الانتصاب و سیلان فضول از رئه و سرفه
ٔ کهنه و ضیق النفس اعضاء. الغذاء، آشامیدن حب آن جهت تحلیل ریاح غلیظه و مغص و قولنج
و امراض جگر و سپرز و با عسل جهت قرحه ٔ امعا و آشامیدن دهن آن آب با شراب انگوری جهت
وجع کبد و به دستور قشر آن و آشامیدن طبیخ برگ آن مقیی و آشامیدن دو مثقال حب آن خشک
سوده مسکن مغص درساعت . اعضاءالنفض دهن آن مغثی و مقیی ٔ و مدر بول و حیض و طبیخ برگ
آن جهت امراض مثانه و رحم شرباً و با عسل جهت امراض بارده و با سکنجبین جهت حاره و
نطول وجلوس در آن جهت امراض گرده و مثانه و رحم و آشامیدن یک درهم از قشر آن مفتت حصاة
و کشنده ٔ جنین است بسبب تلخی بسیار که دارد و به دستور حب آن نیز مفتت حصاة و حمول
آن مسقط جنین الحمی . تمریخ بدهن آن جهت رفعقشعریره .
حمیات السموم - آشامیدن حب آن با شراب جهت
گزیدگی مار و عقرب و سائر هوام و به دستور ضماد بدان جهت لسع زنبور و نحل و غیر اینها.
الاورام . ضماد آن با نان و یا با سویق جو جهت تسکین ضربان و اورام حاره . المفاصل
- آشامیدن آن و دهن آن و تمریخ بدان جهت اوجاع مفاصل و اعصاب و درد کمر و غیرها. الزینة
- طلای آن با شراب جهت بهق و کلف و رفع آثار جلد مؤثر. المضار - حب و دهن آن مرخی
معده و مغثی و محرک قی ، و مضر صدر، مصلح آن کتیرا. مقدار شربت از حب و برگ آن نیم
مثقال و تا دو مثقال آن مسهل ، بدل آن حب المحلب و ساذج و اگر یافت نشود بادام تلخ
و سیسنبر نیز گفته اند.
الخواص - طرد الهوام پاشیدن آب طبیخ برگ
آن در خانه گریزاننده ٔ مگس و هوام است و به دستور افتراش برگ آن . صاحب فلاحة گوید:
چون برگ آن را با دست بچینند بقسمی که بر زمین نیفتد و بر پس گوش خود گذارند هر مقدار
شراب که بنوشند مست نگردند و چون در موضعی که طفل خوابد و بترسد در خواب بگذارند دیگر
نترسد و با خود داشتن آن مورث جاه و قضای حاجت و تکیه کردن به عصای آن باعث حدت بصر
و تقویت همت و اغتسال بدان در حمام باعث رفع تعسر و سحر و چون روز چهارشنبه قبل از
طلوع آفتاب زن نماید کسی که از ازدواج و مردی مانده باشد زائل گردد و قادر گردد، و
دستور اخذ روغن آن آن است که دانه ٔ آن را نیم کوفته در آب طبخ نمایند و بگذارند تا
سرد شود و آنچه بر روی آب ایستد بردارند و با عصاره ٔ برگ و ثمر آن را در آب طبخ دهند
تا قوت آن در آب آید، پس با روغن زیتون در قدر مضاعف اگر میسر نباشد به آتش ملایم طبخ
دهند تا آب برود و روغن بماند و امانسوزد پس صاف نموده به کار برند - انتهی . و در
تذکره ٔ داود ضریر انطاکی ذیل رند آمده : هوالغار و قیل الاَّس البری و ذیل غار آرد:
غار بالیونانیة دانیمو والفارسیة مابهشتان و یسمی الرند و هی شجرة محترمة عندالیونانیین
یقال ان اسقلمیوس (اسقلبیوس ) کان فی یده منها قصیب لایفارقه و الحکما تجعل منه اکالیل
علی رؤسهم و شجرته تبقی الف عام عریض الاوراق املس و منه دقیق و الکل مر الطعم طیب
الرائحة یجعل بین التین فیطیبه و یمنع تولد الدود فیه و لایوجد بمصرمنه الامایحمل بین
التین منه من الشام و هو حار یابس فی الثانیة و حبه فی الثالثة کالزیتون ینفرک قشره
الرقیق الاسود عن حب احمر ینقسم نصفین یستأصل انواع الصداع کاشقیقة و الضربان والربو
و ضیق النفس و السعال المزمن و الریاح الغلیظه و المغص و القولنج و الطحال و جمیع امراض
الکبد و الکلی والحصی شرباً بالعسل فی المبرودین و السکنجبین فی المحرورین و یذهب الوسواس
و الصرع مطلقا و اوجاع الظهر و المفاصل و النسا و النقرس و الفالج و اللقوة والخدر
طلاء و سعوطا کیف استعمل و اصل الشجرة قوی الفعل فی تفتیت الحصی شرباً و جمیعه یحلل
الاورام نطولا و امراض المقعدة و الارحام جلوساً فی طبیخه و یدر و یسقط الاجنة فرزجة
و حمله یورث الجاه و القبول و قضاءالحوائج و من تبخرت به قبل طلوع الشمس یوم الاربعاءو
قد قعدت عن الزواج تزوجت و ان جعل فی المتاع بیع ومن توکاء علی عصا منه احد بصره و
قویت همته و ان اغتسل به فی الحمام ازال التعسر و ابطل السحر کل ذلک عن تجربة والحکما
تشرفه و ترفع قدره و هو یرخی المعدة و یصلحه المحلب اوالانیسون و یستخرج منه دهن یسمی
دهن الغار و زیته ینفع فیما ذکر نفعا عظیما و الحب یحدالفهم و یقع فی التریاق الکبیر
و الاربعة و ینفع من السموم کلها حتی افتراشه یطرد الذباب و غیرها و شربته مثقال و
بدل الساذج او المحلب او الجنطیانا و ما قبل ان ورقه اذا قطف و لم یسقط و وضع خلف الاذن
منع السکر،لیس بشی ٔ - انتهی . و ابن البیطار در مفردات آرد: غار، قال ابوحنیفة هو
شجر عظام له ورق طوال اطول من ورق الخلاف و حمل اصغر من البندق اسود القشرله لب یقع
فی الدواء و ورقه طیب الریح یقع فی العطر و یقال لثمره الدهشمت و هو اسم اعجمی و هو
من نبات الجبال و قد ینبت فی السهل و اهل الشام یسمونه الرند. قال دیسقوریدوس فی الاولی
ذافنی و منه ماورقه دقیق و منه ما ورقه اعرض من النبات الاَّخر و کلاهما ملین مسخن
و لذلک اذا جلس فی ما ئهما و افق امراض المثانة و الرحم و الطری من ورقهما یقبض قبضا
یسیراً و اذا تضمد به مسحوقا نفع من لسع الزنابیرو النحل و اذا تضمد به مع خبز و سویق
سکن ضربان الاورام الحارة و اذا شرب ارخی المعدة و حرک القی ٔ. و اما حب الغار فانه
اشد اسخانا من الورق و اذا استعمل منه لعوق بالعسل او بالطلأکان صالحا لقرحة الرئة
و عسرالنفس الذی یحتاج فیه الی الانتصاب و الصدر الذی یسیل الیه الفضول و قد یشرب بخمر
للسعة العقرب و قد یقلع للبهق ، و اذا خلط کسیه بخمر عتیق و دهن ورد و قطر فی الاذان
نفع من دویها و المها و من عسرالسمع و قد یقع فی اخلاط الادهان المحللة للاعیاء و فی
اخلاط مسوحات محللة مسخنة و قشر اصل الغار اذا شرب منه مقدار 9 قراریط فتت الحصاة و
قتل الجنین و نفع من کانت کبده علیلة. قال جالینوس فی السادسه ورق هذه الشجرة و ثمرتها
و هی حب الغار یسخنان و یجففان اسخاناو تجفیفا قویا و خاصة حب الغار و امالحاء اصل
هذه الشجرة فهو اقل حدة و حرافة و اشد مرارة و فیه شی ٔ قابض فلذلک یفتت الحصاة و ینفع
من علل الکبد و یشرب منه وزن 4 دوانق و نصف بشراب ریحانی . قال الفلاحة من قطف من ورقه
واحدة بیده من غیران یسقط الی الارض و یجعلها خلف اذنه شرب من الشراب ماشاء و لم یسکر
و زعم قوم انه ان اخذ عود من عود شجرالغار و علق علی الموضع الذی ینام الطفل فیه الذی
یفزع دائماً نفعه منفعة کبیرة. قال اسحاق بن عمران حب الغار نافع من وجع الطحال الکائن
من الرطوبة اذا شرب مع الراسن و ینفع من وجع الرأس الکائن من البلغم و الریاح الغلیظة.
قال الرازی یستعط به للقوة. قال الغافقی ان شرب منه مقدار ملعقتین یابسا مسحوقا سکن
المغص من ساعته فان رش نقیعه فی البیت طرد عنه الذباب و ورقه اذا طبخ بالخل نفع من
وجع الاسنان - انتهی .
تیره ٔ غاریها - این گیاهان بیشتر در نواحی
گرم روئیده اغلب آنها درختانی هستند دارای برگهای دائمی و پیوسته سبز. انواع مهم آن
یکی غار دارای برگهای معطر و دیگری کافور است که در چین و ژاپون کاشته میشود و از برگهای
آن کافور استخراج میکنند. (در شمال ایران کاشته شده است ). و دارچین که پوست ساقه
ٔ آن در ادویه ٔ خوراکی به کار میرود. (از کتاب گیاه شناسی تألیف گل گلاب ص 200).
در تاریخ ایران باستان ج 2 ص 1520 ذیل عنوان نوشته های سترابون در باره ٔ عادات پارسیها
آرد: ... اما برای آب وقتی که آنها به دریاچه یا رود یا چشمه ای رسیدند گودالی میکنند
و روی آن حیوان را می کشند و مواظبند که خون به آب ترشح نکند. بعد مغها گوشت را روی
مورد یاشاخه های درخت غار میگذارند و عصای خود را به آن میرسانند و سرودهائی خوانده
روغنی را که با شیر و عسل مخلوط کرده اند به زمین میریزند. و در عیون الانباء ابن اصیبعه
آمده : و اذا صوّروا اسقلبیوس جعل علی رأسه اکلیل متخذ من شجرالغار لان هذه الشجرة
تذهب بالحزن و لهذا نجد هرمس اذا سمی المهیب کلل بمثل هذا الاکلیل ... او لان هذه الشجرة
ایضا فیها قوة تشفی الامراض من ذلک انک تجدها اذا القیت فی بعض المواضع هرب من ذلک
المواضع الهوام ذوات السموم . (عیون الانباء ص 19 ج 1). حب الغار. حب الدهمست ، حب
الغار است (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). حب ّ رند. در عیون الانباءآمده است : و کذلک ایضا
النبت المسمی قونورا و ثمرة هذه الشجرة ایضا و هی التی تسمی حب الغار اذا مرخ بهاالبدن
فعلت فیه شبیهاً بفعل الجند بیدستر. (عیون الانباء ابن ابی اصیبعة ص 19و ص 20 ج
1). و رجوع به حب الغار شود. دهن الغار. در تذکره ، داود ضریر انطاکی آرد: دهن الغار
ینفع من الامراض الباردة والحکة و یقتل القمل والدیدان من ای موضع کانت و ان وقع فی
ادویة القولنج و سائر الریاح نفع نفعاً شدیداً و ینفع المفاصل و عرق النسا و اذا اشعل
و اخذ دخانه و اکتحل به قطع الدمعة و ظلمة البصر و شدّ الجفن المسترخی.
/////////////
فوائد زيت الغار. منذ القِدم
حيث الحضارات الأولى منذ فجر التاريخ تعرّف الإنسان على شجر الغار، واعتبره من الأشجار
المهمةّ والنبيلة، فكان لهذه الشجرة رتبةً عالية مكرّمة، إذ كانت تضفر أوراقها لتوضع
فوق هامة العظماء كالقياصرة والرجال المقدامين الأبطال، ونجد أيضاً بأنّه كان شائعاً
خاصّة عند الحضارات الإغريقيّة واليونانية، أن يضع الأباطرة أكاليل الغار، واتُّبع
كتقليد أيضاً في الألعاب الأولمبيّة أن يمنح الفائز فيها هذا الإكليل، كتقدير لإنجازه
وعلوّ مكانته، وربّما لهذا نقرأ بأنّ ملكة كزنوبيا كانت تستعمله، ولا ننسى أيضاً الملكة
كليوباترا. لا شكّ أنّ الإنسان استطاع أن يستخرج من ثمار شجرة الغار زيتاً عطرياً معقّماً،
حيث هذه الثمار تشبه إلى حدّ كبيرٍ في شكلها حبّات الزيتون، وقد استخرج هذا الزيت بطرق
ووسائل تقليديّة كطرق عصر الزيتون لاستخراج زيته. زيت الغار وفوائده إنّ زيت الغار
يحوي على عدّة مكوّنات، حيث نجد فيه: ألفا وبيتا بينين، وأيضاً سيناميل أسيد، إضافة
إلى ميثيل ايستر، ونجد فيه سينول، وأيضاً تيربيتول، إضافة إلى سيترال، وهذه المواد
تشكّل من هذا الزيت العطري ما يساوي 10 % من مكوّناته. على الأغلب يتمّ استعمال هذا
الزيت لصناعة الصّابون، حيث يكون صابوناً معطّراً طبيعياً، ويعتبر هذا الصّابون ذو
المنشأ الزيتي معقماً، فهو بالتالي آمن إذا استعمل للاستحمام، ولذلك نظراً لكونه يتمتّع
بفوائد عديدة، فإنّنا نجد أنّ أغلب المختصّين بالبشرة ينصحون باستعماله عوضاً عن استعمال
الشامبو، لما له من تغذية غنيّة يمنحها للبشرة ويزيد نضارتها، وبالتّالي يساهم بشكل
فعّال في تأخير التجاعيد خاصّة في الوجه واليدين، كما يعتبر مغذياً قوياً لجذور الشعر،
وبالتالي فإنّه يمنح جلدة الرأس المتانة ويمنع الشعر من التساقط. ناهيك عن كونه له
فعل معقّم فإنّه يؤثّر في البكتيريا التي تكون عالقة في الجسم ويتخلّص منها، إضافة
لمنح للجلد الرائحة المنعشة وذلك لوجود المادّة العطريّة في خواصه. إنّ زيت الغار يعتبر
من أهمّ الزيوت التي لها فوائد علاجيّة أيضاً، فهو يقضي بشكل كامل على الأمراض التي
تصيب الجلد، كمرض الصدفية، وأيضاً الأكزيما. كما أنّ دهن الجسم بهذا الزيت يفيد في
حالات التهاب المفاصل، وما ينجم عنها من آلام، وأيضاً في مرض الروماتيزم، ويُذكر بأنّه
وفي حال المعاناة من صداعٍ نصفيّ، يمكن أن تدلّك الجبهة بهذا الزيت وبالتالي سيؤدي
إلى التخفيف من ألم الرأس، ويعود ذلك لوجود مادة الباثنوليدات في خصائصه وهي التي تؤثّر
في تهدئة الألم وتسكينه. وكذلك يعتبر دهن زيت الغار لـ( اللثة والأسنان ) من أفضل الطرق
للوقاية من التسوّس والمقاومة لها، ويعود ذلك لوجود مادة السينيول الكيميائيّة، التي
تطهّر وتحمي، وخاصّة الإلتهابات التي تصيب الفم.
إقرأ المزيد على موضوع.كوم: http://mawdoo3.com/%D9%81%D9%88%D8%A7%D8%A6%D8%AF_%D8%B2%D9%8A%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B1
* فجل . [ ف ُ / ف ُ ج ُ ] (ع اِ) ترب .
(منتهی الارب ). به پارسی ترب گویند و به هندی مولی . ارجانی گوید: گرم و خشک است در
دو درجه ، و در او قوتی است که ورمها را تحلیل کند، و آب ترب علت یرقان را که ماده
ٔ او سودا بود سود دارد و نور چشم را زیادت کند و جگر را از ریختن آنچه بدو رسد از
غذا مؤونت کندو درد گوش را سود دارد، و روغن او مسهل است ، و تخم ترب از برگ او در
قوت و منفعت زیادت است . و از خواص ترب آن است که بول را براند و گرده و مثانه را پاک
گرداند. و یکی از مضار او آن است که تافتن شکم آرد. (ترجمه ٔ صیدنة). بری و بستانی
و شامی باشد. شامی آن است که تخم شلغم را در بوته ٔ ترب کرده غرس نمایند یا بعکس .
بری او تندتر از بستانی و به درازی و بزرگی اونیست و قوتش به خردل قریب تر، و نزد بعضی
خردل بری عبارت از اوست و بستانی را قسم مستدیر بیرون سیاه ، قوی تر از سایر اجزاء
و بعد از آن پوست و برگ ریزه ٔ او،و بعد از آن برگ بزرگ و گوشت او به مراتب مذکوره
، تا سیُم گرم و در دوم خشک و مدرّ بول و بعد از طعام هاضم و مخرج ریاح و محرک آروغ
و نیکوکننده ٔ رنگ رخسار، و مداومت خوردن او باعث روییدن موی که ریخته باشد،و آب او
مفتح سدد مخصوصاً با عسل . مطبوخ او جهت سرفه ٔ مزمن و تلطیف خلط غلیظ و احتباس حیض
و رفع ضرر فطر مفید، و اکثار او کشنده ٔ عقرب است و طلای او بر بدن مانع مقاربت هوام
. و آب شاخه های او را بدون برگ گرفته باشند بقدر یک وقیه جهت اخراج سنگ مثانه مجرب
دانسته اند خصوصاً با سکنجبین . آب برگ و شاخ او بقدر ربعرطل با شکر جهت اخراج زردآب
و مستقی نافع است ، و چون در جوف ترب روغن گل ریخته گرم کنند تطور او جهت درد گوش سریعالاثر
است . چون ترب را سوراخ کرده و چار درهم تخم شلغم را در آن جای دهند و ثقبه ها را با
پاره های ترب مسدود کنند و خمیر بگیرند و در زیر آتش بپزندو با عسل تناول نمایند در
اخراج سنگ مثانه مجرب است و باید سه روز به دستور سلوک نمایند، و اکثار خوردن ترب مورث
معض و تعفن خلط و مضر سر و حلق و دندان و مصلحش عسل و زیره که در سرکه خیسانیده باشند،
و ضماداو جهت قروح خبیثه و با شیلم جهت رویانیدن موی دأالثعلب و جوششهای آب دار مفید
است ، و پرورده ٔ او در سرکه قاطع اخلاط غلیظه است و اصلاً ضرری در او نیست . تخم ترب
مدر بول و شیر و حیض و محرک باه است . جهت درد جگر بارد و ورم سپرز، و با شراب جهت
گزیدن مار شاخ دارسودمند است . در سایر افعال قوی تر از اصل او و نیم مثقال او بعد
از طعام هاضم آن و با سکنجبین بغایت مقوی جگر است . ضماد او جهت قوبا و با سرکه جهت
زخم غانقرایا و با عسل جهت درد مفاصل و با کندش و سرکه جهت بهق سیاه مجرب است و قدر
شربت تخم او یک درهم و از آب او سی درهم و از جرم او بیست درهم است . بری او بسیار
گرم است و خوردن آن مستعمل نیست . شامی آن که قوتش مرکب از شلغم و ترب بستانی است گرمتر
از شلغم و ضعیف تر از ترب است و مدر بول و محلل رطوبات و اکثار او مغثی و مصلحش نمک
است و روغن ترب که در ابتدای تخم بستن ترتیب دهند بسیار سخن و قایم مقام روغن زیتون
کهنه و روغن بلسان است و لطیف و گرمتر از روغن بیدانجیر و محلل قوی . تدهین آن جهت
رفع شپش که بعد از امراض میرسد و جهت فالج و لقوه و بهق و برص و خشونت و درد گوش ریاحی
نافع است . مؤلف تذکره گوید که چون ترب را خاییده بگذارند تا متعفن شود کرمها از آن
متکون میگردد و چون در ظرفی ضبط نمایند یکدیگر را خورده چند عددی بماند و آن را حل
کنند. در حل معادن بی عدیل است وافعال غریبه از او می آید. (از تحفه ٔ حکیم مؤمن
).
* فوتنج . [ ن َ ] (معرب ، اِ) معرب پودنه
. (منتهی الارب ). پونه . پودینه . فودنج . (یادداشتهای مؤلف ). پودنه است که نوعی
از نعنا باشد، و به عربی حبق خوانند، و آن چند قسم میشود، قسمی که در میان جوی آب میروید
آن را حبق التمساح و حبق الماء گویند. (برهان ). رجوع به فودنج شود.
* قرطم . [ ق ِ طِ/ ق ُ طُ ] (معرب ، اِ)
عصفر و تخم عصفر برای مسلح بلغم لزج و قولنج قوی الاثر وریختن آب گرم آن را بر شیر
تازه درحال منجمد گرداندو شستن بدن و سر به مغز آن شپش را بکشد و رنگ بدن را نیکو و
جلد را نرم کند و مغز آن باهی است و احتقان بدان نافع است بلغم را. (منتهی الارب
). دانه است چون کتان . (انساب سمعانی ). مغز کاچیره . یسهل بلغماً و مراراً. الشربة
من لبّه اربعة دراهم و هو مقیی ٔ حارّ فی الاولی یابس فی الثانیة. از گیاهان تیره
ٔ مرکبان است که گلهای آن تشکیل دیهیم های بزرگ در بالای ساقه میدهد. گلبرگهای آن نارنجی
رنگ است و آنها را بنام گل رنگ در رنگرزی به کار میبرند. دانه های آن را کافشه و کاجیره
می نامند. رجوع به گیاه شناسی گل گلاب ص 261 شود.
* قرع . [ ق َ ] (ع اِ) کدو. (اقرب الموارد)
(منتهی الارب ). به فارسی کدو و به ترکی قباق نامند و دو قسم میباشد، یکی را کدوی سبز
و دیگری را رومی گویند، مجموع آن در دوم سرد وتر و ملین و مفتح و مدرّ بول و عرق و
مسکن تشنگی و قلیل الغذاء و آب مطبوخ او در آنچه به خمیر گرفته یک شب در آتش تون و
تنور گذاشته باشند با عسل و اندکی نطرون مسهل به اعتدال صفرا و با فلوس خیارشنبر و
ترنجبین و خمیره ٔ بنفشه جهت تبهای صفراوی و دموی و با تمر هندی و شکر جهت اخراج صفرای
سوخته و حرارت دماغ و وسواس و جنون و رمد و دردسری که از بخارات حارّه باشد مفید و
قدر شربتش تا 45 مثقال است و خوردن کدو با مزوّرات جهت تبهای حارّه و سرفه و جگر گرم
و ترطیب بدن و دماغ مؤثر و مرق خروس بچه که با کدو طبخ یافته باشد و با مغز تخم آن
جهت رفع غشی تبهای حاره و سمیّت اخلاط بی عدیل است و مربای آن جهت مواد سوداوی و تقویت
دماغ و تولید خلط صالح مؤثر و ترشی آن ملطف و هاضم ، و مسکن حدّت خون و صفرا است ،
و اقسام کدو مولد نفخ و مضعف معده و مُسقط اشتها و مضر مواد بلغمی و سوداوی که از احتراق
بلغم باشد و باعث قولنج و به تنهایی سریعالاستحاله به خلط موجود در معده و با اغذیه
منقلب به طبع غالب او میگردد و هرگاه در معده فاسد شود مانند خیار مولد خلط سمی است
و مصلحش زیره و ادویه ٔ حارّه و در مزاج صفراوی غوره و سرکه و امثال آن و ضماد کوبیده
ٔ او جهت اورام حاره و التهاب معده و احشاءو دردسر حار و رفع بیخوابی و خشکی دماغ و
قطور او با روغن گل جهت درد گوش و ورم حاره ٔ آن و سعوط او با شیر دختران جهت سرسام
و هذیان و بیخوابی و غرغره به آب او جهت خناق مفید و سائیده ٔ خشک او جهت سرفه و درد
سینه و التهاب صفرا و درد گلو و اکتحال به آب گل وآب تمر گل دار او جهت رمد و زردی
یرقان که در چشم باشد به غایت مؤثر است و پوست خشک سوخته ٔ او در قطع نزف الدم جراحات
و رفع آکله و زخمها مجرب است و با روغن تازه جهت سوختگی آتش و با سرکه جهت بهق و برص
و خوردن آن جهت بواسیر و نزف الدم احشاء نافع است . مغز تخم کدو در دوم سرد و در اول
تر به جهت حرقةالبول و لاغری گرده و قرحه ٔ مثانه و خشونت سینه و نفث الدم ریه و تبهای
حارّه و تشنگی و سرفه و قرحه ٔ امعاء مفید و روغن تخم او جهت رفع بیخوابی و یبوست دماغ
و مغص صفراوی و سبل و تبهای حارّه بی عدیل و قدر شربتش از مغز تخم او و روغن او تا
هفت مثقال و بدلش مغز تخم هنداونه است و روغن کدو که جوف آن را کوبیده آب آن را با
ربعآن روغن کند بجوشانند تا روغن صرف بماند سرد و تر ومرطب بدن و جهت صاحب دق و مالیخولیا
و حرارت و یبوست دماغ و تشنج یابس و سرفه ٔ حار و نرم کردن صلابات بسیار مفید است ،
و چون کدو را پوست جدا کرده با دنبه وپیه گرده ٔ بز بکوبند و بجوشانند تا مهرا شود
و چربی او را جمع کنند در ترطیب قویتر از روغنی است که با روغن کنجد ترکیب دهند. (تحفه
ٔ حکیم مؤمن ). || پاتیله ٔ مدور مانند کدو که برای تقطیر عطرها به کار برند. قرع
و انبیق . رجوع به قرع و انبیق شود.
* قسط. [ ق ُ] (ع اِ) کسد. کست . کسط، و آن
دارویی است . (منتهی الارب ). عود هندی و عربی که بدان علاج کنند، مُدِرّ و نافع کبد
است . (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). بیخی است شبیه به بیخ لفاح و از نواحی هند
خیزد و نباتش مفروش و بی ساق و برگش عریض و سه قسم میباشد: یکی شیرین و سبک و سفید
و با عطریت و قسط بحری و عربی نامند و قسمی مایل به سیاهی و سبک و سطبر و کم بوی و
تلخ و او را قسط هندی نامند و قسمی مایل به سرخی و سنگین ودر وزن شبیه به چوب شمشاد
و خوشبو و بی تلخی است ، واز مطلق او مراد قسط شیرین است و بهترین او سفید تازه ٔ گرم
نخورده است که اندک زبان را بگزد و قوتش تا چهار سال باقی است ، و فرق در میان او و
راسن که قسط شامی نامند عدم عطریت راسن است و عدم گزندگی زبان و صلابت آن ، در سیُم
گرم و خشک و مدرّ بول و حیض و جاذب خلط از عمق بدن و تریاق سموم حیوانی و مفتح سدّه
ٔ جگر و قاطع خلاط غلیظه و لزجه و مبهّی و کشنده ٔ اقسام کرم معده و جهت درد رحم و
درد سینه و شکافتگی عضل و تقویت معده و جگر و دردهای مزمنه ٔ دماغی و معده و عضلات
و مفاصل و تحلیل ریاح و اخراج سنگ گرده و با سکنجبین جهت تب ربع و با عسل جهت ربو و
ضیق النفس و سرفه ٔکهنه و یرقان و علل سپرز و استسقاء و تشنج و کزاز ورعشه و حذر نافع
و بخور او قاتل جنین و رافع وبا و زکام و ضماد او جهت کلف و عرق النسا و دردهای بارده
وبا روغن زیتون جهت رفع لرز و فالج و استرضاء و درد گوش و سعوط او جهت دردسر مزمن و
ذرور او جهت قروح رطبه مفید و فرزجه ٔ او مُدرّ حیض و طلای او با سرکه و قطران و عسل
جهت داءالثعلب و غش نافع و مضر مثانه و مصلحش گل انگبین و مضر ریه و مصلح او انیسون
و قدر شربتش یک درهم و بدلش نصف وزن او عاقرقرحاست و روغن قسطساذج که قسط تلخ را به
قدر چهل مثقال نیمکوب کرده یک شبانه روز در شراب خیسانیده با چهارصد مثقال روغن زیتون
بجوشانند تا شراب سوخته ٔ روغن بماند گرم و خشک و محلل و مقوی و رافع برودت معده و
جگر و لرز و تبهای بلغمی و سوداوی و مقوی موی و قدر شربتش تا هفت درهم و روغن غیرساذج
او در دستورات مذکور است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). و رجوع به بحرالجواهر و مخزن الادویه
شود.
*روغن قنقلاد، سستى معده و فالج و لقوه
و قولنج و وجع المفاصل را نیک مىباشد.
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى / ج3 /
154 / دهن الکلانج: ..... ص : 154
* روغن کلانج، فالج و لقوه و قولنج و درد
معده و بند گشایها و نقرس و سستى عصب و استسقاء و سکته و سردى کلیه را و مقعد ضعیف
شده از سردى و درد پشت را که از سردى بود سود دارد، ادرار حیض مىآورد.
//////////
کلکلانج . [ ک َ ک َ ن ِ ] (اِ) یک قسم
معجونی دافع قولنج وعسرالبول . (ناظم الاطباء). معجونی است هندی نافع در استسقاء.
(بحر الجواهر، یادداشت به خط مرحوم دهخدا).کلکلانه . (یادداشت ، ایضاً). و رجوع به
کلکلانه شود.
- کلکلانج مروزی ؛ قسمی از کلکلانج است
. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : و معجونها که از پس استفراغ سود دارد تریاق است
... و کلکلانج مروزی . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
/////////
کلکلانه . [ ک َ ک َ ن َ / ن ِ ] (اِ) کلکلانج
. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : صفت کلکلانه
سرد، که در این علت سود دارد بگیرند، برگ مازریون و هلیله زرد مقشر و غاریقون ... (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ، یادداشت
بخط مرحوم دهخدا). دواء الکرکم تألیف محمد زکریا، کلکلانه تألیف او و کلکلانه دیگر تألیف عیسی صهار بخت . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی
، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). و رجوع به کلکلانج شود.
* بادام . (اِ) ترجمه ٔ گوز باشد. (آنندراج
). لَوز. (منتهی الارب ) (دهار). ابوالمثنی . نوع بادام «آمیگ دالوس » که میان بَرِ
آنها خوراکی نیست ولی مغز هسته ٔ آنها که درشت میشود گاهی تلخ و در بعضی از جنس ها
شیرین است . نوع خودروی آن را که هسته های کوچک دارد اَرْژَن مینامند. (از گیاه شناسی
گل گلاب چ 1321 هَ . ش . دانشگاه طهران ص 226). ارژن درختچه ای است که در نقاط خشک
و کوهستانی اطراف طهران و کرج در ارتفاعات 1300 گزی روید. گونه های دیگر این درختچه
نیز در فارسی وجود دارد که با گونه ٔ فوق شباهت دارند ولی تاکنون نامگذاری نشده اند.
(از درختان جنگلی ایران ثابتی ص 37). درخت بادام از تیره ٔ روزاسه آ و از جنس آمیگدالوس
میباشد. یک گونه ٔ آن که بنام آمیگدالوس روتری نامیده میشود، درختی است که همراه پسته
ٔ وحشی در جنگلهای فارس ، کرمان ، مکران و خراسان فراوان است و در جنگلهای خشک کرانه
ٔ شمال نیز میروید و آنرا بنامهای ارژن ، ارجن ، ارجنک و بخورک در فارس ، بادامشک در
خراسان و تنگرس در کلاک کرج میخوانند. سه گونه ٔ دیگر آن درختچه از قرار ذیل است :
1 - ابورنه آ در راه قم و طهران دیده میشود.2
- سکوپاریا در اطراف کرج میروید و آنرا بادامک میخوانند. 3 - سپارتیوئید در اطراف کرج
و پشند میروید و آنرا بادامچه گویند. گونه های دیگر در جنگلهای فارس و کرمان و مکران
و همچنین در گرگان هست که از نظرگیاه شناسی هنوز مشخص نگردیده و نامهای بومی آن با
گونه ٔ روتری متمایز میباشد.
خواص و مصرف : درخت بادام مانند پسته دارای
ریشه های ژرف است و از نم خاک بخوبی بهره مند میگردد از اینرو در خاکهای خشک خوب میروید.
خاکهای آهکی را بهتر می پسندد ولی در خاکهای رستی نمناک و سرد خوب ایستادگی نمیکند.
به بلندی هفت یا هشت متر میرسد. چوب آن سخت است و خوب رنده میشود. رنگ آن خرمائی و
چوب برون آن سفید و مشخص است . بمصرف سوخت میرسد. درخت بادام وحشی دارای میوه ای ریز
است که بوسیله ٔ پیوند مانند پسته محصول خوب و فراوانی میدهد. ریشه ٔ بادام در رنگرزی
مصرف میشود. (جنگل شناسی ساعی چ 1327 هَ . ش . دانشگاه طهران ج 1 صص 227 - 229 و ج
2 صص 130 - 131). بادام دارای گونه های وحشی مختلفی است و همه ٔ آنها مخصوص نواحی خشک
و استپی میباشد. گونه هائی که در ایران دیده ایم عبارتند از: بادامک ، وامچک ، بادامک
. به درختان جنگلی ایران ثابتی چ دانشگاه طهران ص 36 رجوع شود. بادام بر دو نوع است
: بادام شیرین : لوز حُلْو که گرم و تر است در اول و گفته اند معتدل بود میان حرارت
و برودت و بادام شیرین غذائی تمام است و نفث الدم و سرفه کهنه و ربو و ذات الجنب را سودمند بود و سنگ مثانه
بریزاند. بادام تلخ ، لوز مُر گرم و خشک است و جَلاّء، و یک نوع آن بادام کاغذی معروفست
که در قزوین بدست شود و در هیچ جای دیگر یافته نگردد.
در قاموس کتاب مقدس آمده است : درختی معروف
است . (سفر پیدایش 30 : 37 و 43 : 11). و ثمرش بسیارخوب میباشد و پیاله های چراغدان
هیکل بادامی شکل بودند. (سفر خروج 25 : 33). و عصای هارون هم که شکوفه نمود شاخه ای
از درخت بادام بود و درخت مذکور ازجمله درختهائی
است که پیش از سایرین شکوفه میکند چنانکه معنی اسم عبرانیش مستعجل اشاره بهمین مطلب
میباشد چنانکه در صحیفه ارمیای نبی مذکور است
که خداوند ارمیا را گفت : ای ارمیا چه می بینی ؟ گفتم : شاخه ای از درخت بادام ، خداوند
مرا گفت : نیکو دیدی زیرا که من بر کلام خود دیده بانی میکنم تا آنرا بانجام رسانم
. لفظ «درخت بادام » و لفظ «دیده بانی میکنم » در عبرانی تماماً یکی است نهایت اینکه
یکی اسم و دیگری فعل بمعنی شتاب وتعجیل میباشد. (ارمیا 1 : 11). و بعضی بر آنند که
قصد صاحب کتاب واعظ یا جامعه در فصل 12 : 5 که میگوید: «و درخت بادام شکوفه آورد»،
از سفیدی موی اشخاص مسن میباشد لکن بواضحی معلوم است که قصد وی از عجله آمدن پیری و مرگ میباشد. (قاموس کتاب مقدس )
* مرزنگوش . [ م َ زَ ] (اِ مرکب ) مرزنجوش
. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (غیاث اللغات ). آذان الفار. (بحر الجواهر) (رشیدی ). مرد قوش
. مرده گوش . حبق الفیل . عنقر. سمسق . عترة. گوش موش . مرزه گوش . مرزجوش . انجرک
. شمشاد. عیسوب . ریحان داود. حبق الفتی . حبق القنا. مروس اقطی . سمسیمون . بردقوس
. کحلا. (از یادداشتهای مرحوم دهخدا) . مرزنجوش معرب از مرزنگوش و غیر آذان الفار است
، چه اصلا برگ او شبیه به گوش موش نیست و از جمله ریاحین خوشبو است و در خانه ها زرع
کنند، برگش طولانی و کم عرض و گلش سفید مایل به سرخی و تخمش مانند تخم ریحان و شفاف
است ... و او در آخر دوم گرم و در اول آن خشک و در افعال بهتر از سوسنبر و محلل و مفتح
و ملطف و جالی و جاذب و مدر بول و مفتت حصاة و مفرح و مسخن اعضا و مجفف رطوبات معده
و امعا و بجهت مغص و قولنج ریحی و استسقاو سده جگر و سپرز و دماغ و جهت خفقان و وجعالفواد
ومالیخولیای مراقی و لقوه و درد سینه و سرفه و ضیق النفس و ریاح سپرز ... نافع و طلای
او با حنا در حمام جهت درد سر بارد مجرب و برگ خشک او با عسل جهت آثار خون منجمد تحت
چشم و با سرکه جهت گزیدن عقرب و جهت کلف و بدبوئی عرق و با موم روغن جهت التوای عصب
و اورام بلغمی و با مغره جهت ورم حار چشم نافع؛ و با بذرالبنج جهت ورم انثیان مجرب
، و بوئیدن او جهت سده ٔ منخرین و دماغ و تقویة مستی شراب و منع خمار و سعوط آب او
جهت تنقیه ٔ دماغ و لقوه و صرع و خائیدن او با نمک و فرو بردن او جهت رفع سیلان آب
دهان و اکتحال آب اوجهت ابتداء نزول آب و ضعف باصره مفید، و مالیدن آب او بر موضع حجامت
رافع اثر زخم آن و فرزجه او مدرحیض ، و قدر شربت از جرم او تا دو مثقال و در مطبوخ
تا هفت مثقال و مضر گرده و مصلحش کاسنی و تخم خرفه و بدلش سوسنبر است و روغن مرزنجوش
که آب او را با مثل آن روغن زیتون بجوشانند تا روغن بماند جهت فالج و رعشه و کزاز و
شقیقه و درد سر بارد و تحلیل ریاح و تفتیح سده و گرانی سامعه نافع و بخور مرزنجوش رافع
مضرات هوای وبائی و گریزاننده ٔ هوام است . (از تحفه حکیم مؤمن ). چنین گویند که بیخ
نبات او از روم به انوشیروان فرستادند و مدتی او را آب دادند و تربیت کردند چون نبات
او بزرگ شد شعبه ای از نبات او را پیش تخت انوشیروان آوردند چون نظرش بروی افتاد برگ
او را به گوش موش تشبیه کرد. (از ترجمه ٔ صیدنه ٔ بیرونی ). مرزنجوش نوعی از ریحان
است که خوشبودار باشد و زلف و خط معشوق را بدان تشبیه کنند. (از غیاث اللغات ). مرزنجوش
از اسفرم هاست . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). گیاهی است از تیره ٔنعناعیان که دارای گونه
های پایا و دو ساله و یکساله میباشد در نقاط گرم پایااست و در نواحی بحرالرومی (مدیترانه
ای ) بصورت گیاه دو ساله و در نواحی سردتر بصورت گیاه یکساله است . برگهایش متقابل
و بیضوی و بدون دندانه و گلهایش کوچک وسفید و یا گلی رنگ و پوشیده از چهار ردیف برگه
های مایل بسفید که بصورت کروی درآمده اند میباشد. بویش معطر و نافذ و طعمش پسندیده
و با احساس گرما همراه است .برگ و سر شاخه های گلدار این گیاه مورد استفاده ٔ داروئی
است و از آنها اسانس گیری میشود. اسانس مرزنگوش زرد مایل به سبز است و بوئی مخصوص و
کاملاً مشخص و طعمی ملایم دارد و شامل 40 درصد از ترکیبات ترپن ها میباشد. برگ این
گیاه غالباً بصورت گرد (پودر) جهت معطر ساختن اغذیه به کار میرود و بعلاوه برای آن
اثر آرام کننده و تسکین بخش نیز ذکر کرده اند. از اسانس آن در صابون سازی جهت معطر
ساختن صابونها استفاده بعمل می آید؛ مرزجوش ، مرزنجوش ، مرد قوش ، مرتقوش ، ریحان داود،
مرزنگوش افریقائی ، مرزه گوش ،حبق الفتی ، حبق الفناء، حبق القناء، حبق الفیل ، خرک
.
- مرزنگوش وحشی ؛ گیاهی است پایا از تیره
ٔ نعناعیان که ارتفاعش بین 30 تا 60 سانتیمتر است و دارای بوئی معطر میباشد و بطور
خودرو در نواحی خشک و کوهستانی وجنگلهای اروپا و آسیا (از جمله ایران ) میروید و بیشتر
بنام آویشن کوهی مشهور است . این گیاه را بمنظور استفاده های داروئی آن نیز کشت میکنند.
ساقه ٔ آن راست و پوشیده از کرک مایل بقرمز و برگهایش متقابل ، بیضوی برنگ سبز تیره
و پوشیده از کرک است . گلهایش مجتمع برنگ ارغوانی یا سفیدند و در فاصله ٔ ماههای خرداد
و مرداد ظاهر میشوند. از قدیم الایام استعمال این گیاه معمول بوده و حتی در زمان ارسطو
در باره ٔ آن خواص متنوع ذکر گردیده است . برگ و سرشاخه های گل دار گیاه مزبوربه مصارف
درمانی و تهیه اسانس میرسد. اسانس آن در صورتی که تصفیه شده باشد بی رنگ است ولی بزودی
زرد میشود. ترکیب شیمیائی اسانس این گیاه بر حسب محل رویش آن فرق دارد رویهمرفته شامل
مقادیری تیمول میباشد. برای این گیاه اثر مقوی معده و بادشکن و معرق و ضد تشنج ذکر
کرده اند و اسانس آن نیز دارای اثر التیام دهنده و ضدعفونی کننده است . این گیاه در
اکثر نقاط آسیا (از جمله ایران ) و اروپا و افریقا میروید؛ فودنج جبلی ، صعتر، آویشن
کوهی ، مامون
* مصطکی . [ م َ طَ ] (معرب ، اِ) (از یونانی
ماستیخه ) صمغ زردرنگ که از درخت ضرو تراود. (یادداشت مؤلف ). یک نوع سم سقزی خوشبو
و شبیه به کندر که آن را اراء و پلاجور و رماس و رماست و کیه نیز گویند و درخت آن را
و کشک و ولمشک نامند. (ناظم الاطباء). صمغی است زردرنگ . (غیاث ) (آنندراج ). صمغ درختی
است . (نزهةالقلوب ). علک الروم . (یادداشت مؤلف ) . علک رومی . (دهار) (مهذب الاسماء)
(زمخشری ). کیا. (یادداشت مؤلف ). مصطکی که آخر آن را بأتلفظ کنند در لغت عرب «مصطکا»
به فتح یاضم میم و الف مقصور و «مصطکاء» به فتح میم و الف ممدود است و اصل آن کلمه
ای یونانی است و در فرانسه نیز آن را ماستیک نامند. آذربایجانیان گاهی نونی نیز به
آخر آن بیفزایند و مصطکین گویند. (از نشریه ٔ دانشکده ٔ ادبیات تبریز سال 2 شماره
ٔ 1). کرکم . (منتهی الارب ). صمغی است که سپید آن را رومی مصطکی و سیاه آن را مصطکی
نبطی گویند. درختش ریزه تر از کندر و سپید آن نافع جهت معده و مقعد و روده و جگر و
سرفه ٔ کهنه به نوشیدن . (از منتهی الارب ). نوعی است از علک رومی و آن عربی اصلی نیست
بلکه دخیل است در لغت عرب ، و هر دارویی که در وی مصطکی بکار برند عرب آن را مصطک گوید.مصطکی
را کیا نیز گویند و به پارسی رماس و رماست خوانند. نیکوترین وی آن است که از قبرس آورند.
مصطکی رومی بود و دو گونه است سفید که علک رومی است و روغن مصطکی را از آن گیرند و
به سریانی علکا نامند و سیاه که قبطی یعنی مصری آن است . مصطکی سفید قطعه های بزرگ
دارد و پوست درخت و چوب او به هم نیامیخته باشد. درعطرها و علاجها بکار برند و روغن
آن را به هر عضوی که بمالند نرم شود و جگر و معده و امعأرا تقویت کند و اشتها بیفزاید.
سرفه و نفث الدم و عفونت زایل کند. (از تذکره ٔ صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی ). به پارسی
کندر رومی خوانند و به سریانی کبا و به رومی مسطیخی و به یونانی سحینوس گویند و آن
را علک رومی و کیه نیز گویند. جهت دفع زخم معده و سردرد و شقاق لبها و خونریزی زبان
و سرفه ٔ بلغم و رانش شکم و شکستگی استخوان و سستی اعضا و ترشح زخم مؤثر است و بول
را براند و مضمضه ٔ آن دندانها محکم گرداند و جرب را نافع بود. (از اختیارات بدیعی
). صمغ آن را صمغ مصطکی گویند گونه ای از سقز که به صورت شیرابه ای بر اثر ایجاد شکاف
از ساقه و شاخه های درختچه ٔ مصطکی خارج می شود و به صورت قطرات کوچکی در محل شکاف
منعقد می گردد. قطرات سخت شده ٔمصطکی به درشتی نخودی کوچک و رنگش زرد پریده و کمی شفاف
است و بو و طعم آن ملایم به جو و مطبوع میباشد. در گرمای 108 درجه ذوب می شود، و بر
اثر جویدن بسهولت در زیر دندان نرم می گردد. مصطکی کمی از آب سنگین تر است و در اتر
و کلروفرم و اسانس تربانتین و به مقدارکم در الکل حل می شود. گاهی مصطکی به جای آنکه
بر روی شاخه ها و ساقه ٔ درخت باقی بماند در پای درخت بر روی هم انباشته شده به صورت
قطعات نسبتاً بزرگ درمی آید. این قسم نوعی خالص مصطکی را تشکیل می دهد. نوع اخیررنگ
قهوه ای دارد و معمولاً دارای ماسه و ناخالصی های دیگر است . نوع مرغوب مصطکی به صورت
دانه های کوچکی است و به مصرف جویدن می رسد. کندر رومی . کندوک . مصطکا. علک خاییدنی
. کندور. علک رومی و مسطیخی
* ماهودانه . [ ن َ / ن ِ ] (اِ مرکب ) به
معنی ماهوب دانه است که حب الملوک باشد و آن میوه ٔ درخت شباب است و به عربی معشوق
می گویند. (برهان ). دانه ای که به تازی حب الملوک گویند. (ناظم الاطباء). حب الملوک
و آن غیر حب السلاطین است و به هندی جمال گوته گویند. (فرهنگ رشیدی ). نباتی است وی
را برگی است دراز به بالای انگشت و درازتر نیز، چون اندر او نگری به ماهیی خرد ماند،
و میوه ای بار آرد چنانکه گوز پنبه و از او خردتر، و اندر هر گوزی از او سه دانه است
سیاه ، چون دو درم سنگ مردم از او بخورد اسهالی کند که هر فضولی بلغمی و صفرایی که
اندر معده بود بکشد و استسقا را نیک باشد، و نقرس را و وجعالمفاصل و عرق النسارا، و
همچنان اسهال کند که یتوعها کند... (الابنیه عن حقایق الادویه ، یادداشت به خط مرحوم
دهخدا). اسم فارسی دانه ٔ نباتی است شیردار و حب الملوک نامند و غیر حب السلاطین مسمی
به دند است . ساقش قریب به ذرعی و به سطبری انگشتی و برگهای ساق او دراز و شبیه به
برگ بادام و برگ شعبهای او ریزه و مایل به تدویر و شبیه به برگ زراوند طویل و گلش زرد
و ثمرش در غلافی مخروطی شبیه به خیار کبر و درجوف او سه دانه ٔ متفرق از هم و هر یکی
را غلافی دیگرو دانه ٔ او از کرسنه بزرگتر و پوست او اغبر مایل به سرخی و باطنش سفید
و شیرین و چرب و بیخ او باریک ...(تحفه ٔ حکیم مؤمن ). از یتوعات است و آن ثمره ٔ
درختی است در طب به کار برند، و ماهو بذاته محرف ماهودانه است . (یادداشت به خط مرحوم
دهخدا). گیاهی است یکساله از تیره ٔ فرفیونها که ارتفاعش تا حدود یک متر می رسد. برگهایش
نسبةً بزرگ متقابل و سبز مایل به آبی است . گلهایش زردرنگ ، دانه هایش قهوه ای رنگ
و بیضوی است . شیرابه ٔ شیری رنگی از ساقه و مقطع برگهای این گیاه خارج می شود که بعنوان
مسهل و مقی ٔ تجویز می گردد ولی چون سمی است ، مصرفش احتیاط بسیار لازم دارد. گاهی
هم صیادان ماهی جهت گیج کردن ماهیها برگهای گیاه مذکوررا در آب می ریزند، ماهوب دانه
. حب الملوک . طارطقه . شباب . شبرم کبیر. فلفل الخواص . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع
به «ماهوب دانه » و تذکره ٔ داود ضریر انطاکی ص 294شود. || کنب و شاهدانه . (ناظم الاطباء).
* میعه . [ م َ ع َ ] (ع اِ) ماده ٔ خوشبوی
صمغ و سقزی که از یکی از اشجار طایفه آبنوس
اخذ می شود. (ناظم الاطباء). رجوع به میعة شود.
- میعه سایل ؛ میعه ٔ سایله .
- میعه سایله ؛ آنچه بخودی خود از درخت [ میعة ] تراوش
می کند. (ناظم الاطباء). عسل اللبنی . حصی لبان . (یادداشت مؤلف ). رجوع به تحفه حکیم مؤمن وترجمه صیدنه ابوریحان
شود.
- میعه ٔ یابس ؛ میعه ٔ یابسه . رجوع به
ترجمه صیدنه شود.
- میعه ٔ یابسه ؛ آنچه از جوشاندن اجزای
آن درخت [ میعه ] در آب به دست می آید. (ناظم الاطباء). و رجوع به اختیارات بدیعی و
تحفه ٔ حکیم مؤمن شود.
[49] -
* ناردین . (اِ) سنبل رومی . (قانون ابوعلی
سینا چ تهران ص 214) (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ) (بحر الجواهر) (انجمن آرا) (فرهنگ شعوری
).سنبل رومی را گویند و آن زردرنگ می باشد و اگر در سرمه داخل کنند موی مژه را برویاند.
(برهان قاطع) (آنندراج ). اسارون . (فرهنگ دزی ). نردین و ناردین : سنبل رومی ، معرب
نَرذُس یونانی است . (اقرب الموارد). سنبل الطیب . (ناظم الاطباء). مؤلف اختیارات
بدیعی آرد: آن بیخی است به لون مشابه مامیران و عروق الصفر بود و به شکل اسارون ریشه
ریشه داشته باشد لیکن ریشه ٔ آن باریکتر از ریشه ٔ اسارون بود. نیکوترین فربه تازه
و خوشبوی و آنچه به سپیدی مایل بود بد باشد و طبیعت ناردین گرم بود در دوم و خشک بود
در سیم . در کحلها کنند موی مژه برویاند و وی بول و حیض براند و ورم رحم را نافع بود.
در طبیخ وی نشستن و یکدرم از وی فالج و لغوه را نافع باشد و اسحاق گوید مضر است به
شش و مصلح وی کتیرا بود با عسل و بدل وی سنبل هندی بود. (از اختیارات بدیعی ). و نیز
رجوع به تاج المصادر بیهقی شود.اسم یونانی مطلق سنبل است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). کلمه
ٔ یونانی است و اگر تنها گفته شود منظور سنبل هندی است . و اگر ناردین قلیطی گفته شود
منظور سنبل اقلیطی یا سنبل رومی است و ناردین أوری سنبل جبلی و ناردین اعر با معنایش
سنبل بری است و به سنبل جبلی و فرو و اسارون گفته می شود زیراهمه اینها را بری می گویند. (ابن بیطار ج 2 ص 175).
* نرگس . [ ن َ گ ِ ] (اِ) پهلوی : نرکیس
، از یونانی : نرکیسس ، معرب آن نرجس ، لاتینی : نرسی سوس ، فرانسه : نرسیس . (حاشیه
ٔ برهان قاطع چ معین ). نرجس . (بحر الجواهر) (منتهی الارب ). عبهر. (آنندراج ) (ازمنتهی
الارب ) (السامی ). از اسفرم هاست . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). نام گلی است خوشبو که ته
و ساقه اش مانند پیاز است و بر سر گلی می آورد زرد یا بنفش . (از فرهنگ نظام ). گیاهی
است دارای پیاز و گلی خوشبوی و معطر دارد. (ناظم الاطباء). و آن چند نوع است : شهلا
و مسکین و صدپر. (انجمن آرا). گلی است از تیره ٔ نرگسیها که در وسط گلش حلقه ای زرد
دیده می شود و آن را نرگس شهلا گویند و در بعضی جنس ها خود گل نیز زرد است یا گل سفید
است ولی در وسط آن گلبرگ های کوچک سفید است و آن را نرگس مسکین گویند. (گیاه شناسی
گل گلاب ص 286) :
دانش و خواسته است نرگس و گل
که به یک جای نشکفند به هم .
شهید.
* نیلوفر. [ ف َ ] (اِ) نیلوفر معمولی یا
نیلوفر آبی گیاهی است از تیره ٔ نیلوفرهای آبی که نزدیک به تیره ٔ آلاله ها است . این
گیاه آبزی است و در مناطق گرم و معتدل می روید. برگهایش قلبی شکل و مسطح است . درازای
دمبرگ طویل است و برگها در سطح آب شناورند. این گیاه را غالباً به عنوان یک گیاه زینتی
در استخرها و حوضچه ها می کارند. ساقه ٔ خزنده ٔ این گیاه که در کف برکه ها و حوضچه
ها می خزد به عنوان قابض در تداوی به کار می رود. از دانه های آن نیز جهت جلوگیری از
ازدیاد قوه باه استفاده می شود .
نیلوفربزرگ : گونه ای نیلوفر آبی است که
در برکه ها و حوضچه های نواحی گرم می روید. برگهای این گونه نیلوفر آبی دارای پهنه
ٔ وسیع و جالب توجهی هستند به طوری که قطر پهنه ٔ برگهایش تا دو متر هم می رسد. لبه
ٔ برگهایش که مانند دایره ٔ وسیعی بر سطح آب قرار می گیرند به طرف بالابرگشته است همین
برگشتگی لبه ٔ برگهای این گیاه به طرف بالا با توجه به وسعت پهنه ٔ برگها حالت یک قایق
کوچک مدوری را به برگهای این گیاه داده است به طوری که می تواند وزن طفلی را که بر
روی آن قرار گیرد تحمل کند. گلهایش نیز نسبةً بزرگ و داری گلبرگهای فراوانی هستند.
رنگ گلبرگهای محیط گل سفید است و هرچه بیشتر به طرف مرکز گل متوجه شویم رنگ گلبرگها
متمایل به قرمز می شود. میوه اش کروی شکل و خاردار است و دانه هایش محتوی نشاسته ٔ
فراوان و خوراکی است ازین جهت این گیاه را ذرت آبی نیز گویند.
نیلوفر سفید: یکی دیگر از گونه های نیلوفر
آبی است که گلهای سفید دارد .
نیلوفر هندی : گیاهی است از تیره ٔ نیلوفرهای
آبی که گلهایی شبیه نیلوفر آبی معمولی دارد. برگها و گلهایش بر خلاف نیلوفر معمولی
از سطح آب در حدود یک متر بالاتر قرار می گیرد. دوگونه ازاین گیاه شناخته شده است یک
گونه ٔ آن که دارای گلهای زردرنگ است و خاص مناطق گرم آمریکای جنوبی است . گونه ٔ دیگر
دارای گلهای سفید یا قرمز است و در مناطق گرم آسیا و اروپا می روید. دانه هایش ذخائر
غذائی فراوان دارند و به باقلای مصری و الفول المصری موسومند.
نیلوفر باغی : گونه ای نیلوفر یا پیچک است
که بیشتر به نام لبلاب موسوم است . این گیاه خودرو است و به سرعت تکثیر می یابد گلهایی
به رنگ سفید یا گلی دارد و در اکثر نقاط ایران در مزارع و باغچه ها می روید و نموش
هم سریع است .این گیاه اگر در زمینی بروید که نزدیکش گیاهی یا تکیه گاهی نباشد روی
زمین می خزد، اما همین که به تکیه گاه یا گیاه دیگری رسید دور آن می پیچد و از آن بالا
می رود. از برگهایش به عنوان سبزی آش استفاده می کنند، خوراک خوبی نیز برای دامها محسوب
می شود. اما این گیاه زیان زیادی به مزارع خصوصاً مزارع غلات و کتان و شاهدانه می رساند
چون از رشد آنها جلوگیری می کند. ریشه کن ساختن آن نیز دشوار است زیرا ریشه های نازکش
در اعماق زمین فرومی رود و از هر تکه ٔ کوچک یک پیچک تازه می روید. نامهای دیگر این
گیاه حشیشه ٔ مهبوله و لوایه و پیچک باغی و لبلاب و لبلاب صغیر و علیق و مداد و طربوش
الغراب و قهقهه و لبینة و عصب صغیر و بور طخیله است .
نیلوفر پیچ هندی : گونه ای نیلوفر یا پیچک
است که دارای ساقه های خزنده و برگهائی پوشیده از کرک و گلهائی به رنگهای زیبای ارغوانی
یا بنفش یا سفیداست که به صورت خوشه مجتمع می باشند. منشاء اصلی این گیاه امریکای مرکزی
است اما در شمال افریقا و فرانسه نیز کشت می شود. ریشه های متورم این گیاه دارای
40 درصد مواد نشاسته ای و 20 درصد قندهای مختلف و 4 درصد مواد پروتیدی است ، از این
جهت مورد تغذیه قرار می گیرد و مانند سیب زمینی از آن استفاده می شود. در جنوب ایران
به ویژه بلوچستان گونه هائی از این گیاه می روید که در زبان محلی آن را گجر لاهوری
می نامند. نامهای دیگر این گیاه حب النیل و عجب و قرطم هندی و حسن الساعه وحب العجب
و دمةالعشاق و مرچایی و زیرکی و عجب گیاه و چهارمرجه است .
نیلوفر صحرائی : یکی از گونه های نیلوفر
باغی است که پایا است و ساقه ٔ بالارونده و پیچنده دارد و گلهایش سفیدرنگ است . بزرگی
گلها بین 3 تا 4 سانتی متر است و در اکثر مزارع و بیابانها به حالت وحشی می روید. نامهای
دیگرش : سکرجا و لبلاب کبیر و پیچک صحرائی و اقسیان و حبل المساکین و عشاق الشجر و
عصب و بدسغان و بدشغان و بداسغان و بدشگان وبدسکان و کف الکلب و راحةالکلب است .
نیلوفر فرنگی :انواع نیلوفر که در عهد ناصرالدین
شاه از اروپا به ایران آوردند. (فرهنگ فارسی معین ). نیلوفر در تداول امروزی قسمی پیچک
است . گل آن چون شیپوری است به رنگ آبی سخت مطبوع یا سرخ کم رنگ و لطیف ، در نهایت
صفا و طراوت که صبح زود باز شود و چند ساعت پس از زدن آفتاب بپژمرد. گل ازرق . آفتاب
پرست . گل کبود. (یادداشت مؤلف ).
نیلوفر از اسپرغم هاست . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی
). نیلوفر اسم فارسی است و کرنب الماء عبارت از اوست ، بیخش مانند زردک و ساقش نرم
و طولش به قدر عمق آبها، برگش به سطح آب و ثمرش به قدر سیبی شبیه به قبه ٔ خشخاش و
در آن تخمهای عریض سیاه و بالزوجت و گلش بیرون آب و اکثر او کبود و بعضی سرخ و آن هندی
است و بعضی مایل به زردی و تیرگی و بعضی گویند که بری او نیز می باشد. (از تحفه ٔ حکیم
مؤمن ). گلی است معروف که با آفتاب از آب سر برمی آورد و باز با آفتاب فرومی رود.
(از برهان ). نبات او در مرغزارها و آب ها ایستاده بود و بعضی در آب پنهان باشد و باقی
نبات او بر روی آب بود و گل او سفید بود شبیه به شکوفه ٔ سوسن و میان گل او زعفرانی
بود. (از ترجمه ٔ صیدنه ٔ بیرونی ). آن را نینوفر نیز گویند، فارسی است ، و آن در آب
ایستاده روید. (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). کلمه ای اعجمی است و گفته اند
که مرکب از دو جزء است : «نیل » که بدان رنگرزی کنند و «فر» که به معنی پر و جناح است
، فکانه قیل : مجنح بنیل ، لان الورقة کانها مصبوغة بالجناحین . (از اقرب الموارد).
نیلوفر دو قسم باشد آفتابی و ماهتابی ، آفتابی سرخ باشد به وقت طلوع آفتاب شکفته می
شود و به هندی آن را کول گویند. دیگر ماهتابی و آن دو نوع است یکی سفید محض و دیگر
سفید مایل به کبودی . این هر دو نوع به وقت شام شکفته می شود و در ادویه ٔ یونانیان
همین را به کار برند. و خان آرزو در چراغ هدایت نوشته که نیلوفر سوای گل معروف است
که درآب روید، گلی است دیگر که بیاره ٔ آن بر درخت دیگر پیچد و آن نیلی باشد. (از غیاث
اللغات ). و رجوع به انجمن آرا و فرهنگ رشیدی شود.
* ورد. [ وَ ] (ع اِ) گل . (مهذب الاسماء).
گل هر درخت و غالب گل سرخ را گویند. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). وردة یکی آن .
(از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (مهذب الاسماء). ورد هر درخت شکوفه ٔ سپید آن
است یا آن درخت گل خاردار است که گلها و شکوفه هایی سرخ و سفید و زرد دارد. و خوشبو
است و از آنها گلاب و عطر گیرند قسمی دیگر از این گلها بی بو است و به نام فرنگی نامیده
می شود. (اقرب الموارد). اسم جنس گلهای اشجار و از مطلق او مراد ورد احمر بستانی است
چه اقسام آن سفید و زرد و سرخ میباشد و هر یک از آنها بری وبستانی است و هر یک را نامی
است مخصوص. نسترن را نیز گویند.
* یاسمن . [ س َم َ ] (اِ) درختچه ای از تیره
ٔ زیتونیان که دارای گونه های برافراشته و یا بالارونده است . گلهایش درشت و معطر و
به رنگهای سفید یا زرد و یا قرمز میباشد. گلهایش گاهی منفرد و گاهی به صورت آرایش گرزن
در انتهای شاخه قرار می گیرند. در حدود صد گونه از این گیاه شناخته شده که غالباً از
گلهای گونه های معطر آن در عطرسازی استفاده میکنند از شاخه بالنسبه جوان یاسمن سفید
جهت ساختن پیپ استفاده میکنند. (بعلت معطر بودن چوب آن ). یاسمین . یاسمون . ظیان
. گل هاشم . سجلاط. سمن . یاس گلدانی . شرخات . و آن رایاسمین هم گویند گلیست خوشبو
که زرد و کبود شود. بهندی آن را چنبلی نامند. مصلح آن کافور است و بدل آن نرجس و نسرین
یا زنبق یا سوسن است . (الفاظالادویه ص 286). چیچک . چنبیلی . جنبیلی . یاس . یاسمی
//////////
یاسمین گلی است خوشبو به رنگ سفید یا زرد
یا کبود؛ مخفف یاس که آن را یاسمن نیز گویند.
شرح
یاس درختچه‌ای است زینتی از تیرهٔ زیتونیان،
که دارای گونه‌های برافراشته و یا بالارونده است، در باغ‌ها کاشته میشود و ارتفاعش
بین دو تا سه متر است. برگهایش متقابل و قلبی شکل و گلهایش دارای یک جام چهار قسمتی
به شکل صلیب است که به یک لولهٔ نسبتاً طویل منتهی میشود. گلهایش گاهی منفرد و گاهی
به صورت آرایش گرزن در انتهای شاخه قرار می‌گیرند.
اصل این گیاه را از ایران می‌دانند و از
آنجا به سایر نقاط دنیا برده شده است. گلهای یاس بسیار معطر و به رنگ قرمز و سفید
یا زرد با بنفش میباشد.
دیگر نامها
گل یاس، درخت یاس، گل لیلی، یاسمون، یاسمن،
ظیان، گل هاشم، سجلاط، سمن، یاس گلدانی، شرخات.
خواص
از گلهای گونه‌های معطر آن در عطرسازی
استفاده میکنند. شاخه‌های جوان یاس دارای مغز چوبی نرمی است و ممکن است آنها را توخالی
کرد و از آنها فلوت ساخت، یا جهت ساختن پیپ از آنها استفاده نمود، ولی شاخه‌های مسن
آن دارای مغز سختی است و در منبت کاری بکار رود.
تحقیق‌ها نشان میدهد، بوی شیرین گل یاسمن
به اندازهٔ والیوم آرامش بخش است و بدون هیچ عارضهٔ جانبی اعصاب را تسکین میدهد.[نیازمند
منبع]
آزمایش‌ها نشان داده که وجود این رایحه
در قفس شلوغ موش‌های آزمایشگاهی باعث میشود که موش‌ها فعالیت خود را کاهش داده و در
کنج قفس آرام بنشینند.
/////////
الياسَمين (فارسية معربة) وفي الفصيح سمسق
جنس نباتي يضم نحو 200 نوع من الشجيرات المزهرة التي تتبع الفصيلة الزيتونية. تنمو
بصورة أساسية، في المناطق المعتدلة من العالم القديم وخصوصًا منطقة حوض البحر المتوسط
والمناطق المدارية والشبه مدارية في الهند وجنوب شرق آسيا.
* بابونج . [ ن َ ] (اِ) معرب بابونه ٔ فارسی
است . قرّاص . قحوان . اقحوان . (منتهی الارب ). بابونک . بابونق . (دزی ج 1 ص
47). نورالاقحوان . (بحر الجواهر). اربیان . کافوری . رَبل . مقارجه . رجل الدّجاجه
. حبق البقر. (منتهی الارب ). تفاح الارض . خامامیلن .گلش سفید و زرد میباشد. (نزهةالقلوب
). سبزه ایست که کافوری نیز گویند، بتازی اقحوان خوانند. شکوفه (این معنی در سایر فرهنگ
ها ضبط نشده است ). (شرفنامه ٔ منیری ، ذیل بابونه ). رجوع به دزی ج 1 ص 47 و رجوع
به بابونه شود. گیاهی است معروف که آنرا اقحوان گویند و بابونج معرب آنست . بوئیدن
آن خواب آورد. اگر آب آنرا بگیرند و بر دو خصیه و ذکر بمالند قوت تمامی در مجامعت دهد
و اگر در خانه بگسترند جمیع گزندگان بگریزند، و آنرا بعربی تفاح الارض خوانند. (برهان
، ذیل کلمه ٔ بابونه ).گیاهی است معروف که آنرا بعربی اقحوان خوانند، بوئیدن آن خواب
آورد، اگر آب آنرا بگیرند و بر دو خصیه و ذکر بمالند قوت تمامی در مجامعت دهد و اگر
در خانه بگسترند جمیع گزندگان بگریزند، و بابونه ٔ گاو با کاف فارسی به الف کشیده به
واو زده گلی است بیرونش سفید و اندرونش زرد می باشد و بعربی حبق البقر و احداق المرض
خوانند. (آنندراج ، ذیل کلمه ٔ بابونه ). رجوع به قاموس الاعلام ترکی ج 2 و شعوری ج
1 ص 189 شود. بوزن وارونه گیاهی است معروف و بابونج معرب آنست و آنرا بعربی اقحوان
خوانند. بابونه ٔ گاوی گلی است بیرونش سفید و اندرونش زرد. (انجمن آرای ناصری ، ذیل
بابونه ).
بابونج که بابونق و بابونک نیز گفته می
شود و بیونانی اوتیتمن خوانند و نزد ما معروف به «البیون » است گیاهی است که به روی
دیوارها و منازل روید و گل آن بیشتر زرد و گاهی ارغوانی و سفید است و زودتر از تمام
گیاهان خشک شود و بهتر است که در ماه آذار چیده شود. گرم و خشک و محلل و تلطیف کننده
است و در گشودن بینی و برطرف ساختن سردرد و اقسام تب ها و تب لرز و چشم درد خوردن و
مالیدن و بخور دادن مخصوصاً با سرکه مفید است . و مقوی باه و کبد میباشد و سنگ ریزه
ها را مطلقاً می شکند و مدر فضولات و پاک کننده ٔ کثافات سینه است و بثورات را از بین
برد و جوشیده ٔ آن رنج و خستگی ها و صلابات و نزولات و درد رحم و مقعد را زایل کند
و دود آن سموم را سودمندبود و هوام را براند، روغن آن برای کری و جراحات و درد کمر
و عرق النسا و درد مفاصل و نقرس و جرب مفید است و در معالجه ٔ اشخاص محروری بهتر آنست
که جو بآن اضافه کنند و با روغن زیتون کهنه اشخاص سردمزاج را تقویت میکند و بهترین
راه نگهداری آن این است که بصورت قرص درآورند، و برای گلو مضر است و مصلح آن عسل است
و شربت را سه مثقال و بدل آن قیصوم و مرنجاسب میباشد. (تذکره ٔ داود انطاکی ص 71).
بفارسی بابونه گویند.در جمیع اجزاء مثل اقحوان است مگر در گل که کوچک تر از اقحوان
است . در دوم گرم و در آخر اول خشک و لطیف و محلل بی جذب و مفتح و مدر بول و حیض و
عرق و شیر و مقوی دماغ و اعصاب و باه و با تریاقیه و جهت تب بلغمی و سوداوی و مرکبه
و تنقیه ٔ سینه و درد سر و نزلات وامراض دماغی و تحلیل بقایای رمد و ریاح گوش و درد
جگر و احشا و مقعد و رحم و احتباس حیض و عسر بول و عسر ولادت و اخراج سنگ مثانه و تسکین
دردها و ورم جگر وربو و یرقان و اعیا و عفونت سودا و بلغم و قولنج ایلاوس شرباً و ضماداً
نافع و طلای او ملین اورام صلبه ونشستن در طبیخ او و به دستور نطول آن در اکثر علل
مفید و مضر حلق و مصلح او عسل و شربت و انار و خائیدن او جهت قلاع و ذرورا و جهت غرب
منفجر بغایت نافع و قدر شربتش تا سه مثقال و بدلش قیصوم و برنجاسف و اقحوان و بیخ او
گرم و خشکتر و در افعال قوی تر از گل او و یک مثقال او با شراب العسل بسیار محرک باه
است و روغن بابونه که بدستور روغن گلسرخ ترتیب دهند گرم و محلل اورام بارده و مخفف
و طلاء او جهت رفع لرزتب بلغمی و سوداوی و ادرار عروق و رفع اعیا و تسدید مسام که از
سرما باشد و تمدد و تحلیل ریاح اعضا و گرانی سامعه و درد کمر و مفاصل و نقرس نافع است
و گویند بخور بابونج باعث گریزانیدن هوام میشود. بپارسی بابونه گویند. گرم و خشکست
در اول ، محلل بلاجذب و مفتح بود و تلطف ماده کند و ورم صلب را نرم گرداند و تب بلغمی
و سوداوی را سودمند آید و سنگ گرده و مثانه بریزاند و حیض و بول براند و بچه بیندازد
و اعصاب و دماغ را قوت دهد و چون به آب سرکه جوشانیده در آخر رمد چشم را به بخار آن
دارند از اخلاط ردیه پاک سازد و مضر است به حلق و مصلحش عسل است و شربتی ازو پنج مثقال
تا سه مثقال . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). به پارسی بابونه گویند و بهترین آن بود که گل
وی زرد بود و بزرگ و طبیعت وی گرم و خشک است در اول و منفعت وی آنست که مفتح و ملطف
بود و محللی بی جذب بود و ورمهای صلب نرم گرداند و جهت صرع سرد نافع بود و همه ٔ تبها
را خاصه که از عفونت سودا و بلغم بود و ورمهاء احشاء و اگر بجوشانند و در آب آن بنشینند
سنگ گرده بریزاند و حیض و بول براند و بچه بیندازد و اگر بیاشامند بول و حیض براند
و بچه در وقت بیرون آمدن سهل بیرون آید و بدن را پاک گرداند تنقیه ٔ تام و اگر بر جرب
تر ضماد کنند ببرد و قوه ٔ اعصاب و دماغ بدهد و بر ورم جگر ضماد کردن نافع بود و بخار
وی در آخر نزلها بغایت سود دهد و اگر بآب و سرکه بزند و در آخر رمد سر بر بخار آن دارند
چشم را پاک گرداند و درد زایل کند اگر ادمان کند اگر چشم بآب بابونه تنها بشویند درد
ساکن کند اما اسحاق بن حنین گوید: مضر است بحلق و مصلح آن عسل است و بدل آن در تقویت
دماغ و زایل کردن صداع سرد برنجاسف است . ناظم الاطبا آرد: گیاه معطری که گل آنرا در
طب استعمال میکنند و برگ تازه ٔ آن یکی از سبزیهای قرمه سبزی میباشد و نیز در آشها
و پلاوها این برگ را داخل مینمایند ویک قسم از آن بابونه ٔ گاوچشم باشد بتازی اقحوان
گویند. (ناظم الاطباء، ذیل بابونه ). نباتی است پربرگ ، گلش سفید است و گل وحشی آن
کم پر است . نباتی است طبی و در زمینهای شن زار ایران میروید . (فرهنگ روستائی ص
229 ذیل کلمه ٔ بابونه ، از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ، ذیل بابونه گاو).
[56] - دهنج . [ دَ ن َ / دَ هََ ن َ / دُ هََ ن ِ ] (معرب ، اِ) معرب دهنه
ٔ فارسی که سنگی است شبیه به زمرد. (ناظم الاطباء) (از آنندراج ). گوهری است چون زمرد.
(مهذب الاسماء) (از دهار). جوهری است مانند زمرد و به فارسی دهنه ٔ فرنگ . (منتهی الارب
). دهنه ٔ فرنگ . (منتخب اللغات ). سنگی است سبز که از آن نگین ها و مهرها کنند چنانکه
از فیروزه ، لیکن سبزی فیروزه از دهنج کمتر باشد. (از مفاتیح ) : از معدن مس متولد
شود. ابخره ٔ مس و کبریت و زیبق چون از معدن متصاعد شود قوت برودت هوا آن را منعقد
گرداند دهنج شود رنگش مانند پرطاوس سبز است و به چند رنگ دیگر بود بهترینش فرنگی است
... به قیمت فزونتر از فیروزه است . (نزهةالقلوب ). و اندر او [ جزیره ٔ قبرس ] معدن
سیم است و معدن مس و معدن دهنج . (حدود العالم ). و رجوع به دهانه و دهانج و تحفه
ٔ حکیم مؤمن و اختیارات بدیعی و صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی شود. || چیزی را گویند که
شبیه به دهانه بود مانند دهانه ٔ کوه و دهانه مشک و دهانه ٔ آب . (آنندراج ). و رجوع
به دهانه و دهانج شود.
/////////////
زنگار معدنی که از معدن مس حاصل شود و رنگ
آن بسبزی و طعم آن شیرین مایل بتلخی است دهنج، دهنه فرنگ، زاج سبز*، سولفات دوفر.
* زاج سبز. [ ج ِ س َ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) زاج آهن و رجوع بدان کلمه
و زاج اخضر و مفردات ابن بیطار شود.
/////////
دهنه ٔ فرنگ ؛ دهن فرنگ . (یادداشت مؤلف
). اسم فارسی دهنج ذهبی است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). رجوع به ترکیب دهان فرنگی در ذیل
دهن شود.
//////////
دهنج. سنگ سبزی است بفارسی آن را دهانه گویند
و آن دو نوع بود کرمانی و فرنگی و بهترین آن فرنگی شیرین بود و ترشی و شیرینی آن‌چنان
امتحان کنند که وی را بسایند و بر روی آینه کنند و رها کنند تا خشک گردد اگر آینه زنگ
برآورد تلخ بود و اگرنه شیرین بود و طبیعت آن سرد و خشک است و در طبیعت نزدیک بتوتیا
بود و ابن مؤلف گوید آنچه پدر این ضعیف آورده که کرمانی است از خراسان می‌آورند و آنچه
فرنگی گویند فرندی خوانند بدان سبب که در وی مثل جوهر آهن بلارک نقشها باشد و فرند
بلغت تازی جوهر شمشیر بود و تولد دهنج شیرین از معادن زر بود و از آن دهنج ترش از معادن
مس و در هر دو نوع سمیتی بود و دهنج بخاری است که در معادن زر و مس مصعد میشود و بمثال
توتیا بمرور ایام می‌بندد و بعضی مانند پر طاوس است و غلبه لون آن بر سبزی بود و بعضی
سبزتر بود و بعضی بی‌لون‌تر و دهنج ترش را در صنعت اکسیر بکار دارند از بهر افادت لون
در آن صنعت اگر بر زرشکن‌دار در بوته افکنند شکن ببرد و ابن مؤلف گوید در این روزگار
در میانه سیرجان و شیراز معدن مس پیدا شد و در آنجا دهنج ترش پیدا شد و دهنج سودمند
بود جهت سفیدی چشم با مروارید ناسفته و توتیای هندی از هریک مساوی سوده مانند توتیا
در چشم کشند و وی از جمله سمومات بود و اگر حک کنند و کسی که زهر خورده باشد بخورد
دفع کند و اگر کسی که زهر نخورده باشد بخورد سهم مهلک باشد و اگر بر موضع گزندگی عقرب
مسح کنند درد ساکن کند و اگر سحق کنند و قدری با سرکه بگدازانند و بر قوبا که از مره
سودا بود بمالند نافع بود و زایل گرداند و سعفه که در سر و مجموع اعضا بود را سود دهد.
* اترج . [ اُ رُج ج ] (معرب ، اِ) ج ِ اُتْرُجَّه
(معرب از فارسی ترنج ). مَتک . (زمخشری ). زرین درخت . (ریاض الأدویه ). باتو. اُترُنجه
. تُرنج . (زمخشری ). و فی شرح الفصیح للمرزوقی : الأترج فارسی معرب . (المزهر). تفاح
مائی . (برهان ). بعض لغت نامه نویسان اترج را بالنگ گفته اند و ظاهراً این درست نباشد.
من میوه ٔ آنرا به عراق عرب دیدم شکل آن مایل بشلجمی و ظاهر پوست آن بملاست نزدیک یعنی
نکنده های آن تقریباً نامرئی و در غایت خوشبوئی و چون یکی از بهترین عطرها و عطر آن
نه از نوع عطر سایر مرکبات است .
* حنظل . [ ح َ ظَ ] (ع اِ) ثمر گیاهی است
بقدر خربوزه ٔ خرد در نهایت تلخی که آنرا خربوزه ٔ ابوجهل گویند و آنچه بر درخت منحصر
بیکی باشد از جمله ٔ سموم قتاله است ، بدان جهت که تمامی قوه ٔ سمیه درخت در آن مجتمع
میشود. (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء). حنظلة، یکی از آن . (از منتهی
الارب ). خربوزه ٔ تلخ و مستعمل زرد اوست .(منتهی الارب ). هندوانه ٔ ابوجهل . قثاءالحمار.
لوفا. (یادداشت مرحوم دهخدا). هندوانه ٔ تلخ . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). کوسته . (یادداشت
مرحوم دهخدا از تاج المصادر بیهقی ). کبست . کبسته.
* سداب . [ س ُ ] (اِ) سذاب . سداب ها دسته
ای از تیره ٔ سدابیان «روتراسه » هستند و مهمترین نوع آن سداب کوهی «روتا» است دارای
برگهای باریک و بسیار متعفن که برای گریزاندن حشرات بکار رود. (گل گلاب ) (از حاشیه
ٔ برهان قاطع چ معین ). گیاهی باشد دوایی مانند پودنه ، خوردن آن دفع قوت باه و مباشرت
مردان و اسقاط حمل زنان کند. (برهان ) (آنندراج ). به یونانی فیجن و در تنکابن و دیلم
پیم نامند، بستانی او از درخت انار کوچکتر و پرشاخ و برگش ریزه و بدبو و بسیارسبز و
گویا غباری بر او نشسته و گلش زرد. در سیُم گرم و خشک و تازه ٔ او را خشکی کمتر و برگ
و عصاره ٔ اومدر بول و حیض و مجفف منی و مسقط جنین و قاطع باه ومفتح سدد و محلل ریاح
و با تریاقیه و جهت سپرز و یرقان و قولنج ریحی و امراض سینه و مقعد و رحم و حصاة و
بواسیر و آشامیدن او که با شبت خشک جوشانیده باشندجهت تسکین مغص و درد پهلو و سینه
و تنگی نفس و سرفه ٔ مزمن و ورم حار ریه و عرق النساء مفاصل و لرز تبهای بارده و چون
با روغن بجوشانند جهت اخراج کرم معده وشکم و طبخ او در شراب جهت استسقای لحمی و خوردن
او با نمک جهت حدت بصر و خائیدن او رافع بوی پیاز و سیرو قدر قلیل او مقوی هاضمه و
مشهی و با انجیر و گردکان جهت سموم مشروبه و سموم هوام و مداومت او هر روز بقدر یک
درهم جهت ازاله ٔ فالج و رعشه و تشنج مجرب و تخم او نیز همین اثر را دارد و آب طبیخ
او بقدر سه اوقیه یا دو اوقیه عسل جهت فواق مجرب و چون داخل نبیذها کنند باعث خوشبوئی
آن و شدت اسکار و دفع ضرر آن میگردد و مورث صداع و ثقل سر و مصلحش انار میخوش و به
شیرین است و آشامیدن تخم او بقدر هیجده قیراط با شراب جهت رفع مضرت ادویه قتاله و نیم
درهم او جهت عرق النساء و دو درهم او جهت ازاله ٔ درد گزیدن سگ دیوانه مفید و مانع
حمل و حقنه ، طبیخ برگ سداب با روغن زیتون جهت نفخ امعا و نفخ رحم و ضماد او محلل خنازیر
و با عسل جهت درد اختناق رحم و مفاصل و ضماد مطبوخ او در روغن زیتون جهت عسر بول و
با انجیر جهت استسقای لحمی و به تنهائی جهت تهبج مجرب و با سرکه جهت رعاف وبا ورق الغار
جهت ورم انثیان و با موم و روغن مورْد جهت بثور و با نطرون جهت بهق سفید و جمیع اقسام
ثالیل و با شبت و عسل جهت قوبا و با سرکه و سفیداب و روغن گل سرخ جهت حمره و نمله و
قروح رطبه ٔ سر نافع، با خود داشتن او باعث گریختن حیوانات موذی صاحب شامه و قطور عصاره
ٔ او که در پوست انار گرم کرده باشند جهت درد گوش و اکتحال او با آب رازیانه و عسل
جهت ضعف باصره و سعوط عصاره ٔ او جهت ام الصبیان اطفال نافع و مداومت خوردن آن مضعف
باصره و مصدع و محرق اخلاط و منی و مصلحش سکنجبین و افیون و قدر شربتش تا سه مثقال
و بدلش صعتر است و صمغ بستانی و بری سداب بغایت گرم و خشک و غیر ثافسیا است و جهت قرحه
ٔ چشم و تحلیل خنازیر و برص و فرزجه ٔ او بقدر یک دانگ جهت اخراج جنین و مشیمه مجرب
، و گویند بوئیدن بری او باعث رعاف قوی قتال است و روغن سداب که یک جزو او را با چهار
جزو آب و ده جزو روغن زیتون بجوشانند تا روغن بماند جهت برودت گرده و مثانه و درد کمر
و رحم و استرخا و درد پهلو و تحلیل ریاح و دفع لرز و گرانی سامعه و خوردن او بقدر نصف
اوقیه در حمام جهت رعشه مجرب ، و حقنه ٔ او جهت مغص و قولنج ریحی و خلطی نافع است
. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). معروفست ، عصاره اش را نفیسا خوانند و بعضی از عرب آن را فیجن
صحرائی خوانند، صمغ سداب صحرایی را انیسون خوانند. (نزهة القلوب ). رجوع به فهرست مخزن
الادویه و اختیارات بدیعی و الفاظ الادویه شود. گیاهی باشد مثل پودینه و گویند برای
اسقاط حمل بکار آید و برای خواندن سحر و افسون نیز بکار برند. (غیاث ). اهل یمن به
آن حُتَف گویند. (المعرب جوالیقی ص 189 و 242). گیاهی است مثل پودنه که دایگان برای
اسقاط حمل عورات بکار برندش و نیز آن را آتش می کنند و در نانخورش میاندازند. (شرفنامه
ٔ منیری ). سداب بر سه قسم است :
1 - سداب اعریا. اسم سریانی فراسیون است
. (فهرست مخزن الادویه ) (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). 2 - سداب بری . برگش باریکتر و شاخش
کمتر و بدبوتر و تندتر از بستانی و در چهارم گرم و خشک و سموم اقرب و در چهار درهم
او کشنده تر از دفلی است و از ملاقات مطبوخ او دست ورم میکند و عصاره ٔ او را چون بر
آهن و آبگینه بمالند مانع رنگ او میشود. و چون او را در مکان گوسفندان و مرغان بریزند
حیوان موذی مقاربت آن موضع نکند و ضماد پوست نبات او با شراب جهت داءالثعلب نافع و
چون برگ او را کوبیده ضماد نمایند موجب جذب مواد و احراق و موت آن عضو میگردد. (تحفه
ٔ حکیم مؤمن ). 3 - سداب کوهی :
مریخ دلالت دارد برسپندان و گندنا و پیاز
و... و سداب . (التفهیم ). و آن را چون ابزاری در غذاها بکار میبرده اند و گوشت آهو،
خاصه که با ابزارها خورند چون زیره و کرویا و گندنا و سداب و پلپل و سعتر و دارچینی
. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). چیزهاء بریان کرده و بریان و قلیه و آب کامه و سرکه و ابزارها
چون سیر و سداب و سعتر و کرویا و زیره . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
* شبت . [ ش ِب ِ ] (اِ) رستنیی را گویند
که در ماست کنند و به شیرازی «شود» خوانند. (از برهان ). نام گیاهی است که آن را شوید
نیز گویند و از تیره ٔ چتریان است . برگهای آن بسیار بریده و عطری ملایم دارد. (از
گیاه شناسی گل گلاب ص 235). رجوع به شوید و شیویت و شِبت و شبث شود.
* عاقرقرحا. [ ق ِ ق َ ] (معرب ، اِ) نباتی
است که در دمشق عود القرح خوانند و به یونانی فوریون و به شیرازی اکر. و نیکوترین او
آن بود که تیز و محرق بود و زبان را به غایت بسوزاند و فربه بود و طاهر و غلیظ و چون
بشکند اندرون وی سپید بود و آن بیخ طرخون رومی است و گویند جبلی است و طبیعت آن گرم
و خشک بود در سیم و چون سحق کنند و با زیت بر بدن مسح کنند عرق براند و استرخاء اعضاء
و مزاج رانافع بود و منع تولد کزاز بکند و سده مصفاة بگشاید و بلغم که در معده بود
زائل کند و چون در دندان گیرند درد دندان که از سردی بود ساکن گرداند و چون با سرکه
پزند و بدان مضمضه کنند سودمند بود جهت درد دندان و موافق اعضائی بود که سردی بر وی
غلبه کرده باشد وحس آن باطل شده باشد از حرکت و مفلوج و مصروع را نافع بود. (از اختیارات
بدیعی ). بیخ طرخون را عاقرقرحاگویند و باز در صیدنه است که ارجانی گوید: عاقرقرحاگرم
و خشک است در سه درجه و درد دندان را که ماده ٔ آن از سردی بود رفع کند و دمیدگی دهان
را سود دارد چون از رطوبت باشد و اگر با زیت سوده شود و پیش از نوبت بر اندامها مالیده
آید لرزه را که در تبهاء نوبت باشد دفع کند. (از ترجمه ٔ صیدنه ٔ ابوریحان ). و آن
مقوی باه مبرد و مسهل است . و رجوع به نزهة القلوب و غیاث اللغات و تحفه ٔ حکیم مؤمن
و اقرب الموارد شود.
