تاریخ انتشار : 1388/8/2 بازدید : 1397
منبع : فصلنامه مشکوة، شماره 47 , صدرایی نیا، علی کلمات کلیدی ماشینی : کتابخانه
خطی مدرسه نمازی خوی، نسخ، خوی، کتابخانه خطی مدرسه نمازی، کتابخانه، کتاب، مدرسه نمازی
خوی، خط، مدرسه،
این مقال در سه بخش تقدیم خواهد شد: معرفی
کتابخانه، سبک تنظیم فهرست کتابخانه، گزارش بعضی نسخ نادر و منحصر بفرد موجود در کتابخانه
بخش اول: معرفی کتابخانه
1/1 - شهرستان خوی در شمال غربی ایران به
فاصله 777 کیلومتری تهران، در دشتی نسبتا وسیع واقع شده و مهمترین شهر استان آذربایجان
غربی بعد از ارومیه می باشد. طول جغرافیایی آن 45 درجه شرقی از نصف النهار گرینویچ
و عرض آن 38 درجه شمالی از خط استوا می باشد.
ابن خرداذبه در المسالک والممالک، و ابن
فقیه در مختصرالبلدان، مقدسی در احسن التقاسیم و احمدبن یعقوب در البلدان هر یک به
مناسبتی نام این شهر را برده اند که جمله بر قدمت آن دلیل تواند بود.
این شهر در روزگار حمدالله مستوفی لقب ترکستان
ایران یافته بود و در قرن سیزدهم که در ایران برای شهرها به مناسبت خصوصیاتشان القابی
می دادند، خوی از کثرت مناظر دلبربا و چمنها و باغات روح افزا به لقب دارالصفا ملقب
بود. و بعد از آن به جهت شدت تورع و تعصب مردمش در پایبندی به دیانت و مذهب شیعه اثنی
عشری، در بین مردم به دارالمؤمنین مشهور و مشار بالبنان بود و هست.
2/1 - در قرن سیزدهم و چهاردهم چهار حوزه
علمیه دینی در این شهر دایر بود:
1 - مدرسه نمازی: پرسابقه ترین و قدیمی
ترین حوزه علمیه خوی می باشد. این مدرسه در زمان حاکمیت دنبلیها در خوی در حدود سال
1200 ه . ق بوسیله حاج محمد داماد مرحوم شیخ محمد نمازی (متوفی حدود 1250 ق) برای محل
تدریس وی در جنب منزلش احداث شده است. بعدا در سال 1238 ق در جنب مدرسه مزبور مسجدی
نیز به نام آن مرحوم بنا گردید که هم اکنون به اسم «مسجد شیخ » معروف است. بنای اولیه
مدرسه یک طبقه با پوشش چوب بوده و تقریبا ده حجره مسکونی داشت. بعدا در سال 1296 ق
به همت مرحوم حاج ابراهیم بن زین العابدین مشهور به نواده بیت الله تجدید بنا شد. بعد
از پیروزی انقلاب اسلامی به امر حضرت امام خمینی (قدس سره) و کمک و مساعدت علمای محل
در سال 1361 ه . ش برابر با1403 ه . ق دوباره تجدید بنا گردید. هم اکنون سالانه حدود
چهل نفر طلبه در آنجا تحصیلات مقدماتی را طی می کنند و برای تحصیلات عالیه روانه حوزه
علمیه قم می شوند.
2 - مدرسه خان: این مدرسه را مرحوم حسین
قلی خان دنبلی حاکم خوی در سال 1208ه.ق. برای تدریس مرحوم علامه سید محمد حسن زنوزی
خویی متخلص به فانی (متوفی 1223ق) صاحب دایرة المعارف عظیم ریاض الجنه تاسیس و تولیت
آن را به وی واگذار کرد. در سال 1351 ه . ق ساختمان این مدرسه تخریب و نظمیه خوی را
در محل آن ایجاد کردند. هم اکنون مسجد این مدرسه به نام مسجد خان موجود می باشد.
3 - مدرسه حاج آقا حسین امام جمعه: در سال
1250 ه . ق توسط امام جمعه وقت حاج آقا حسین بن ملا حسن خویی در جنب مسجد ملاحسن که
پدر وی بنا نهاده بود تاسیس گردید. بعدا در زمان رژیم پهلوی این مدرسه به مدرسه دولتی
تبدیل گردید.
4 - مدرسه شفیعیه: در سال 1246 ه . ق توسط
میرزا محمد شفیع خویی که بعدا مقیم اصفهان شد احداث شد و در جنب مسجد شفیعیه فعلی قرار
داشت بعدا خیابان بین مسجد و مدرسه فاصله شد و محل مدرسه تبدیل به اداره دولتی گردید
که فعلا اداره اوقاف شهرستان خوی در آن مستقر می باشد.
3/1 - اساس کتابخانه مدرسه نمازی در سال
1357 ه . ق در زمان تولیت مرحوم آیة الله سید ابراهیم علوی (ره) به وسیله رضوان جایگاه
مرحوم حاج شیخ جابر فاضلی بنا نهاده شد. وی به نحوی که در کتاب تذکرة الفضلاء مرقوم
داشته کتابخانه علمای معروف خوی را در این کتابخانه جمع نمود و بعدا بر تعداد آنها
از طرق مختلف و عمدتا از راه وقف اضافه گردید. هم اکنون این کتابخانه دارای دو مخزن
می باشد: مخزن کتب چاپی با حدود ده هزار جلد کتاب و مخزن نسخ خطی با هشتصد جلد نسخه
خطی.
4/1 - کتابخانه خطی مدرسه که عمده مرام
تدویم این نبشتار معرفی آن می باشد یکی از گنجینه های نفیس خطه آذربایجان بلکه ایران
است. جهت رعایت حقوق واقفان کتب اسامی آنها به ترتیب حروف معجم با تعداد کتب موقوفشان
ذکر می شود تا هم تاریخ کتابخانه خوب روشن گردد و هم اهمیت بعضی از نسخ مشخص شود.
1/4/1 - مرحوم شهید آیة الله حاج میرزا
ابراهیم بن حسین دنبلی خویی (1247-1325ق). ایشان بعد از تحصیلات مقدماتی در خوی به
نجف اشرف مهاجرت می کنند و ازمحضر اساتیدی همچون شیخ انصاری و شیخ محمدحسین کاظمی و
شیخ مهدی نجفی کسب فیض می کنند و بعد از بازگشت به خوی مرجعیت دینی شهر به عهده وی
بود، اولادی نداشت لذا تمامی اموال خود من جمله کتابخانه مفصلش را وقف وجوه بر کرد.
تالیفات فقهی و اصولی و حدیثی از خود به جای گذاشته که من باب نمونه الدرة النجفیه
فی شرح نهج البلاغة الحیدریه، شرح اربعین حدیث، ملخص المقال فی تحقیق احوال الرجال
و مخلص جلد هفتم بحارالانوار را می توان نام برد. در سال 1325 ق در آشوبهای مشروطیت
به دست مرتضی نامی در خوی به شهادت رسید و جنازه اش بعد از چهار سال به نجف منتقل و
در وادی السلام مدفون گردید. از کتب وقفی ایشان که بعدا به مدرسه نمازی خوی انتقال
یافت جمعا 112 نسخه خطی می باشد که تالیفات خود آن مرحوم با دستخط خود نیز در ضمن آنها
می باشد. این موقوفات در فهرست نگاری کتابخانه با عنوان «موقوفات شهید» مشخص شده اند
و در ابتدا و انتهای این کتب مهر کتابخانه آن مرحوم موجود است.
2/4/1 - شیخ الاسلام خویی مرحوم آقا ابراهیم
بن فتح الله شریف حسینی خویی (متوفی 1233ق)، وی از علما و فضلای مشهور عصر خود بود
در اصفهان و کربلای معلی تحصیل علم نمود و در اصفهان از شاگردان مرحوم ملاعلی نوری
حکیم معروف بود بعد از بازگشت به خوی سمت شیخ الاسلامی خوی به وی تفویض شد. در سال
1223 ه . ق از طرف فتحعلی شاه قاجار به عنوان میانجی بین دولت ایران و امپراطور عثمانی
به اسلامبول اعزام می شود در این مسافرت ایشان را مناظره با شیخ الاسلام اسلامبول روی
می دهد که در نتیجه آن وی قسمتی از کتابهای کتابخانه نفیس خود را به آقا ابراهیم خویی
می بخشد و آقا ابراهیم آنها را به خوی منتقل و این کتابها را همراه با کتابهای موروثی
اش وقف اولاد خود می کند. حدود 125 نسخه از این کتابها بعدا به کتابخانه مدرسه نمازی
منتقل می شود که هم اکنون در آن موجود است. چون ایشان کتابهایش را در رمضان سال
1230 ق وقف کرد. لذا موقوفات ایشان به موقوفات رمضانیه و موقوفات آقا ابراهیم مشهور
شد، و ما در فهرست آنها را با عنوان «موقوفات رمضانیه 1230» معرفی کرده ایم. در اول
همه این کتابها دستخط واقف با مهر مربعی وی با سجع «الواثق بالله الغنی ابراهیم شریف
حسینی » موجود است. این کتابها از نفیس ترین نسخه های این کتابخانه می باشند.
3/4/1 - شیخ اسدالله بن حسینقلی خویی: از
علمای معتبر محلی خوی بود و مشغول تبلیغ و ارشاد بود و عمر خود را در این وظیفه مقدس
سپری کرد در سال 1393 ق وفات یافت و در جوار مقبره آخوند نوایی در خوی مدفون شد. تعداد
31 نسخه از کتب خطی ایشان توسط نوه فاضل وی به مدرسه نمازی خوی وقف گردیده است.
4/4/1 حاج شیخ جابربن خلیل فاضلی: از علمای
طراز اول خوی بود و در قم تحصیل علوم کرد و با کسب اجازه از مراجع وقت قم به خوی بازگشته
مشغول ترویج مبانی دین و مذهب شد و مدتی تولیت مدرسه نمازی با وی بود چنان که اشاره
رفت بنای کتابخانه از اعمال صالحه ایشان می باشد و حقا خدمت ارزنده ای از این جهت بر
اهل علم کرده است. تالیفاتی دارد مشهورترین آن کتاب تذکرة الفضلا در حالات علما و شعرای
خوی است که با تصحیح و تحقیق حقیر قرار است ان شاءالله بزودی به چاپ برسد. باری از
کتابخانه نفیس ایشان که فعلا به پسر عالمش به ارث رسیده تعداد 92 نسخه خطی توسط مشارالیه
به مدرسه نمازی خوی وقف گردیده است.
5/4/1 - حاج حسن صدرزاده خویی: بعد از فوت
ایشان تعدادی از کتابهای وی توسط فرزندش وقف مدرسه نمازی خوی گردید که 38 نسخه آن خطی
است در ابتدا و انتهای این کتابها مهر بیضوی مرحوم واقف با سجع «حسن صدرزاده خویی
1347 ش » موجود می باشد.
6/4/1 - حجة الاسلام والمسلمین حاج سید
محمود ساجدی: از علمای خوی بود که در ترویج دیانت و بسط عدالت سعی فراوانی داشت و از
اساتیدش درجه اجتهاد به وی اعطا شده بود بعد از فوتش کتابهایش به مدرسه نمازی وقف گردید
که از آنها تعداد 24 عدد خطی است و در ابتدا و اثنای آنها مهر مربعی وی با سجع «وقف
ساجدی » موجود است.
7/4/1 - به غیر از افراد مذکوره افراد دیگری
نیز به کتابخانه کتاب وقف کرده اند لکن به جهت کم بودن موقوفاتشان یا عدم ضبط اسامی
ایشان، از آوردن آنها معذور هستیم و العذر عند کرام الناس مقبول.
5/1 - هم اکنون کتابخانه خطی مدرسه نمازی
دارای 800 جلد نسخه خطی با بیش از 1500 عنوان می باشد.
بخش 2: اسلوب تنظیم فهرست نسخ خطی مدرسه
نمازی خوی
1/2 - نگارنده از بدو آشنایی با این گنج
عظیم مترصد اوقاتی بودم که بتوانم فهرستی منظم از آن تهیه کنم. بعد از انتقال به حوزه
علمیه قم، از سال 1365ق کار فهرست نگاری را متناوبا در ایام وقفه تحصیلی شروع کردم
و در سال 1372 ه . ق آن را به اتمام رساندم. اسلوب اعمال شده در چینش اطلاعات مستخرجه
به ترتیب آتی الذکر است:
2/2 - ابتدا کتب جهت حفاظت بیشتر و جلوگیری
از اندراس و از بین رفتن شیرازه و جلد آنها با رعایت ترتیب اندازه قطع منظم شدند. بعدا
کار شماره گذاری مسلسل انجام گرفت و برای هر کتاب فیش تهیه گردید. در هر فیش اطلاعات
مربوط به هر کتاب با حدود سه بار بررسی هر کتاب استخراج و درج گردید و نهایتا فهرست
نهایی با ترتیب دادن فیشها تهیه و تنظیم گردید.
3/2 - اما اطلاعات استخراج شده از کتابها
بدین نسق می باشد:
اطلاعات به دو دسته کلی منقسم شدند: کتاب
شناسی، نسخه شناسی 1/3/2 - اطلاعات مربوط به کتاب شناسی شامل نه ماده بود:
1 - عنوان کتاب
2 - عنوان مؤلف: شامل نام و نام پدر و نام
جد مؤلف و لقب و کنیه ای که به آن اشتهار دارد و سال وفات مؤلف
3 - موضوع کتاب
4 - لغتی که کتاب به آن تالیف شده است.
5 - خصوصیات کتاب: توضیحات مختصری پیرامون
کتاب و این که کتاب به نام چه کسی و برای کدام شخص تالیف شده وکیفیت تقسیم بندی کتاب
به ابواب و فصول و تعداد آنها و تعداد مجلدات کتاب و سال و محل تالیف کتاب.
6 - شماره جلد نسخه حاضر و ذکر قسمتهایی
که نسخه حاضر شامل آن است.
7 - ذکر افتادگیهای نسخه.
8 - آغاز کتاب: یک سطر از آغاز کتاب ذکر
می گردد و در صورتی که آغاز کتاب افتاده باشد یا نسخه حاضر مجلدات میانی کتاب باشد
یک سطر از اول نسخه با عنوان «آغاز نسخه » ذکر می شود.
9 - انجام کتاب: به بیانی که در «آغاز کتاب
» ذکر شد.
2/3/2 - اطلاعات مربوط به نسخه شناسی شامل
موارد ذیل می باشد:
10 - نوع خط نسخه
11 - نام کاتب و سال و ماه و روز و محل
کتابت و نام کسی که کتابت برای وی صورت گرفته است.
12 - تزیینات نسخه از قبیل تذهیب، ترصیع،
شنگرف بودن عناوین، مجدول بودن صفحات و...
13 - خصوصیات نسخه: شامل اطلاعات موجوده
در نسخه نظیر مهور و صاحبان آنها و سجع آنها، دستخطهایی که مالکان نسخه نوشته اند،
دستخط واقفان، مطالعه کنندگان و سایر نوشته های ظهر و میان و انجام نسخه.
14 - عنوان واقف و سال وقف
15 - خصوصیات جلد شامل جنس، رنگ، نوع ساخت،
نوع شکل ظاهری، اشکال حک شده روی آن و تزیینات آن.
16 - تعداد برگهای کتاب
17 - تعداد سطور هر ورق
18 - اندازه طول و عرض کتاب به سانتی متر
3/3/2 - در تهیه این مواد، اطلاعات نسخه
شناسی مستقیما از نسخه استخراج شد و نیز قسمتی از اطلاعات کتابشناسی که در نسخه موجود
بود درج گردید و برای تهیه بقیه مواد کتابشناسی به کتابشناسیها از قبیل الذریعه، فهرست
نسخه های خطی کتابخانه حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی (ره) و سایر کتابشناسیها مراجعه
شد.
4/2 - در فهرست نهایی برای پرهیز از تکرار
و جلوگیری از زیاد شدن حجم کتاب از ترتیب شماره مسلسل نسخه ها صرف نظر گردید. و فهرست
در دو بخش: بخش اول نسخه های تک عنوان به ترتیب حروف الفبایی عنوان نسخه، بخش دوم:
نسخه هایی که بیش از یک عنوان را شامل بودند با عنوان مجموعه به ترتیب شماره مسلسل
تنظیم گردیدند. در بخش اول ابتدا عنوان کتاب بعدا اطلاعات کتابشناسی و بعد از آن شماره
مسلسل نسخه های آن کتاب و بعد از هر شماره اطلاعات نسخه شناسی مربوط به آن نسخه ذکر
می شود. اما در بخش دوم ابتدا شماره مسلسل مجموعه بعدا کتب هر مجموعه به ترتیب ذکر
و اطلاعات کتابشناسی هر یک در ذیل شماره خود درج می شود اما اطلاعات نسخه شناسی هر
مجموعه در آخر آن ذکر می گردد.
5/2 - بعد از اتمام فهرست، فهارس فنی شامل
فهرست الفبایی اعلام، الفبایی کتب، امکنه، واقفان، مهور، فهرست موضوعی کتب، منابع و
مآخذ، فهرس مسلسل کتب، جهت سهولت مراجعه تنظیم گردید.
6/2 - در مقدمه نیز اصطلاحات کتابشناسی
و نسخه شناسی به کار برده شده به ترتیب الفبایی شرح و توضیح داده شده است.
بخش 3 - نمونه هایی از نفایس کتابخانه
جهت نمودن اهمیت کتابخانه، تعدادی ازنفایس
آن با ذکر شماره مسلسل، عنوان کتاب و مؤلف، موضوع و لغت کتاب، و اطلاعات نسخه شناسی
و کتابشناسی دخیل در نفاست نسخه درج می گردد. و در هر مورد به بیان نکاتی که اهمیت
نسخه را واضح گرداند اکتفا می شود و از درج سایر اطلاعات مربوط به نسخه خودداری می
گردد.
1 - شماره (24) طرازالحله شرح قصیده حلة
الوفا فی مدح خیرالوری (اشعار - عربی)
ناظم قصیده: شمس الدین ابوعبدالله محمدبن
جابر اندلسی
شارح: شهاب الدین ابوجعفر احمدبن یوسف بن
مالک المرعشی الاندلسی الغرناطی معروف به بصیر نحوی قصیده میمه در177 بیت به عربی در
مدح حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه وآله با شرح آن به عربی، در آن ناظم مسایل علم
بدیع را نیز درج کرده است.
آغاز قصیده:
یقول صحبتی وسفن العیش خایضه بحر الشراب
و عین القیضا لم تنم یمم نبا البحران الرکب فی ظما فقلت سیرو وا فهذا البحر من امم
نوع خط: نسخ - کاتب محمدبن محمدبن سالم
الحسبانی الشافعی سنه 883، از «موقوفات رمضانیه 1230ق ».
2 - شماره (30) تاریخ ایلچی نظام شاه (تاریخ
- فارسی) تالیف: خورشاه بن قباد حسینی (متوفی 972 ق) تاریخ عمومی است که تا سال
970 ه . ق 1562/ می رسد شامل یک مقدمه و هفت مقاله وهر مقاله شامل چند گفتار. (ادبیات
فارسی بر مبنای تالیف استوری ج 2، ص 581 و فهرست نسخه های فارسی ج 6، ص 4103).
نسخه حاضر از اول کتاب تا آخر سلجوقیان
(آخر مقاله سوم) را شامل است.
3 - ش (54) احقاب الحق و ازهاق الباطل(اعتقادات
- عربی) از: قاضی نورالله بن محمد شریف شوشتری (متوفی 1019) نوع خط: نسخ خفی، کتابت
سنه 1070 در بلده دیابور هند، نسخه حاضر شامل تمامی کتاب می باشد. قطع 19 در 33 سم
- 448 برگ،29 سطر
4 - ش (59) کشف الغمه فی معرفة الائمه(تاریخ
- عربی) از: بهاءالدین علی بن فخرالدین اربلی معروف به ابن فخر (متوفی 692) نوع خط:
نسخ جلی، کاتب علی بن عبدالله بن سلطان بن عبدالله بن التائب الجیبلی سنه 1008، از
روی نسخه فضل بن یحیی بن علی بن مظفر الطیبی استنساخ شده که نسخه اش را پیش مولف قرائت
و تصحیح کرده بود. در ترقیمه اسامی کسان حاضر در جلسه استماع را نیز ذکر کرده است.
(رک: الذریعه ج 18، ص 47).
5 - ش (67) آثار الاخیار (ترجمه فارسی تفسیر
منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام) مترجم: علی بن حسن زواری (قرن 10) نوع خط: نسخ
جلی، کاتب نجفعلی سنه 1235، تا به حال علاوه بر نسخه حاضر سه نسخه دیگر از این ترجمه
شناسایی شده است. 1 - نسخه خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (مجله آئینه پژوهش ش
9، ص 44); 2 - کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد، شماره (1432) به خط نستعلیق، تحریر سنه
1265 ق;3 - دیوان هند (ت . ا و 10)، 14، تحریر سال 1078ق.
6 - ش(77) المزامیر (زبور حضرت داود علیه
السلام)ترجمه عربی زبور داودعلیه السلام می باشد که در زمان مامون خلیفه عباسی (متوفی
198ق) به دستور وی از عبری ترجمه شده و حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضاعلیهماالسلام
آن را تایید کرده اند. سند کتاب در اول آن چنین آمده:
«بسم الله الرحمن الرحیم قال حدثنی الحسن
الکوفی قال حدثنی محمدبن عیسی قال حدثنی النوفلی الهاشمی محمدبن عبدالله قال جمع المامون
مائتی رجل من علماء المسلمین ورئیسا الیهود والنصاری فاخذ علیهم العهد والمیثاق علی
ان تحولوا له التوریه والانجیل والزبور من لغة العبرانیه حرفا بحرف ویستعینوا فی ذلک
بالرضا علی بن موسی علیه و آله السلام و کان من اعلم الناس بالتوریة والانجیل والزبور
والفرقان و کان فیهم المازنی و کان عالما بذلک و هذه زبور داود صلوات الله علیه و صلی
الله علی محمد و آله فسروه و نقلوه الی لغة العربیه حرفا بحرف لم یزید و او لم ینقصوا
و لم آلوا جهدا فلما فرغوا منه عرض علی الرضا علی بن موسی علیه السلام فرضیه المزمور
الاول من ذلک فی المسکین والیتیم...».
دارای 152 مزمور، نوع خط ثلث جلی، کاتب
عبدالله بن سنجر سنه 706 ق، عناوین مزمورات شنگرف، دو بار مقابله و تصحیح شده و در
صفحه آخر آمده «بلغ مقابلة و صح » و «قوبل ثانیا فصح »، 95 برگ،17 سطر، 18×22 سم.
7 - ش (91) المعجم فیما استعجم (عربی -
جغرافیا) از: ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیز بن محمد بکری (401-487 ق)
دایرة المعارفی است به ترتیب الفبایی در
اسامی اماکنی که عربی هستند لکن در عرف غلط تلفظ می شوند. بعد از ذکر نام هر محل ابتدا
محدوده و چهارچوب جغرافیایی آن را ذکر و بعدا شعری از شعرای عرب را که نام محل مورد
بحث در آن آمده درج می کند. کتاب 748 باب دارد. (رک: زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی،
بخش اول، ص 289). نوع خط نسخ جلی، کتابت قرن 8، عناوین بابها شنگرف، 21 سطر،
20×5/29 سم.
8 - ش (102) الالفین بین الصدق والمین(اعتقادات
- عربی) از: علامه حسن بن یوسف حلی (متوفی 726 ق)
نوع خط ثلث جلی، کاتب خواجه فراست سنه
1060ق از روی نسخه نوه مؤلف یحیی بن محمدبن حسن بن یوسف نوشته شده در سال 757، آن هم
از روی نسخه فرزند مؤلف فخرالمحققین که در سال 754 از روی نسخه مؤلف نوشته شده بوده
است. کاتب در ترقیمه کتاب در اهمیت این نسخه چنین می نویسد: «معلوم مومنان بوده باشد
کتاب الفین غلط بسیار داشت در اصفهان خدمت فضلا تنقیح کتاب مذکور دادیم چنانچه نسخه
حاجی اسمعیل جوزدانی را سه مرتبه صحت دادیم با نسخه قاضی ابوالحسن و نسخه یونس جزایری
و نسخه منشی الممالک و نسخه میرمحمود استرآبادی و ظاهرا هزار و چند بیت افتاده بود
در کتاب حاجی اسماعیل نوشتیم و ظاهرا غلط تصحیف خانی سه هزار غلط بوده باشد که ساخته
شد در آن کتاب و بعد از دو سال ظاهرا که تنقیح آن دادیم این نسخه را جهت خود نویسانیدیم
و حساب کرده بودیم مبلغ هفت هزار دینار خرج مقابله نسخه حاجی اسماعیل کرده بودیم و
غلطها را در آنجا ساختیم و آخر این نسخه را از روی آن کتاب پاکیزه نویشته شد و چون
خوانده بودم که در تعصب دینی سختتر می باید بود بنابراین چون این کتاب در دین بود بعد
از فراق هفت هشت ده سال که تفحص نسخه ها نمودیم و صحت دادم این نسخه را نویسانیدم مومنان
از این نسخه غافل مشوید»..
کاتب نسخه را در 18 جمادی 1060 مقابله کرده
است.
9 - ش (103) حدایق الاشارات فی احوال بضعه
خیر الکائنات (سیر - فارسی) از: ملا محمد جعفر بن محمد نمازی خویی (متوفی 1296 ق)
مؤلف حدایق الاشارات را در پنج جلد هر جلد
در زندگی یکی از نجباء خمسه طاهره علیهم افضل صلوة المصلین تالیف کرده و متاسفانه چهار
مجلد آن مفقود شده تنها این جلد که در زندگانی حضرت صدیقه طاهره علیها سلام می باشد
موجود است. از این کتاب سه نسخه دیگر (1 - کتابخانه آیة الله نجفی مرعشی ش 5347 کتابت
به وسیله علیقلی بن ملاقاسم و شیلقی علیائی خوئی چهارشنبه 24 صفر 1318; 2 - همان کتابخانه
ش 5544 تحریر محمدبن محمد عقیل خویی دوشنبه 19 رجب 1297;3 - نسخه متعلق به جناب استاد
حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ جلیل هنرور کاتب یوسف بن علی ساکن قریه باغدرق (از دهات
خوی) دوشنبه 14 شعبان 1317) موجود است و در هیچ کدام نام مؤلف نیامده و راقم نام مولف
را از کتاب ذخایر الاسفار مرحوم خیابانی که سفرنامه علمی آن مرحوم به خوی و ارومیه
و مشهد می باشد. و در خوی با فرزند مولف ملاقات و مجلدات پنجگانه کتاب را نزد وی رؤیت
کرده بود به دست آوردیم. نوع خط نسخه خاضر ثلث جلی، کاتب آخوند عبدالجلیل بن محمد حسن
خوئی سال کتاب 1297 با حواشی از مولف، 230 صفحه، 19 سطر،19×29 سم، این جلد شامل یک
مقدمه در اثبات عصمت آن حضرت و چهار حدیقه (1- در افضلیت حضرت زهرا; 2 - در تزویج آن
حضرت;3 - در رفتار و اخلاق آن حضرت; 4- در مصایب آن حضرت) و هر حدیقه شامل چهار اشاره
می باشد.
10 - ش (121) المفاحص فی الحکمة الالهیه
(علوم غریبه - عربی) از: صائن الدین علی بن محمدبن ترکه اصفهانی (متوفی 835ق)
(پیرامون کتاب رک: الذریعه ج 21، ص
309) نوع خط نسخ جلی، در زمان حیات مؤلف کتابت شده چون کاتب در آخر کتاب آورده «قال
المصنف سلمه الله وقع الفراغ من تسویده فی یوم التاسع عشر ذی حجه 823». عناوین شنگرف
متاسفانه از حملات موریانه در امان نمانده است،283 برگ،23 سطر،16×24 سانتی متر، نسخه
عکسی از این نسخه در کتابخانه حضرت آیة الله مرعشی نجفی به شماره (100) موجود است.
11- ش (129) اللباب فی علوم الکتاب (تفسیر
- عربی) از: سراج ابوحفص عمربن علی بن عادل مشهور به ابن عادل (متوفی بعد از 880)
تفسیری مشهور است که مؤلف آن را در رمضان
879 به پایان برده (پیرامون مؤلف و تفسیرش رک: اعلام زرکلی، ج 5، ص 58 و معجم المولفین،
ج 7، ص 300 و هدیة العارفین، ج 1، ص 794) نسخه حاضر شامل تفسیر تمامی سوره انعام می
باشد. نوع خط نسخ، تحریر ذی قعده 970، در حواشی مقابله و تصحیح شده، 152 برگ،27 سطر،16×23
سم.
12 - ش (160) تحفة الشافیه فی شرح کافیه
(نحو - عربی)
شرحی است با عناوین «قوله، تفسیر» بر کافیه
ابن حاجب (متوفی 649 ق) از شارحی مجهول، این شرح در کتابشناسیها معرفی نشده است. نوع
خط نسخ جلی، تحریر سده هشتم، مقابله و تصحیح شده است.
13 - ش (161) کشف الغمه فی معرفة الائمة(تاریخ
- عربی) از: بهاءالدین علی بن فخرالدین اربلی معروف به ابن فخر (متوفی 692)
مولف در آخر این نسخه مطلبی را آورده که
قابل دقت است:
«قال المولف علیه الرحمه والرضوا...نقلت
هذا الکتاب عن عدة کتب ولم اتمکن من مراجعته ولی علی الناظر فیه الدعاء لی بالرحمه
اصلاح ما زاغ عنه النظر والذی نقلته من کتاب الطبرسی رحمه الله کان من نسخه مقطوعه
کثیره الغلط والتصحیف والتحریف والاحاله فحققت منها شئیا بالاجتهاد واعلمت علی مواضع
ماعرفتها واخلیت للمعوز بیاضا وانا من وراء نسخه اصحح منها هذه المواضع فان حصل فذاک
والافهو موکول الی من یجری الله ذلک علی یده ».
نوع خط نسخ، در ترقیمه کتاب چنین آمده:
«فرغ من انتساخه فی حرم امیرالمؤمنین النجف
الغروی، ابراهیم بن علی بن حاجی یوسف بن یوسف بن علی الخانیساری وقت العصر من یوم الجمعه
21 جمادی الاولی من شهور سنه 923، من النسخة المنتسخه بخط السید الامجد حیدربن علی
الحسینی بتاریخ عاشر جمادی الآخره سنه 784، المصححه بتصحیح شیخنا و سیدنا و مولانا
ساکن حرم امیرالمؤمنین خاتم المجتهدین ابی الحسن الشیخ زین الملة والشریعه والدین علی
بن عبدالعالی یخلد ظلاله وادام برکاته و مقابلته الشریفه بنسخه خط مولانا و شیخنا شیخ
الاسلام والمسلمین جمال الدین بن المطهر الحلی ».
و صوره انهاء محقق ثانی علی بن عبدالعالی
به خط خودش بدین الفاظ موجود است:
«انهاه امدالله تعالی بتاییده و توفیقه
سماعا بقرائة هذا الضعیف المذنب الکاتب من النسخه التی قابلتها و صححتها علی النسخه
المقابله بنسخه الاصل وعلیها خط شیخنا شیخ الاسلام امام المذهب جمال الدین ابی منصور
حسن بن المطهر قدس الله روحه الطاهره، النسخة المذکوره اولا هی اصلی بهذا الکتاب الشریف
و قد اجزته روایته و روایة جمیع ما قرء لی و عنی روایته فلیرو ذلک موفقا کتب الفقیر
علی بن عبدالعالی حادی عشر رجب من سنه ثلث و عشرین و تسعمایة بالمشهد المقدس الغروی
علی مشرفه الصلوه والسلام حامدا مصلیا».
و در خاتمه کتاب اجازه نامه محقق ثانی به
کاتب به دستخط محقق در سه ورق موجود است که در 25 جمادی الثانی 924 املاء کرده و باز
به خط خودش در 18 جمادی الثانی 937 در کاشان اجازه را تجدید کرده است. بالجمله این
نسخه از جهت مقابله آن نزد محقق ثانی و نیز آن که کاتب آن محقق خبیر و مجتهد در فن
بوده نفیس می باشد نسخه عکسی از این نسخه در کتابخانه حضرت آیة الله نجفی مرعشی (ره)
در قم به شماره (399) موجود است که در فهرست نسخه های عکسی آن کتابخانه ج 1، ص 350
معرفی شده است.
14 - ش (204) مجموعه (1) السامی فی الاسامی(لغة
عربی به فارسی) از: ابوالفضل احمدبن محمد میدانی نیشابوری (متوفی 518)
(2) المثلثات یا مثلث قطرب(لغة - عربی)
از: ابوعلی عبدالله (محمد) بن مستنیر بصری ملقب به قطرب (متوفی 206)کتاب مثلثات منظومه
ای است متجاوز از شصت بیت، و در آن لغاتی را که به هر سه حرکت تلفظ می شود و معانی
آن با اختلاف حرکات مختلف می گردد جمع شده است.
نوع خط نسخ، کاتب محمدبن عبدالله بن محمد
الفرشهری سنه 667 در شهر فرشهر، عناوین فصول شنگرف و با خط درشت.
15 - ش (244) التحفة العلیه و الآداب العلمیه
(ادب - عربی) از: ابوکثیر علی بن حسن حضرمی مکی شافعی (ق 10)
مطالب متفرقه ای که بطور غیر منظم در سه
قسمت بدین تفصیل جمع آوری شده:
قسمت اول: کشکول شامل حالات پیامبر اکرم
صلی الله علیه وآله و خلفا راشدین و نسب حسن بن علی و حسین بن علی علیهماالسلام و حالات
برامکه و موضوعات متفرقه دیگر
قسمت دوم: تحت عنوان «جزء الثانی من سرالعلوم
» الدر المنظوم، که مصنف در آن کتاب «تاهیل الغریب » شمس الدین محمدبن حسن بن علی نواجی
مصری (متوفی 855ق) را خلاصه کرده است. نواجی در کتاب «تاهیل » غرر قصاید و غزلیات شعرای
مختلف را به ترتیب حروف معجم مرتب ساخته، مصنف در این تلخیص نیز ترتیب اصل کتاب را
منظور داشته و به ترتیب حروف معجم اشعار را درج کرده است.
قسمت سوم: با عنوان «فصل فی الاغانی » در
نغمه ها و غناهایی که اهل حجاز و مصر به آن تغنی می کنند در پنج نوبه و در خاتمه آن
اشعار و قصاید و مدایحی از مؤلف و معاصرانش و استادانش از شعرای مکه به همراه یک مقامه
به انشای خودش آورده و از تالیف آن در سنه 943 ق فارغ شده است.
آغاز کتاب: الحمدلله جامع المحامد لکل عبد
کریم مانح الفوائد لاهل التفویض والتسلیم..
انجام کتاب:
و سواله العرش من اجلد الیدر فلم یحصها
الحساب ضبطا و ذکرا
نوع خط: نسخ، ظاهرا به خط خود مؤلف،
320 صفحه، 25 سطر،27×17 سانتی متر.
نسخه نفیس و منحصر به فرد می باشد و از
روی آن نسخه ای جهت مرحوم آیة الله نجفی مرعشی نویسانیده شده که به شماره (164) در
جلد اول فهرست کتب خطی کتابخانه آن مرحوم معرفی شده است.
16 - ش (245) سفینة الراغب و دفینة المطالب(کشکول
- عربی) از: محمد راغب پاشا افندی (متوفی 1176)
نوع خط نستعلیق، کاتب احمد نزهت حلبی بغدادی
که مهردار مولف بوده، کتابت در19 ذی قعده 1179 ق در قسطنطنیه، جلد تیماج سوخت با شمسه
لچکی جدول دار با نقش گل و بوته و مذهب لولادار، پشت جلد اسلیمی 394صفحه،27 سطر،
24×15 سانتی متر.
17 - ش (247) شفا(حکمت - عربی) از: شیخ
الرییس حسین بن عبدالله بن سینا معروف به ابوعلی سینا (متوفی 427)
شامل تمام کتاب شفا (منطق، ریاضیات، هیئت،
موسیقی، ارثماطیقی، طبیعیات، الهیات)خطوط مختلف، ثلث و نسخ غیر منقوط، کاتب عبدالخالق
گیلانی سنه 986 ق، تمامی صفحات جدول مذهب مرصع عناوین شنگرف، از اول تا آخر در نزد
شاه فتح الله شیرازی در سنه 988 مقابله و تصحیح شده است.
18 - ش (48) شفا (حکمت - عربی)قسمتی از
طبیعیات و تمامی الهیات را شامل است.
نوع خط: نسخ، صفحه اول یک بیضی بزرگ حاشیه
دار مذهب مرصع داخلش اسم مولف بالایش دو دایره متصل به هم مذهب و مرصع داخلش اسم کتاب،
صفحه اول تملک علی بن محمد طوسی پسر ارشد خواجه نصیر طوسی با عبارت:
«هذا الکتاب مع اوله انتقل من الاخ اعز
الی علی بن محمد الطوسی.. فی غره ربیع الاول نه حطح » و در زیر آن تملک حسن بن محمد
طوسی پسر دوم خواجه با عبارت «و منه انتقل الی الکاتب الحسن بن محمد الطوسی الاستر
آبادی » و ایضا بالای صفحه عبارت «من کتب حسن بن محمد الطوسی استرآبادی متعه الله به
» و در اول قسم الهیات چنین نوشته شده «الحواشی المکتوبه بخط النسخ علی هامش هذه النسخه
من الالهیات بل من الطبیعیات ایضا خارجه عن الاصل علی سبیل التصحیح بخط سلطان الحکماء
والمتالهین قدوة العرفاء المبرزین نصیر الحق والملة والدین الطوسی سقاه الله من شابیب
رضوانه و کساه من جلابیب غفرانه » علاوه بر این قدمت نسخه و علامت «عرض » و «مقابله
» در حاشیه نسخه همه شاهد بر بودن این نسخه نزد فیلسوف شهیر عالم تشیع خواجه نصیرالدین
طوسی می باشد و به نظر راقم از کتب کتابخانه رصدخانه مراغه باید باشد و متاسفانه جلد
اول آن در دست نیست.
19 - ش (249) المجموع الرائق من ازهار الحدائق
(متفرقه - عربی) از: سید هبة الله بن ابی محمد حسن موسوی (ق 8)
این کتاب از منابع بحارالانوار می باشد
و تا به حال به زیور طبع آراسته نشده، پیرامون آن به الذریعه، ج 20، ص 55 و خاتمه مستدرک
الوسایل ص 371 مراجعه شود. نسخه حاضر شامل مجلد اول می باشد.
نوع خط نسخ، کتابت شده در 1055 ق.
20 - رسایل شهید آیة الله حاج میرزا ابراهیم
دنبلی خویی (شهادت 1325 ق)همه این رسایل به خط خود آن مرحوم می باشد که عبارتند از:
ش 290: ملخص بحارالانوار ش 291: کشکول ش
292: اربعین حدیثا تالیف چهارشنبه ذیحجه 1274 ش 293: ملخص المقال فی تحقیق احوال الرجال
تالیف 4 ربیع الثانی 1277 ش 294: الدرة النجفیه فی شرح نهج البلاغه الحیدریه جلد اول
تالیف دهه دوم صفر1273
21 - ش (300) نهج البلاغه(حدیث - عربی)
جمع آوری: سید رضی محمدبن حسین موسوی (متوفی 406) نوع خط: نسخ معرب، کتابت رمضان سنه
604 در موصل، عناوین شنگرف، بعضی صفحات جدول شنگرف در عناوین کتاب نوشته شده «و من
کلامه علیه اسلام » بعدا جاهلی در اکثر موارد روی آن خط کشیده و به جایش «رضی الله
عنه » نوشته است. نسخه حاضر از مقدمه سید رضی یک ورق و از آخر کتاب دو ورق افتاده دارد.
184 برگ،17 سطر،19 در 16 سانتی متر
چون ذکر تمامی نسخ نفیس کتابخانه موجب تطویل
مقال می گردد که مناسب مقام آن کنگره عظیم است نمی باشد لذا عنان قلم را از رفتار بازداشتن
و به امید فرصت مناسب برای معرفی تمامی نسخه نشستن ثواب می نمایاند والسلام خیر ختام.
