نقاب برقع

بُرْقَع (بُرْقُع / بُرْقُوع ) ، روبند زنان . در اصل ، عربی است و در متون کهن عرب ، چون دیوان متنبّی و ابوالعلاء معرّی و صحاح جوهری ، به معنای جهاز ستور و رویْبندزنان عرب به کار رفته است (ابن منظور، ذیل واژه ؛ دزی ، ص 63). مطابق آنندراج (ذیل واژه )، ایرانیان ، برقع را به معنای مطلقِ روبند به کار می برند. این کلمه در آثار کهن فارسی ، چون حدود العالم ، تاریخ بیهقی و دیوان ناصرخسرو، بیشتر به معنای روبند ستور استعمال می شده ، اما از قرن ششم به بعد که زبان شعر فارسی به نرمی و سلاست نزدیک و مناسب قالب غزل شده ، کلمة برقع نیز در اشعار تغزّلی بویژه در تشبیهات و استعاره ها، بیشتر به معنای روبند زنان و شاهدان آمده و با الفاظی چون زدن ، برافکندن ، بستن ، برداشتن ، فروهشتن ، دریدن و... همراه شده است (مثلاً رجوع کنید به خاقانی ، ص 5، 135، 221؛ عطّار، ص 542؛ سعدی ، ص 366، 377، 445، 592، 612، 725؛ حافظ ، ص 132(. برقع به زنان شهری اختصاص داشته و چهرة زنان روستایی چون پیرزنان شهرنشین ، گشوده بوده است (دزی ، ص 65، به نقل از فریزر). دربارة شکل و طرز دوخت روبند ستوران اطلاعی در دست نیست ، اما شکل ، نحوة دوخت و تزیین و چگونگی پوشیدن برقع (به معنای روبند زنان ) در سرزمینهای اسلامی و در زمانهای مختلف ، بسیار متنوّع بوده است . اگر از تعبیر «برافکندن برقع از چهرة مهر»، در شاهنامة فردوسی چشم بپوشیم ، قطعاً از استعمال گستردة واژة برقع در اشعار خاقانی ، نظامی و عطار دانسته می شود که سابقة استفاده از برقع در ایران ، دست کم به قرن ششم می رسد. در قرنهای بعد، آشکارا و به طور مشخص از این پوشش در منابع یاد شده است ، چنانکه ابن بطوطه (ج 1، ص 217) در نیمة اول سدة هشتم از زنان برقع پوش (متبرقعات ) شیراز بصراحت سخن به میان آورده است . امروزه نیز زنان بلوچ و عربْ زبان ایران در سواحل و جزایر خلیج فارس از برقعهای سیاه ، قرمز، نارنجی و طلایی استفاده می کنند. برقع شیعیان سیاه و برقع سنّیان به رنگهای دیگر است . برقع قرمِز زنان بلوچ مستطیل است و برای چشمها دو مستطیل کوچک باز کرده اند. این برقع تمام پیشانی را تا روی بینی می پوشاند. زنان روستایی میناب برقع مشکی دارند که دور آن نوار قرمز دوخته می شود. زنان قشم و بندرعباس نیز برقع مشکی بر چهره می بندند که به آن بُرکه می گویند. قسمت بالای آن ابروان را می پوشاند و یک خط مستقیم یا منحنی از پایین بینی به بالای گوشها به جانب نوار بالای برقع می رود. پارچة این برقع ، مشکی و با نیل رنگ شده است . برای بستن برقع ابتدا نواری توری به طول یک مترونیم دور سر و زیرچانه می بندند و پس از آن برقع بسته می شود. دُزی (ص 65) دربارة برقع رایج در شیراز و ماوراءالنهر، نقل قولهایی آورده که بیشتر وصف «روبنده » و «چادر» ایرانی است تا برقع خاص رایج در جنوب ایران . در امارات متّحدة عربی ، بیشتر زنان از برقع استفاده می کنند. جنس برقع آنان از کتان سیاه ، نرم و لطیف است که آن را با نیل هندی یا عمانی رنگ می کنند تا درخشش پیدا کند. برای درست کردن برقع ، پارچه را به اشکالی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) می بُرند و دور آن را دست دوزی می کنند و از نوار کتان قرمز یا نخ نقره ای برای بستن و گره زدن برقع به پشت سر استفاده می کنند. اگر نوار از کتان باشد، نوار سمت راست 30 تا 40 و نوار سمت چپ 18 تا 22 سانتیمتر است و اگر از نقره باشد، سمت راست 65 تا 75 و سمت چپ 18 تا 22 سانتیمتر است . در وسط برقع چوب مسطح و باریکی میان دو لایة پارچه قرار می دهند تا خط بینی را بپوشاند. هنگامی که برقع از چهره برداشته می شود، این چوب محلّ تا کردن برقع است که نوار برقع دور آن بسته می شود. برقع ، ابروان و بینی و لبها را می پوشاند و مقداری از آن ، به اقتضای سن و سلیقه ، برای چشمها باز گذارده می شود. عرض قسمتی که ابروان را می پوشاند و اندازه ای که برای چشمها باز گذاشته می شود و نیز انحنایی که فکّ پایین را می پوشاند، در برقعها متفاوت است . در جشنهای مهم ، مانند عروسی ، برقعهایی آراسته به سکّه های طلایی (سکّه نما)، بر چهره می نهند. زنانی که برقع بر صورت دارند، هنگام خوردن و آشامیدن ،با دست چپ برقع را از روی بینی و دهان به طرف بالا می برند. زنان و مردان امارات متحدة عربی به برقع به عنوان سنّت و عادت می نگرند و عقیده دارند نیلی که با آن برقع رارنگ می کنند، «نور حضرت یوسف را دارد» و حتّی رنگی که به چهره منتقل می شود، «بر نور صورت می افزاید» (کانافانی ، ص 64ـ76). در عربستان سعودی ، برقع را برقع میلایه و نقاب می نامند و بیشتر، زنان عشایر و روستایی آن را به صورت می گذارند. در آنجا برقع را از پارچة تنزیب سفید آهاردار تهیه می کنند. روی برقع گلدوزی بسیار انجام می شود. درازای آن گاه تا سینه و گاه تا زمین می رسد. شکل آن اغلب مستطیل است که با دو یا سه بند به دور سر، کنار شقیقه ، چشم و گوش ، بسته می شود. در منطقة عَسیر تزیینات برقع شامل گلدوزی ابریشمی به رنگ قرمز و مروارید دوزی است . در حجاز، نقاب نیز مستطیل و گلدوزی روی آن با ابریشم نارنجی است و از سکّه های زرین و سیمین و مروارید سفید برای تزیین آن استفاده می کنند. گاه نیز به جای مروارید، تکمه های سفید روی نقاب می دوزند. در انتهای پایینی آن بندهای چرمی دوخته می شود. در عربستان و فلسطین به جای چوب وسط ( رجوع کنید به سطور پیشین ) سکه هایی روی برقع می دوزند یا تعداد زیادی از وسط بند می کنند که از روی بینی تا پایین به اشکال مختلف امتداد می یابد ( رجوع کنید به راس ، ص 47، تصاویر). برقع در جنوب فلسطین و نوار غزه و منطقة بئرالشبع و صحرای نگو نیز رایج است و شامل سربندی است به نام عِصابه یا عَصْبه که ابروان را می پوشاند و قسمتی که با دست دوزی تزیین شده ، به وسط سربند متصل است . این قسمت به شکل عدد 8 از بالای بینی به طرف گونه ها می آید و دو انتهای آن به دو بند دوخته می شود. این قسمت پارچه ای ممکن است به زنجیری دوخته شود که در بالای گوش به سربند وصل می شود. بدین ترتیب ، دو نیم دایره برای چشمها باز شده است . سکّه ها را به فواصل یک یا نیم سانتیمتر از یکدیگر یا به صورت انبوه و از روی بینی تا کنار گوش بر حاشیة برقع می دوزند. در قطر برقع را بَتولَه می نامند. پارچة آن مشکی وآغشته به نیل است . بتوله صورت را تا چانه می پوشاند و فقط با یک بند در پشت سر بسته می شود. زنان مرفّه جامعه برقسمت بالای بتوله چند رج سکّه ، روی خط ابرو و کنار صورت تا روی گوشها، می دوزند. به گفتة دزی (ص 63) تا قرن یازدهم از برقع اثری نبوده و تنها از اوایل قرن دوازدهم شواهدی از آن به دست آمده است . زنان دورة ممالیک (650ـ923) برقعی از کتان سیاه داشته اند که صورت را تا چانه می پوشانده (عبدالرازق ، ص 243ـ245). عبدالرازق (ص 250) قیمت آن را در 711 و 917 نیز ذکر کرده است . در میان عشایر مصری نوعی نقاب رایج بوده که بی شباهت به برقع نیست ؛ و آن پارچه ای است که دو بریدگی برای دیدن چشمها دارد. در سدة دوازدهم /هجدهم کنت دوشابرل ، سفرنامه نویس فرانسوی ، از برقع به عنوان «پرده ای از کتان سفید نازک » که زنان در خارج از خانه از آن استفاده می کنند، نام برده است (دزی ، ص 63). ویت مَن تصویری از یک زن مصری طبقة متوسط نشان داده که برقعی سیاه ، چهره و نیمی از بدنش را پوشانده است (همانجا). ترنر در معرفی جامة زنان طبقة پایین جامعه ، می نویسد : پرده ای از پارچة سیاه نخی یا ابریشمی است که از روی پیشانی با شیئی زینتی از طلا یا نقره یا مفرغ به چارقد متصل و آویزان می شود که تمام صورت را غیر از چشمها می پوشاند و گاه تا روی سینه و زانوان می رسد (همان ، ص 64). لین برقع زنان طبقة متوسط و بالای جامعه را چنین وصف می کند : پارچة سفید درازی است که تمام صورت را، جز چشمها، می پوشاند و تقریباً تا روی پاهامی افتد. حاشیة بالای آن با نوار باریکی که از روی پیشانی می گذرد، بسته می شود. زینتهای برقع در قسمت پیشانی ، غالباً مرواریدهای بدلی و سکه های کوچک طلا (یا طلانما) یا دانه های مرجان و سکه های نقره است . از این رایجتر یک جفت زنجیر مفرغ یا نقره است که به دو گوشة بالای برقع وصل شده است . بازماندگان خاندان پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم برقع سبز می پوشیدند (همانجا). منابع : ابن بطوطه ، سفرنامة ابن بطوطه ، ترجمة محمدعلی موحد، تهران 1361 ش ؛ ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/1992؛ شمس الدین محمد حافظ ، دیوان غزلیات مولانا شمس الدین محمد خواجه حافظ شیرازی ، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران 1371 ش ؛ بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛ راینهارت پیتران دُزی ، فرهنگ البسة مسلمانان ، ترجمة حسینعلی هروی ، تهران 1345 ش ؛ مصلح بن عبدالله سعدی ، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش ؛ محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛ محمدبن ابراهیم عطّار، دیوان عطّار ، چاپ تقی تفضلی ، تهران 1362 ش ؛ Ah ¤ mad `AbdAr-Ra ¦ ziq, La femme au temps des Mamlouks en ـgypte , Caire 1973; Najla Al- ـ Izzi, Traditional costumes of the Gulf , Doha 1975, 45; A.S. Kanafani, Aesthetics and ritual in the United Arab Emirates , Beirut 1983; Heather Colyer Ross, L'art du costume de l'Arabie: profil de l'Arabie Saoudite , Clarens-Montreux 1989; Y.K. Stillmann, Palestinian costume and Jewellery , Albuquerque 1979, 89; Shelagh Weir, "The traditional costume of the Arab women of Palestine", The Journal of the Costume Society , 3 (1969), 44-54. / سهیلا شهشهانی /