[1] - خنثی . [ خ ُ ثا ] (اِ) بسریانی سریش را گویند و آن چیزی است که صحافان
و کفشدوزان بکار برند. (برهان قاطع). نباتی است برگ آن چون برگ گندنا با ساقی املس
و ریشه های دراز و فارسی آن سریش است . (بحر الجواهر). برواق ، اسفودالس تیقلیش . ابجة.
سریش . چریش . (یادداشت بخطمؤلف ). برگش مانند گندناست و اصلش مانند نیلوفر. (نزهة
القلوب ). اسرارش ریشه خنثی نباشد. (از ابن البیطار). رجوع به تحفه ٔ حکیم مؤمن شود.
|| (ع ص ) کسی که او را آلت نری و مادگی هر دو باشد. (منتهی الارب ) (از تاج العروس
) (از لسان العرب ). آنکه هر دو آلت دارد (محمودبن عمر). نرماده . (بحر الجواهر). زن
مرده ، آنکه هر دو اندام دارد، آنکه هیچیک از دو اندام ندارد. (مهذب الاسماء). نه مرد،
نه زن .
//////
سریش . [ س ِ ](اِ) رستنی باشد که در سبزی
و تازگی بپزند و با ماست بخورند و بعد از رسیدگی خشک کنند و آرد سازند و کفشگران و
صحافان چیزها بدان چسبانند. (برهان ). چیزی که نجار و کمانگر و صحاف و چرم گر بدان
چیزها چسبانند.و آن را از ماهی و پوست خام سازند. (رشیدی ). پت . (لغتنامه اسدی ).
ثرط. (دهار) (نصاب ). اسراش . اسقولوس . (بحر الجواهر). و معروف و آن را به عربی اشراس
گویندو بیخی است که ساقی دارد و گل آن سفید مایل بسرخی وخمر آن مستدیر و تندطعم و بعضی
آن را و خنثی را دو چیز دانند شبیه بیکدیگر. اما شیخ الرئیس در مبحث قوباگفته : اصل
الخنثی هوالاشراس . (آنندراج )
////////////
سریش (نام علمی: 'Eremurus') نام یک سرده از گیاهان
گلدار است. ریشهٔ این گیاه ضخیم و لعاب‌دار است. سیستم ریشه‌ای این جنس شامل یک ریزوم
کوتاه ضخیم و راست چسبیده به تعدادی ریشه‌های کلفت شبیه به بازوان یک ستارهٔ دریایی
است که از مشخصات بارز شناسایی این گیاه‌است. همهٔ برگ‌های دراز و باریک گیاهان این
جنس نیز بصورت مجتمع بزرگ برگ‌های قاعده ای نمایان می‌شوند. گل‌ها به رنگ‌های صورتی،
سفید، زرد، مایل به سبز تا سبز متمایل به قهوه‌ای در طول یک خوشهٔ خیلی بلند و در روی
یک ساقهٔ بی‌برگ قرار گرفته‌اند. میوه کپسول این گیاهان مدور و بعضی مواقع دراز است
که در هنگام رسیدن با سه شکاف شکفته می‌گردد. داخل کپسول دانه‌های سه وجهی است که در
بسیاری از گونه‌ها دارای پره‌های غشایی واضح است.
جنس سریش در حدود ۴۵ گونه دارد که قسمت
اعظم آنها در افغانستان و تاجیکستان می‌رویند در ایران تقریباً ۸ گونه از آن وجود دارد.
گونه‌های چندی از جنس سریش جزو گیاهان پرورشی باغی محسوب می‌گردند. در بهار یا اوایل
تابستان گونه‌های متعددی از آنها به عنوان گل‌های زینتی در گل‌فروشی‌های تهران به معرض
فروش گذارده می‌شوند. ریشهٔ گونه‌های مختلف سریش در سابق و شاید در حال حاضر نیز در
ایران برای ساختن چسب مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. گفته می‌شود که برگ‌های جوان
آن نیز به عنوان سبزی استفاده‌های خوراکی داشته و از ریشهٔ آن که به میزان قابل ملاحظه‌ای
نشاسته دارد نوعی سوپ یا آش تهیه می‌گردد. اما به علل نامعلومی هیچ یک از گونه‌های
سریش مورد چرای احشام قرار نگرفته و روی همین اصل در مراتعی که بیش از اندازه مورد
چرا واقع شده و گیاهان خوش خوراک آن کم شده و یا از بین رفته‌اند، بوته‌های پرپشتی
از این گیاه دیده می‌شود.[۱]
گونه‌ها و جوره‌ها[ویرایش]
Eremurus himalaicus
Eremurus elwesii
Eremurus bungei
Eremurus olgae
Eremurus tubergenii
Eremurus warei
Eremurus shelfordii
Eremurus stenophyllus
سریش ستبر
پانویس[ویرایش]
پرش به بالا ↑ پروندلبو، لاله‌ها و زنبق‌های
ایران و گونه‌های مجاور، ۱۸.
منابع[ویرایش]
پروندلبو و هانس رونه‌مارک. لاله‌ها و زنبق‌های
ایران و گونه‌های مجاور. چاپ اول. تهران: موسسه گیاه‌شناسی ایران، ۱۳۵۵.
فرهنگ معین
///////
به ترکی آذری:
Çiriş (lat. Eremurus)[1] — asfodelinakimilər fəsiləsinə aid bitki
cinsi.[2] Çiriş sözü latın dilində "Eremurus" adlanır. Bu söz yunan
dilində "eremos"- səhra, " ura" isə quyruq dəməkdir. Sözün
lüğəti mənası "səhra quyruğu" dur.
Çiriş Ön, Qərbi, Mərkəzi Asiyada 50, keçmiş ittifaqla 23, Qafqaz və Azərbaycanda
2 növü bitir. Bunlar Azərbaycan çirişi (Eremurus azerbajdzhanikus Charkev.) və
Görkəmli çiriş (Eremurus spektabilis Bieb.) növüdür.
Çiriş cinsi əvvəllər Zanbaqkimilər fəsiləsinə aid idi. Son vaxtların tədqiqatçılar
bitkinin Asfodelinakimilər fəsiləsinə daxil olduğunu müəyyən etmişlər.
Azərbaycan çirişi növünün görkəmli Ukraynalı alim S.S. Xarkeviç Qafqaza
ekspedisiya zamanı, Azərbaycan florasında bitən bitkiləri də tədqiq edən zaman
müəyyənləşdirmişdi. O, 1959-cu ilin may ayında Xaldan rayonu ətraflarından
topladığı çirişin yeni növünü müəyyən etmiş və bu növü Azərbaycan çirişi
adlandırmışdır. Sonralar 1975-ci illərdə tədqiqatlar zamanı biz bu növün Füzuli
rayonunun Dövlətkarlı kəndinin 3 km-də yerləşən Dilağarda çalında da (dağında)
bitdiyini müəyyən etdik. Hər 2 növ texniki dərman və qida bitkisi kimi geniş
istifadə olunur.
Respublikamızda çiriş ən çox Naxçıvan MR-nin Ordubad, Şahbuz, Babək,
Culfa, Sədərək, Şərur, Kəngərli rayonlarında, Ağstafa, Qazax, Xaldan, Göyçay,
Füzuli, Xonaşen, Cəbrayıl, Lerik, Yardımlı və s. rayonların aşağı, orta dağ
qurşaqlarında, gilli-daşlı torpaqlarda, ən çox qaratikan kolları ətrafında
bitir.
Azərbaycan xalqı çiriş bitkisindən hələ lap qədimdən müxtəlif məqsədlər
üçün istifadə etmişdir. Respublikamızın bir çox rayonlarında yerli əhali çirişdən
tərəvəz bitkisi kimi istifadə edir. Bitki fevral-mart aylarında kütləvi
vegetasiyaya başladığı vaxt, yeni yarpaqlar torpağın üzərində 6-15 sm
hündürlüyündə olarkən toplanır. Bu vaxt çalışmaq lazımdır ki, bitki torpağın
3-4 sm dərinliyindən, kök boğazına yaxın yerdən, kök boğazını zədələməmək şərti
ilə kəsilib toplansın. Yeni açan 6-10 ədəd yarpaq zər pərdə ilə örtülü olur.
Bu vaxtlar yarpaqlar selik və C vitamini ilə zəngin olur. Rozetşəkilli
yarpaqlar zər içərisindən xeyli artıq çaxanda onun qidalılıq keyfiyyəti aşağı
olur. Toplanmış yarpaqlara bıçaq ilə toxunan kimi aralanır. Yarpaqlar duzlu
suda pörtüləcək acı suyu atılır, sonra soğanla yağda qızardılır. Bundan başqa
çirişdən dadlı kətə və qutab hazırlanır.
Kətə və qutab bişirmək üçün çirişə soğan, dağkeşnişi və quzuqulağı əlavə
edilib doğranır. Doğranmış qarışığa azacıq duz qatıb adi qaydada kətə, yaxud
qutab bişirirlər. Bişirilmiş kətə çox ləzzətlə yeyilir. Zövqə uyğun heç bir göyərti
qatmadan təkcə çiriş ilə bişirilmiş kətə çox dadlı olmaqla, mədə və bağırsaq xəstəlikləri,
xüsusən bağırsaq iltihabı xəstəliyi (kolit) zamanı çox xeyirlidir. Çiriş
bitkisindən keyfiyyətli çiriş yapışqanı hazırlanır. Hətta yaxşı hazırlanmış
çiriş yapışqanından keçmişdə dərzilikdə, papaqçılıqda və çəkməçilikdə çox geniş
istifadə edilib. Çiriş yapışqanından istifadə edən sənətkarların dediklərinə
görə papağın dimdiyinə, pencəyin yaxalığına, çəkmələrin dabancıq və burun hissəsinə,
kisə parçalara sürtülən çiriş əgər su dəyməsə 200-250 il öz möhkəmliyini
saxlama qabiliyyətinə malik olur.
Ədəbiyyat məlumatlarına görə vaxtilə Göyçay rayonunun Qaraməryəm kəndində
çiriş yapışqanı hazırlamaq üçün fabrik və çiriş üyütmək üçün dəyirman fəaliyyət
göstərmişdir. Bunun üçün çirişin kökyumruları toplanıb təmizlənir və qurudulur.
Qurudulmuş kökyumrusu üyüdülür. Bu qayda ilə hazırlanmış çiriş tozu su ilə
qarışdırılır yapışqan hazırlanır. Həmin yapışqandan müxtəlif məqsədlər üçün
geniş istifadə etmək mümkündür. Bu yapışqan orqanizmə heç bir zərər vermir.
Hazırda işlədilən və müxtəlif ölkələrdən alınan yapışqanlar, xüsusən də aseton
tərkibli yapışqanlar insan orqanizmi üçün hədsiz dərəcədə zərərlidir. Səriştəli
iş adamları vəsait qoyub çiriş plantasiyaları yaradaraq, ondan çiriş tozu
istehsal etsələr, Respublikanın yapışqana olan tələbatını ödəniş olan və
qoyduqları sərmayəni birə-beş qat artıra bilərlər.
Çiriş tozunun qarağacın qabığının dəmlənməsindən hazırlanmış dəm ilə
qarışığı ən təhlükəli sınıqların, çıxıqların müalicəsində əvəzolunmaz əhəmiyyətə
malikdir. Sınıq, çıxıq xəstəliklərinin müalicəsi zamanı çox vaxt həkimlər xaş
yeməyi məsləhət görürlər ki, sınmış orqanlarda, əzalarda bitişmə, müalicə tez
başa çatsın. Topladığımız məlumatlar və apardığımız təcrübələr göstərmişdir ki,
çıxıq və sınıqlı xəstələrin müalicəsi zamanı çiriş itkisinin yarpaqlarından
hazırlanmış buğlama, kətə, qutab və s. yeməklərdən istifadə etmək xəstəliyin hədsiz
dərəcədə tez müalicə olmasına səbəb olur.
Çiriş tozunu təzə balla(beçə balı) birlikdə qaynadır və azacıq
qatılaşana yaxın götürürlər. Hazırlanmış məlhəmdən(davacatdan) çıxıq və
sınıqlarda, çiban, dolama tipli yaraların müalicəsində istifadə edirlər.
Çiriş bitkisindən "eremuran" adlı maddə alınmışdır ki, həmin
maddə ilə hopdurulmuş polietilen örtük tərəvəzi 6 ay tez saxlamaq qabiliyyətinə
malikdir.
Azərbaycan MEA Mərkəzi Nəbatat Bağında 1967-ci ildən geofit bitkilərin təcrübə
sahəsində çiriş bitkisinin kolleksiyası yaradılmış və bitkinin bir sıra
xüsusiyyətləri, becərilməsi, çoxaldılma qaydası, istifadə olunması və qorunması
tədbirləri öyrənilmişdir.
Mündəricat [gizlə]
1 Botaniki təsviri
2 Görkəmli çiriş (Eremurus spektabilis Bieb.)
3 Çirişlə müalicə qaydaları.
4 Sınıq və çıxıqların müalicəsi.
5 İrin, dolama, çiban tipli yaraların müalicəsi.
6 Mədə – bağırsaq xəstəlikləri.
7 Mənbə
Botaniki təsviri[redaktə | əsas redaktə]
Çoxillik bitki olub yeraltı orqanı kökyumrusudur. Kökləri yoğunlaşmış
iyşəkillidir. Bitkinin yaşından asılı olaraq yoğunlaşmış iyşəkilli kökləri sayı
6-12 ədəd olur. Onlar ətli-şirəli olub, içərisi ehtiyat qida maddəsi ilə zəngindir.
Kökləri kök boğazında yaxın yerdən rozet(ulduz) formalı olub, əsasda yoğun, kənarlara
doğru getdikcə nazikləşir və bir növ yerkökünü xatırladır. Kökyumrusunun
boğazında kətanaoxşar köhnə yarpaqların izləri vardır. Yarpaqlarının uzunluğu
20-40 sm-ə çatır. Gövdəsi rozet (ulduzaoxşar) yarpaqların içərisindən çıxır.
Çiçək salxımı ilə birlikdə 125-140 qədər olur.
Abşeron şəraitində bu növün vegetasiya iqlim şəraitindən asılı olaraq
fevralın birinci ongünlüyündə, qönçələrin əmələ gəlməsi aprelin əvvəlində, çiçəkləməsi
aprelin üçüncü ongünlüyündə başlayır və 25 gün qalır. Çiçəklərindən yaraşıqlı
gül dəstəsi düzəltmək mümkündür. Çiçək salxımında çiçəklərin sayı təbii şəraitə
nisbətən mədəni əkin şəraitində daha çox olur. Salxımın uzunluğu 25-35 sm olmaqla,
üzərində 180-250-yə qədər açıq narıncı rəngli çiçəkləri olur. Gövdəsi hamar
olur, uzunluğu 125 sm-dən çox olur. Yarpaqları 6-12 ədəd olub, tünd yaşıl, bəzən
gümüşüyə çalan rəngdə olur. Uzunluğu 28-35 sm, eni 3,8 – 4 sm-dir. Azərbaycan
çirişi növündə yeraltı iyəbənzər ətli kökləri yaxşı inkişaf edir. Köklərin sayı
bitkinin yaşından asılı olaraq 8-12 ədəd olur, uzunluğu 10-16 sm, diametri( ən
yoğun yerdən) 5,2 sm, çəkisi 1200 qram olur.
Toxumları iyun ayının ortalarında yetişir. Toxumlar yetişən zaman salxım
üzərində 152 toxum qutucuğu əmələ gəlir. Qutucuq şar şəklində olub, üzəri
qırışlıdır. Tək-tək hallarda hamar olur. Qutucuğun hündürlüyü 0,1 -1 sm,
diametri 0,6 – 0,8 sm-dir. Bitkinin yerüstü Hissəsi tam quruyana kimi qutucuq
gövdə üzərində qalır. Bir qutucuqda 8 ədəd toxum olur. Toxumların forması
nahamar, kənarları iti, rəngi alabəzgəkdir. Bitkidə 1146 toxum yetişir.
Toxumların 1000 ədədinin quru çəkisi 16,5 qramdır. Bitkinin illik vegetasiya
müddəti 229 gündür.
Görkəmli çiriş (Eremurus spektabilis Bieb.)[redaktə | əsas redaktə]
Bu növ Azərbaycan növündən qabaq – 1818-ci ildə müəyyən edilib. Azərbaycan
əksər rayonlarında bitir. Çoxillik ot bitkisi olub, yeraltı orqanı ətli
kökyumrusundan ibarətdir. Köklərin sayı 6-10 ədəd olub, uzunluğu 8-14 sm, diametri
4,3 sm, çəkisi 1000 qramdır. Yarpaqları 6-10 ədəd olub, tünd – yaşıl rəngdə,
uzunluğu 26 – 34 sm, eni 3,7 – 3,9 sm olur. Abşeronda kultura şəraitində görkəmli
çiriş növündə vegetasiya fevralın ikinci ongünlüyündə, qönçələrin əmələ gəlməsi
aprelin başlanğıcında, çiçəkləmə aprelin üçüncü ongünlüyündə başlayır və 25 gün
davam edir. Çiçəkləri bəzək əhəmiyyətli olub özünəməxsus iyi vardır.
Suda 8-10 gün qalır. Çiçəklərindən gül dəstəsi düzəltmək üçün istifadə
etmək olar. Çiçəkləri salxımşəkilli olub üzərində 180-ə qədər ağ rəngli çiçəkləri
olur. Uzunluğu 25 sm-dir, bitkinin gövdəsi (çiçək oxu ilə birlikdə) 125 sm-dir.
Toxumları iyun ayının birinci ongünlüyündə yetişir. Toxumları yetişən
vaxt çiçək oxu üzərində 142 toxum qutucuğu olur. Qutucuq şarşəkilli olub, baş tərəfdən
yarılaraq açılır. Bitkinin yerüstü hissəsi tam quruyana qədər qutucuqlar gövdə
üzərində qalır. Bir qutucuqda 8 toxum olur. Bir bitkidə 1136 toxum yetişir.
Toxumların 1000 ədədinin quru çəkisi 16 qramdır. Bitkinin illik vegetasiya müddəti
227 gün davam edir.
Çirişin becərilməsi – Qulluğa bir o qədər tələbkar olmayan çirişin becərilməsi
zəhmət tələb etmir. Ancaq yaxşı məhsul əldə etmək üçün torpağa bir az qulluq tələb
olunur.
Yaxşı olar ki, torpaq yüngül qumsal olsun. Əkməzdən qabaq hər hektar
torpağa əkinqabağı 120-150 kq fosfor, 80-120 kq kalium vermək lazımdır. Kalium
və fosforun 50% -nin payızda şum altında, qalan 50% -nin isə vegetasiya müddətində
yemləmə şəklində verilməsi məsləhətdir. Azot gübrəsinin 45% -ni torpağın əkinqabağı
hazırlanması vaxtı, 25 – 35% -ni əkindən 20-25 gün sonra birinci yemləmə vaxtı,
35 – 45% -ni isə kütləvi çiçəkləmə başa çatdıqdan sonra vermək məsləhətdir.
Çiriş əkiləcək sahənin hazırlanmasına avqust ayında başlamaq lazımdır.
Sahə bitki qalıqlarından, alaqdan, daşkəsəndən, zibil və tullantılardan təmizlənməli
və sahədən kənara çıxarılmalıdır. Torpaq 25-30 sm dərinlikdə bellənib
hazırlanmalıdır. Çiriş generativ( toxumları) və vegetativ orqanları vasitəsilə
çoxaldılır. Toxumlarla çoxaldılma zamanı bitki 5-7 ildən sonra çiçəkləyib toxum
verir. Bu da təsərrüfat və istehsal üçün bir o qədər faydalı deyil. Yalnız
seleksiyada yeni sort almaq məqsədilə toxumla çoxaldılmadan geniş istifadə
edilir.
Çiriş bitkisi toxumlarla çoxaldıqda gec çiçək verməsinə baxmayaraq, ondan
çoxsaylı əkin materialı əldə etmək mümkündür. Bu əkin materialından müxtəlif məqsədlər
üçün istifadə etmək olar.
Toxumları payızda, oktyabr ayının 20-dən başlayaraq səpmək məsləhətdir.
Toxumlar əvvəlcədən düzəldilmiş və şırımlar açılmış ləklərə səpilir. Bunun üçün
şırımlara alt hissədə 1-2 sm dərinliyində bir az qidalı torpaq ( 1:1:1 nisbətində
peyin, yarpaq çürüntüsü, yuyulmuş, dəniz qumu) tökür, sonra toxumları həmin
şırımların içərisində səpilir. Yaxşı aqrotexniki qulluq edildikdə cücərmə faizi
90-100% olur.
Vegetativ yolla çoxaldıldıqda ana bitkini üzərində 2 kök tumurcuğu
olmaqla bölüb çoxaldırlar. Bu qayda ilə bir ana bitkidən 2-4 əkin materialları
almaq mümkündür. Həmin əkin materiallarını əkdikdə 2-3 ildən sonra çiçəkləyib
toxum əmələ gətirir. Abşeron şəraitində aparılmış təcrübələr nəticəsində müəyyən
edilmişdir ki, çiriş bitkisi öz-özünə toxumla çoxala bilir və 3-5 ildə 1-2 km məsafəyə
yayılır.
Çirişlə müalicə qaydaları.[redaktə | əsas redaktə]
Çirişin kökyumrusundan, kökündən, yarpağından və çiçəyindən lap qədimdən
xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə olunmuşdur.
Onun kökyumrusundan alınmış çiriş tozundan və yaxud unundan hazırlanmış məlhəmdən(təpitmədən)
sınıq və çıxıqların çiban və dolama tipli yaraların müalicəsində istifadə
olunur.
A.X Rollovun 1908-ci ildə "Qafqazın yabanı bitkiləri, onların
yayılması və istifadəsi qaydaları" adlı kitabında hələ o vaxt
Zaqafkaziyada 5000 pud çiriş tədarük edildiyi göstərilir.
Qafqazın İpəkçilik Stansiyasında tədqiq edilmiş çiriş unu belə təsvir
edilir: çiriş tozunun su ilə qarışığından qatı, bulanıq, qeyri-şəffaf olan
yapışqan alınır. Bu yapışqanın tərkibində 16,37% su, 29,14% kül, 15% kitrə
(qummi, yapışqan), 20% petin maddəsi vardır. Ondan alınmış külün tərkibində isə
5,77% xlor, 4,49% maqnezium, 21,83% əhəng, 2,54% kükürd anhidridi vardır.
Sınıq və çıxıqların müalicəsi.[redaktə | əsas redaktə]
Çiriş bitkisi illik vegetasiyanı başa vurduqda, yeni yerüstü hissəsi
quruduqda (bu iyun ayında baş verir) onu qazıyıb çıxarır, köklərini yarpaqdan,
torpaqdan təmizləyib qurudurlar. Sonra həvəngdəstədə, xırda dəyirmanda və ya
kofe üyüdəndə üyüdürlər. Çirişin üyüdülmüş unundan 2 xörək qaşığı götürür, üzərinə
bir xörək qaşığı arpa unu əlavə edib, həmin qarışığı yumurta ağı ilə qarışdırıb
məlhəm hazırlayırlar. Məlhəm nə çox duru, nə də çox qatı olmalıdır. Məlhəmin üzərinə
bir az kərə yağı sürtüb tənzifin üzərinə qoyur, qol, dirsək, ayaq oynaqlarında əmələ
gəlmiş çıxıq və çatların üzərinə qoyurlar. Yaxşı olar ki, məlhəmi qoymamışdan
qabaq xəstə nahiyənin üzəri pambığa hopdurulmuş spirtlə yaxşı-yaxşı silinsin.
Sarğını 3 gündən bir dəyişmək lazımdır. Bu qaydalara əməl edilsə, 10-15 gündən
sonra ağrılar tam keçib gedər. Çiriş unundan (tozundan) 3 xörək qaşığı götürüb
( sınığın ölçüsündə asılı olaraq az və ya çox da götürmək olar), qarağac
qabığını suda tünd dəmindən ( qabığı xırda-xırda doğrayıb adi çay kimi dəmləyir,
2 stəkan suya 4 xörək qaşığı qabıq əlavə edilir) təpitmə hazırlayırlar. Təpitmə
yuxadan bir az qalın, yeni fətir qalınlığında olmalıdır. Sınıq yer təmiz spirtlə
silinib təmizlənir. Hazırlanmış təpitməni (məlhəmi) ağ çit parçaya yaxır, üzərinə
bir balaca yumurta ağı çəkirlər. Səriştəli, təcrübəli sınıqçı sınmış yerləri
qaydaya salır. Hazırlanmış məlhəmi sınığın üzərinə qoyur. Sonra sınıqdan asılı
olaraq, həmin hissəni taxta parçası, iri qarğını iki yerə bölüb ondan
hazırlanmış xüsusi alətlərlə sarıyırlar. Bütün əməliyyat təcrübəli türkəçarəçi
loğmanın əli ilə aparılsa, həmin hazırlanmış davacatın əvəzi olmaz. Dəvədən,
atdan, ulaqdan yıxılanlar, müxtəlif qəzalar zamanı sınıq alanlar bu üsuldan
faydalana bilərlər. Davacat düzgün hazırlanmalı, sarğı çox səliqəli
aparılmalıdır. Sarğı 3 gündən bir dəyişdirilməlidir. Yaxşı olar ki, müalicə ərəfəsində
çiriş yarpaqlarından kətə bişirilsin və gündə kətə yeyilsin. Bu sınaqların birləşməsini
daha da sürətləndirir.
İrin, dolama, çiban tipli yaraların müalicəsi.[redaktə | əsas redaktə]
Bir ədəd çirişin kökünü götürüb yaxşı-yaxşı təmizləyir, qurudur, sonra
onu üyüdürlər. Çiriş tozundan 100 qram götürüb 100 qram təmiz balla qarışdırıb
vam odun üzərində qaynadırlar. Azacıq soyuduqdan sonra davacatın üzərinə 30
qram əzvay şirəsi qatırlar. Bu qayda ilə hazırlanmış davacatı məlhəm və ya təpitmə
şəklində dolamanın, irinləmək istəyən hovlanmış kor çiban tipli yaraların
müalicəsində istifadə etmək olar. Çirişin qurudulmuş toxumları əzilərək toz
halına salınır. Ondan bir xörək qaşığı götürüb balla qarışdırıb qaynadır,
azacıq qatılaşana yaxın götürürlər. Təmiz tənzifin üzərinə yaxıb irinli
yaraların, kəsiklərin, cizilmaların və s. ağrılı yaraların üzərinə qoyduqda
tezliklə sağalır.
Mədə – bağırsaq xəstəlikləri.[redaktə | əsas redaktə]
Mədə-bağırsaq, qarayara, bağırsaq keçməzliyi zamanı çirişin xüsusi
müalicəvi əhəmiyyəti vardır. Çirişin tək yarpaqlarından hazırlanmış buğlama,
sıyıq, kətə, qutab və s. xörəklər orqanizmin müxtəlif vitaminlərlə təmin edilməsi
və möhkəmləndirilməsi üçün daha çox faydalıdır. Təzə-tər yarpaqları çoxlu
miqdarda seliklə zəngindir. Bu selik isə bağırsaq divarı xovlarının
yumşaldılmasına çox əhəmiyyətlidir. Çiriş vegetasiyaya başlayanda, yəni
yarpaqları torpağın üzərində 6-15 sm uzunluğunda olanda toplanır. Toplanarkən
torpağın 3-4 sm dərinliyindən, kökboğazına yaxın yerdən çəpinə kəsilir. Təzə
çıxan yarpaqlar seliklə zəngindir. Ona görə onu çəpinə və torpağın altında kəsmək
lazımdır ki, kəsilmiş yerə torpaq avtomatik olaraq tökülsün. Əks təqdirdə
çirişin köklərindən olan selikli şirə, ehtiyat qida maddəsi kəsik yerdən axıb
bitkini zəiflədər və nəticədə bitki gücdən düşər, qidalanması zəifləyər və
çürüyüb tələf olar. Bu qaydalara əməl etsəniz sahələrində heç vaxt çirişin kökü
kəsilməz və siz ondan daim istifadə edərsiniz. Toplanmış yarpaqlar xırda-xırda
doğranır, duzlu suda pörtülüb acı suyu alınır və çıxarılır, sonra yağda soğanla
qızardılır. Ehtiyac duysanız üzərinə bir ədəd yumurta da vura bilərsiniz.
Hazırlanmış bu yemək dadlı olmaqla, mədə-bağırsaq xəstəlikləri olanlara çox kömək
edir. Eyni zamanda orqanizmi gümrah edir. Toplanmış çiriş yarpaqları duzlu suda
pörtülür, acı suyu çıxarılır. Qazana aşağı hissədən bir qat çiriş düzülür,
sonra üzərinə düyü, alça və ya gavalı turşusu əlavə edilir. Daha sonra xırda
doğranmış soğan düzülür. Onların üzərinə bir stəkan ilıq su tökülür. Vam odun
üzərində qoyulur. Yemək qaynara düşəndən 15 dəqiqə sonra üzərinə 2 xörək qaşığı
yağ əlavə etmək lazımdır. Sonra bir qaşıq götürüb dadına baxırsınız. Tam bişibsə
götürmək məsləhətdir. Bu qayda ilə hazırlanmış buğlama və sıyıq yazqabağı
vitamin qıtlığından əziyyət çəkən orqanizmi vitaminlərlə qidalandırır, həmçinin
qida borusu, mədə və bağırsağın divarlarını yumşaldır.
Mənbə[redaktə | əsas redaktə]
Jump up ↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və
fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
Jump up ↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
Convallaria-oliv-r2.jpg
Birləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə
edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
////////////
Eremurus /ˌɛrᵻˈmjʊərəs/[2] is a genus of deciduous perennial flowers,
also known as the foxtail lilies or desert candles. They are native to eastern
Europe (Russia + Ukraine) and temperate Asia from Turkey + Siberia to
China.[1][3]
The inflorescence looks similar to a long spike or a bottlebrush. It
consists of many flowers in copper, bright yellow, snow white, pastel pink,
orange or any combination of those colors. The leaves grow in tufts of thin,
green, straplike strips. Species are known for thick roots that grow out from a
central hub. It is also known for being tall, sometimes rising up to 10 feet
over the foliage, depending on the variety. These plants are generally native
to western and central Asia, although Eremurus thiodanthus is endemic to the
Crimea.[4]
Cultivation[edit]
Eremurus is hardy to USDA Zones 5-7. In addition to the species named
below, hybrids are sold, such as 'Cleopatra'. The octopus-like tuberous roots
are easily injured; planting on a cone of soil, with the crown on the peak and
the roots hanging down, is recommended. Plants are readily affected by winter
root rot, so that a layer of sand or gravel beneath is recommended to ensure
drainage. Covering with compost or mulch provides protection from frost.[5][6]
Species[1]
Wikimedia
Commons has media related to Eremurus.
Eremurus afghanicus Gilli - Afghanistan
Eremurus aitchisonii Baker - Afghanistan, Pakistan, Kyrgyzstan,
Tajikistan, Uzbekistan
Eremurus alaicus Khalk - Kyrgyzstan
Eremurus albertii Regel - Afghanistan, Kyrgyzstan, Tajikistan,
Uzbekistan
Eremurus × albocitrinus Baker - Iran (E. olgae × E. stenophyllus)
Eremurus altaicus (Pall.) Steven - Altai Republic, Kazakhstan,
Kyrgyzstan, Tajikistan, Uzbekistan, Xinjiang, Mongolia
Eremurus ammophilus Vved. - Uzbekistan
Eremurus anisopterus (Kar. & Kir.) Regel - Kazakhstan, Uzbekistan,
Xinjiang
Eremurus azerbajdzhanicus Kharkev. - Caucasus
Eremurus bactrianus Wendelbo - Afghanistan
Eremurus brachystemon Vved. - Tajikistan
Eremurus bucharicus Regel - Afghanistan, Tajikistan
Eremurus candidus Vved. - Tajikistan
Eremurus cappadocicus J.Gay ex Baker - Turkey, Iraq, Syria
Eremurus chinensis O.Fedtsch. - Gansu, Sichuan, Tibet, Yunnan
†Eremurus
chloranthus Popov - Uzbekistan but extinct
Eremurus comosus O.Fedtsch. - Afghanistan, Kyrgyzstan, Tajikistan
Eremurus cristatus Vved. - Kazakhstan, Kyrgyzstan
Eremurus czatkalicus Lazkov - Kyrgyzstan
Eremurus dolichomischus Vved. & Wendelbo - Afghanistan, Pakistan
Eremurus furseorum Wendelbo - Afghanistan
Eremurus fuscus (O.Fedtsch.) Vved - Kazakhstan, Kyrgyzstan, Pakistan,
Tajikistan
Eremurus hilariae Popov & Vved. - Kazakhstan, Kyrgyzstan,
Tajikistan, Uzbekistan
Eremurus himalaicus Baker - Himalayas of Afghanistan + Pakistan +
Kashmir
Eremurus hissaricus Vved - Gissar Range in Tajikistan + Uzbekistan
Eremurus iae Vved. - Tajikistan, Uzbekistan
Eremurus inderiensis (M.Bieb.) Regel - European Russia, Western Siberia,
Central Asia, Iran, Pakistan, Afghanistan, Xinjiang, Mongolia
Eremurus jungei Juz. - Crimea
Eremurus kaufmannii Regel - Afghanistan, Kyrgyzstan, Tajikistan,
Uzbekistan
Eremurus kopet-daghensis Karrer - Turkmenistan, Iran
Eremurus korovinii B.Fedtsch. - Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan
Eremurus korshinskyi O.Fedtsch - Afghanistan, Tajikistan
Eremurus lachnostegius Vved. - Tajikistan
Eremurus lactiflorus O.Fedtsch. - Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan
Eremurus × ludmillae Levichev & Priszter - Uzbekistan (E. regelii ×
E. turkestanicus)
Eremurus luteus Baker - Turkmenistan, Iran, Afghanistan, Tajikistan,
Uzbekistan
Eremurus micranthus Vved. - Tajikistan
Eremurus nuratavicus Khokhr. Uzbekistan
Eremurus olgae Regel - a dwarf species flowering in June or July, making
it one of the last species to flower - Turkmenistan, Iran, Afghanistan,
Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan
Eremurus parviflorus Regel - Pamir Mountains in Tajikistan
Eremurus persicus (Jaub. & Spach) Boiss. - Iran, Afghanistan,
Pakistan, Kashmir
Eremurus pubescens Vved. - Tajikistan
Eremurus rechingeri Wendelbo - Iraq
Eremurus regelii Vved. - Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Kazakhstan
Eremurus robustus (Regel) Regel - Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan,
Kazakhstan - the stem grows from 6 to 10 feet high.
Eremurus roseolus Vved - Afghanistan, Tajikistan
Eremurus saprjagajevii B.Fedtsch. - Tajikistan, Uzbekistan
Eremurus soogdianus (Regel) Benth. & Hook.f. - Tajikistan,
Uzbekistan, Kyrgyzstan, Kazakhstan, Afghanistan
Eremurus spectabilis M.Bieb. - European Russia, Ukraine, Caucasus, Iran,
Iraq, Turkey, Syria, Lebanon, Israel, Palestine, Jordan, Turkmenistan
Eremurus stenophyllus (Boiss. & Buhse) Baker - Tajikistan,
Uzbekistan, Kyrgyzstan, Iran, Afghanistan, Pakistan
Eremurus subalbiflorus Vved. - Turkmenistan, Iran
Eremurus suworowii Regel - Afghanistan, Tajikistan, Uzbekistan
Eremurus tadshikorum Vved. - Tajikistan
Eremurus tauricus Steven - Crimea, northern Caucasus in Russia
Eremurus thiodanthus Juz. - Crimea
Eremurus tianschanicus Pazij & Vved. ex Pavlov - Tajikistan,
Kyrgyzstan, Kazakhstan
Eremurus turkestanicus Regel - Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan,
Kazakhstan
Eremurus wallii Rech.f. - Syria
Eremurus zangezuricus Mikheev - southern Caucasus
Eremurus zenaidae Vved. - Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan
Eremurus zoae Vved. - Kyrgyzstan
Notes[edit]
^ Jump up to: a b
c Kew World Checklist of Selected Plant Families
Jump up ^ Sunset Western Garden Book, 1995:606–607
Jump up ^ Flora of China Vol. 24 Page 159 独尾草属 du wei cao shu Eremurus Marschall
von Bieberstein, Fl. Taur.-Caucas. 3: 269. 1819
Jump up ^ Botany.com: Eremurus
Jump up ^ Mrs Greenfingers: How to Grow Eremurus
Jump up ^ Love to Know Garden: Eremurus
References[edit]
Categories: Xanthorrhoeaceae genera
Eremurus himalaicus
Scientific classification e
Kingdom: Plantae
Clade: Angiosperms
Clade: Monocots
Order: Asparagales
Family: Xanthorrhoeaceae
Subfamily: Asphodeloideae
Genus: Eremurus
Synonyms[1]
Ammolirion Kar. & Kir.
